Լենինն Ու Ստալինը Կը Հաւատայի՞ն Աստուծոյ Գոյութեան

ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ

Մինչեւ մահուան օրը մեծ աթէիստ Լենինը 
փոքրիկ ոսկիէ խաչ մը կը պահէր, որ իր մայրը նուիրած էր իրեն:

ԻՈՍԻՖ ՎԵՍԱՐԻՈՆՈՎԻՉ ՍՏԱԼԻՆ

Ըստ Դ. Տ. Եազովի, «Եկեղեցիին եւ հաւատացեալներուն Ստալինի ցուցաբերած օգնութեան մասին վաւերագրերով հաստատուած բազմաթիւ վկայութիւններ կան»:

Սակայն բուն խնդրին անցնելէ առաջ պատմեմ ձեզի այս հարցով իմ ունեցած փորձառութեան մասին:

Ծնած եմ Այնճար ու յաճախած` «Յառաջ» վարժարան: Նախակրթարանի մեր տնօրէնը կիսագրագէտ եւ ինքնահաւան քահանայ մըն էր: Աշխատասէր էր, պարտաճանաչ, կարգապահութեան չափազանց հետամուտ, սակայն չես գիտեր ինչո՛ւ` հայրենասիրութիւնը կը շփոթէր կրօնամոլութեան հետ. իսկ մարդակերտումի միջոցը կը համարէր խստաբարոյ պատիժներ: Այսինքն` Տէր Թոդիկի անհաւասարակշիռ ու աւելի դաժան տեսակը: Ամէն օր, ներառեալ` շաբաթ օրերը, առտու-իրիկուն պարտաւոր էինք ժամերգութիւններուն ներկայ ըլլալու եւ գործնապէս մասնակցելու բոլոր արարողութիւններուն, որոնք ո՛չ հետաքրքրական էին մեզի համար եւ ո՛չ ալ կապ ունէին դասերուն հետ: Իսկ կիրակի օրերը պատարագի սկիզբէն մինչեւ վերջ ստիպուած էինք լսելու տէրտէրի անախորժ «կռկռոց»-ն ու դպրաց դասի միապաղաղ երգեցողութիւնը, որոնք մեր մատղաշ ուղեղները «սղոցել»-էն զատ ուրիշ բանի չէին կրնար ծառայել: Հակառակ անոր որ բան մը չէինք հասկնար արարողութիւններէն, պատարագը գրեթէ գոց սորված էինք: Տէրտէրն ալ գրաբար չգիտնալու պատճառով աղօթքներն ու շարականները չէր բացատրեր մեզի: Իրեն համար աղօթքը «աղօթք» էր` հաւատքի եւ ազգասիրութեան ցուցանիշ. իսկ կրօնական եւ կարգապահական մոլեռանդութիւնը զինք կ՛առաջնորդէր վայրագութեան: Կը սարսափէինք իրմէ: Վա՜յ անոր, որ եկեղեցիի ծէսերէն կը բացակայէր, սխալ մը գործէր եւ կամ իր քմահաճոյքներէն (յաճախ անիմաստ) մէկն ու մէկը չկատարէր: Համեմատաբար թեթեւ յանցանքներու պարագային, երկարապատում շարականներ եւ աղօթքներ ընդօրինակել կու տար մեզի կամ ալ կը զրկէր մեզ կէսօրուան ճաշէն: Ծանր յանցանքներու (յատկապէս` իրեն պատասխան տալու) պարագային, գաւազանով եւ ոտքով կը ծեծէր մեզի անխղճօրէն: Նոյնի՛սկ գետին կը գլորէր շատերը եւ քացիներով կը հարուածէր այնքան անպատասխանատու կերպով, որ մեզմէ ոմանք տուն կ՛երթային կապտած մարմիններով: Ինչ կը վերաբերի յանցանքի թեթեւ ու ծանր տեսակը որոշելուն, այդ մէկը  կախեալ էր իր տրամադրութենէն: Ի դէպ, մենք ալ մեր հերթին այնքան ալ օրինակելի աշակերտներ չէինք, մենք մեր հաշիւներն ու խորամանկութիւնները ունէինք: Գիւղացիներէն շատեր կը տառապէին մեր չարութիւններէն ու կը գանգատէին իրեն: Այնուամենայնիւ այս տէրտէրի տգիտութեան եւ մանկավարժական սխալ սկզբունքներուն  պատճառով իմ սերունդէն առնուազն տասնեակ մը ընդունակ աշակերտներ դուրս մնացին դպրոցէն: Փաստօրէն զզուած էինք աղօթելէ ու գանած` եկեղեցիէն:

