Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Յունիսին սփիւռքի նախարարութեան կողմէ կազմակերպուած աւանդական դարձած հայկական լրատուամիջոցներու խորհրդաժողովը գումարուեցաւ Երեւանի մէջ: Աշխարհի քարտէսը ներկայացնող հայեր եկած էին: Իւրաքանչիւրը իր կատարած մեծ կամ փոքր աշխատանքի մասին խօսեցաւ:
Շատ ալ կարեւոր չէ միւսին ըսածը լսել: Աւելի լաւ, եթէ լսենք:
Միշտ հաճելի, բայց քիչ մը միօրինակ նման հանդիպումներու դադարին, երբ կը շրջիմ, կը ծանօթանամ նոր դէմքերու, կը բարեւեմ հին ծանօթներ, ուրախութիւն եւ տխրութիւն զիրար կը հրմշտկեն: Զնգուն արեւելահայերէնի կողքին, յաճախ նաեւ` ժողովրդային, կը լսուի արեւմտահայերէնը: Բայց մեր խօսուող զոյգ աշխարհաբարները հետզհետէ քիչ մը աւելի կը համեմուին ռուսերէնով, անգլերէնով, սպաներէնով եւ այլ լեզուներով, եթէ ամբողջովին չխեղդուին անոնց մէջ:
Այդպէս է մեր լեզուի պատկերը, որ ինքզինք կը տրամադրէ համաշխարհայնացման գոյներուն:
Հետաքրքիր զբօսաշրջիկի տպաւորութիւններով տարուած` լուռ կը դիտէի հովին տրուած աշնան տերեւներու նմանող «հայեր»-ը, որոնք արձակուրդային օրերու տեւողութեամբ զիրար կը գտնէին, արհեստական շնչառութեամբ թարմանալու համար: Կ՛ուզէին բան մը տալ, բան մըն ալ տանիլ: Վաղը, մէկ շաբաթէն, մէկ ամիսէն պիտի վերադառնան հարազատ դարձած անհարազատին մէջ, ազգը, մշակոյթը, մայրենին, բախտաւոր պարագային վերստին պիտի գտնէին շաբաթավերջի յուզումներու աւազանը: Սփիւռքի առօրեային մէջ հարազատին տեղ չկայ:
Նման պարագաներու, դէմքեր, ընթերցումներ եւ դէպքեր կը խուժեն գրոց-բրոցի մտածական աշխարհիս մէջ: Յիշեցի նախորդ դարու իր ժամանակը դրոշմած եւ մեր այսօրն ալ դրոշմող գրող, Նոպէլեան դափնեկիր Ալպեր Քամիւն, որ 1950-ականներու իր նոթերուն մէջ տեղ մը գրած էր, որ` «Այո՛, ես հայրենիք մը ունիմ` ֆրանսերէն լեզուն» (Oui, j՛ai une patrie: la langue française): Անհամեստութեամբ յիշեցնեմ, որ առանց կարդացած ըլլալու Ալպեր Քամիւի այս տողը` ամբողջ հատոր մը լոյս ընծայած եմ հայերէնի մասին. «Մայրենին հայրենիք»:
«Մայրենիք հայրենիք»-ը բիզնես չէ, ինչպէս հայկական մշակութային կազմակերպութեան մը պատասխանատուն, օր մը մեծ իմաստութեամբ ըսաւ, որ` «հայերէնը բիզնեսի լեզու չէ», այսինքն` ժամանակավրէպ լեզու է…»:
Բայց ի՞նչ է ազգը… սիւփերմարքե՞թ…
«Այո՛, ես հայրենիք մը ունիմ, ֆրանսերէն լեզուն»…
«Մայրենին հայրենիք»…
Հայերէնը հայրենիք…
Նման խօսքեր եւ բառեր «թապու» են, կ՛ըսեն` կը խրտչեցնեն, այսինքն աժան մարդորսութիւնը կը խոչընդոտեն:
Այդպէս է, որ էսթապլիշմընթները ղեկավարութիւն կը խաղան հայկական բեմի վրայ:
Ժողովասրահ մտանք: Նախարարութեան շէնք է: Լրջութիւնը անհրաժեշտ է: Զեկուցումներ կը կարդացուէին:
Բոլոր ըսուած գիտուն խօսքերը այլեւս չէի լսեր, անոնք Որոտան գետի ջուրերուն հեռուէն լսուող խոխոջին պէս կը զարնուէին ականջիս, բայց չէի իմանար, ինչ որ կ՛ըսուէր: Այն հողը, որուն վրայ կը գտնուէինք, հող էր, ինչպէս` Պրազիլի կամ Յունաստանի հողը, որոնք Հայաստան չէին: Ես ինծի հարց կու տայի, թէ ինչպէ՛ս Հայաստան կոչուած աշխարհագրական տարածքը հայու հայրենիք եղած էր եւ դեռ է այսօր:
Բայց մինչեւ ե՞րբ, ինչպէ՞ս եւ ինչո՞վ ան պիտի մնայ հայրենիք:
Եթէ այդ տարածքներու վրայ բնակող մարդոց շրթներուն վրայ չթրթռայ հայերէն խօսքը, եթէ ան չհնչէ Արարատեան դաշտին մէջ, Սիւնիքի սարերուն վրայ, Զանգեզուրը եւ Արցախը դառնան օտարաբարբառ, ինչպէս Երեւանի կեդրոնական փողոցները իրենց լէյտի Էլիտ-ով եւ էպիլացիայ-ով, որոնց հայրենիքը պիտի ըլլայ քարտէսներու վրայ երեւցող Հայաստան կոչուած աշխարհագրական տարածքը:
Խօսափողին առջեւ իրարու կը յաջորդէին տարբեր հորիզոններէ եկած հայեր: Հայերէն խօսողներն անգամ, երբեմն, յաւելեալ բանգիտութեան համար, օտար բառերը կը գործածէին որպէս համեմ, զարդ, պճնանք: Այն տպաւորութիւնը կ՛ունենայի, որ հայերէնը տնանկի լեզու էր: Ինչպէս վերականգնող Հայաստանի համար արտաքին օժանդակութիւն պէտք էր, այնպէս ալ հայերէնը իր աղքատի պնակը երկարած էր կարենալ շնչելու եւ մտածելու համար: Եթէ այդքան ատակ ենք գիտութիւններ եւ իմաստութիւններ ամբարելու, ինչո՞ւ անոնց հետքով մայրենիին տիրութիւն չենք ըրած, չենք ըներ:
2003-ի գրականութեան դափնեկիր Հարաւային Ափրիկէի քաղաքացի գրող Քուդսիի (J. M. Coetzee) հերոսներէն մին կ՛ըսէ, թէ ինք անգլերէնը յետոյ սորված է, ուշ, կը խօսի եւ կը գրէ անթերի, բայց այդ լեզուն չէ ծծած մօրը կաթով, եւ երբ կը խօսի, այն տպաւորութիւնը ունի, որ ինք որովայնախօս է (ventrlioque): Երբ իրարու յաջորդող հայերէն չխօսողները կամ հայերէնին օտար բառեր պատուաստողները կը լսէի, ես ալ կ՛երեւակայէի, որ կը տողանցէին որովայնախօսներ, որոնք թատրոն չէին խաղար, եկած էին ազգի վերելքին մասնակից ըլլալու, խելք բաժնելու, բայց առաջին ճիգը չէին ըրած իրենք իրենց հարազատութիւնը վերականգնելու:
Այսպէս էր պատկերը նախորդ տարբեր հորիզոններէ եկած իրենք զիրենք հայութեան ծառայութեան կոչածներու հանդիպման: Այսպէս եղած են ուրիշ ամպագոռգոռ խորհրդաժողովներ:
Նախորդ հանդիպման, համշէնցի աղջիկը` Ա-ն, ռուսերէն խօսած էր: Չէի հասկցած ըսածը, բայց ծափահարած էի, խօսած էր համոզումով: Այս անգամ ան խօսեցաւ հայերէն, խանդավառ, հարազատ, առանց ճիգի: Ա.-ը Հայաստան չի բնակիր, շրջապատը ռուսերէն կը խօսի: Ան կը փաստէր, որ ինքնիրեն խոստացած էր որովայնախօս չըլլալ: Ափսո՜ս, որ այս պարագային արժանաւորին շքանշան տուող մը չեղաւ… Ոչ ոք ըսաւ, որ հոգեւոր վերադարձը այսպէս կ՛ըլլայ: Ղեկավար կազմը, ներողութիւն, արդիական ըլլալու համար մենք ալ ըսենք` «թիմ»-ը, չնկատեց անգամ Ա.-ի «իրաւ յեղափոխումը»:
Նման հանդիպումներէ վերադարձողներ անհամար նկարներ պիտի տանին իրենց հետ, ապահովաբար արդէն այդ նկարները աշխարհի շրջանը ըրած են: Մի՞թէ ազգային վերականգնումի համար որպէս օրինակելի երեւոյթ օգտակար պիտի չըլլար համշէնցի աղջկան պատկերը եւ խօսքը հասցնել ամէնուրեք, ուր բաբելական այս կամ այն լեզուով բարբառող հայեր կան…
Ի՞նչ կը մտածեն անոնք, որոնք վերլուծումներով կը գինովնան եւ ամէն անկիւնադարձի կը խօսին արմատներու մասին…
Այս տողերը տեսնուող-մոռցուող լուսանկար անգամ չեն, առանց ճիգի չեն դիտուիր, ոչ ոք պիտի մտածէ զանոնք ասդին-անդին ղրկել` գէթ աժան հետաքրքրութեան համար:
6 յունիս 2018, Երեւան