Երբ  երկրորդական կարգերը անցանք (մինչ այդ տէրտէրը «ստիպողաբար» մեկնած էր Միացեալ Նահանգներ) ու ծանօթացանք տարբեր վարդապետութիւններու եւ գաղափարախօսութիւններու, սկսանք կասկածիլ Աստուծոյ գոյութեան վրայ: Անձնապէս սարսափելիօրէն կը տառապէի այս հարցով: Մէկը չկար, որ տրամաբանական ուղղութիւն կամ գիտական բացատրութիւն տար` հերքելու կամ հաստատելու համար Աստուծոյ գոյութիւնը:

1971-ին Հայաստան մեկնեցայ եւ ընդունուեցայ Երեւանի պետական համալսարանի գրականագիտութեան բաժինը: Պարտադիր նիւթերու ցանկին մաս կը կազմէր նաեւ «Գիտական կոմունիզմ»-ը: Հակառակ անոր որ դասախօսը իր մասնագիտութեան քաջատեղեակ եւ համակրելի անձնաւորութիւն մըն էր, ընկերներս կը զարմանային, թէ ինչո՛ւ «հաւատարմօրէն» կը հետեւէի «Գիտական կոմունիզմ»-ի դասընթացքներուն, երբ  իրենցմէ շատեր  կը բացակայէին դասապահերէն ու հետապնդող չկար: Անոնք չէին կրնար հասկնալ ներքին տուայտանքներս ու տագնապներս: Յոյս ունէի, որ «Գիտական կոմունիզմ»-ը պիտի կարողանար ապացուցել Աստուծոյ չգոյութիւն մը: Սակայն պատահեցաւ հետեւեալը:

Այսպէս. առաւելագոյն ճշմարտութեան հասնելու եւ վերջնականապէս համոզուելու համար նուրբ եւ խրթին հարցեր կու տայի դասախօսին: Օր մը, երբ վերլուծութեան կ՛ենթարկէր տիեզերքի եւ կեանքի սկզբնաւորութեան իրերամերժ տեսութիւնները, հարցուցի.

– Եթէ ի  սկզբանէ կար նիւթը, Աստուծոյ բացակայութեան պարագային, առանց բանականութեան եւ դատողութեան գոյութեան, ինչո՞ւ եւ ի՞նչ նպատակով գոյութիւն ունէր ան կամ ինչո՞վ  իմաստաւորուած էր անջրպետը:

Դասախօսը թէեւ փորձեց բացատրութիւններ տալ, սակայն ատոնք ո՛չ սպառիչ էին եւ ո՛չ ալ` համոզիչ: Երբ զգացի, որ նեղ կացութեան մատնուեցաւ, խոհեմաբար լռեցի: Դասապահի աւարտէն ետք, միջանցքին մէջ ան թեւս մտաւ, մէկ կողմ քաշեց ու ցած ձայնով ըսաւ.

– Ընկե՛ր Հերկելեան, գիտեմ, որ արտասահմանից ես եկել եւ հաւանական է, որ հաւատացեալ լինես:  Ես էլ եմ հաւատում Աստուծոյ գոյութեան: Իմ գիտահետազօտական որոնումների մէջ եկել եմ այն համոզման, թէ ինչ որ գերբնական ուժ պէտք է, որ լինի: Առանց այդ ուժի` չի կարելի բացատրել ո՛չ կեանքի եւ ո՛չ ալ տիեզերքի առաջացումն ու գոյութիւնը: Ես կուսակցականի իմ պարտականութիւնս եմ կատարում:  Շատ կ՛ուզենայի դրսում հանդիպել քեզ հետ:

Պատկերացուցէք,  որ այս խօսքերը կը լսէք Խորհրդային Հայաստանի մէջ, 70-ականներու սկիզբը եւ այն ալ` «Գիտական կոմունիզմ»-ի դասախօսին բերնէն: Անակնկալը ցնցող էր եւ խրախուսիչ` միաժամանակ: Երկվայրկեաններու ընթացքին տարբեր ուժգնութեամբ եւ հակադիր զգացումներ ու մտածումներ խճողեցին միտքս: Յուզուած էի, բայց` բաւարարուած: Գլխու շարժումով նշան ըրի, որ համաձայն եմ հանդիպման:

Հանդիպեցանք: Երբ իմացաւ` ո՛վ եմ եւ ի՛նչ շրջանակէ կու գամ, ըսաւ.

– Ես միակ համայնավարը չեմ,  ինձ նման շատեր կան, որոնք հաւատում են Աստծուն: Անոնցմէ ոմանք ուխտ են անում եւ գաղտնի աղօթում նաեւ: Նոյնի՛սկ խօսք կայ, որ Լենինի ու յատկապէս Ստալինի նման առաջնորդներ եւս թաքուն հաւատացեալներ են եղել: Մի խնդրանք ունեմ: Շատ կ՛ուզենայի, որ Սուրբ գիրքի, Հին եւ Նոր կտակարանների ամբողջական օրինակը ունենայի իմ գրադարանում: Հայաստանի մտաւորականներէն շատ շատեր ծարաւը ունեն ոչ միայն Աւետարանի, այլ առհասարակ` արտասահմանեան գրականութեան:

Խոստացայ եւ խօսքիս տէրը եղայ:

***

Վերջերս կարդացի «Ստալինի սիրուհու խոստովանանքը» փաստավաւերագրական վէպը (որակումը հեղինակինն է), որ ռուսերէնէ հայերէնի թարգմանուած է Ռ. Ղազանչեանին կողմէ, հրատարակուած` 1999-ին, Երեւան: Ստալինի մտերիմ սիրուհիներէն մէկը (գուցէ ամենամտերիմը)` Վերա Ալեքսանտրովնա Դաւիթովան պատմած է իր յուշերը ու գրի առած` Լէոնարտ Կետլինը: Այս գիրքէն փրցուած եւ ստորեւ տրուած հատուածները կարդալէ առաջ պէտք է նկատի առնել, որ Ստալինի բուն անունն Եոսեֆ Վեսարիոնիծէ Ճուղաշվիլի էր: Ծնած է Վրաստանի Գորի գիւղը եւ ուսանած` Թիֆլիսի Ուղղափառ վանքի հոգեւոր ճեմարանը: Ոմանց կողմէ անոր վերագրուած է օսեթական եւ ուրիշներու կողմէ հայկական ծագում: Բացի վրացերէնէ եւ ռուսերէնէ` կը խօսէր ու կը հասկնար նաեւ այլ լեզուներ, ինչպէս` գերմաներէն, անգլերէն, օսեթերէն, հայերէն եւ այլն:

Թէեւ պատճառ մը չունինք չհաւատալու Դաւիթովայի վկայութիւններուն, այնուամենայնիւ եզրակացութիւնը կը վերապահենք ընթերցողի դատողութեան:

—————————————

Վերա Ալեքսանդրովնա Դավիդովային ծանօթացայ 1945 թուականի վերջերին: Մենք անմոռանալի եւ հետաքրքրական շատ հանդիպումներ ունեցանք: Ստալինի մահից յետոյ նա ինձ հարցրեց.

– Դուք համարձա՞կ մարդ էք:

– Նայած,- պատասխանեցի ես:

– Յիշելու բան կայ: Կը ցանկանա՞ք ձայնագրել դերասանուհի-կնոջ պատմածը: Չեմ առարկի, եթէ այն վէպ դառնայ: Դա նոյնիսկ աւելի լաւ է, վաւերագրութիւնը պարտաւորեցնող է:

Ես հաստատակամ պատասխան տուեցի:

– Ինչո՞ւ որոշեցի կատարել այդ պատասխանատու եւ համարձակ քայլը, ձեզ իրազեկ դարձնել Ստալինի բոլորովին անյայտ կեանքին, որի հետ ես 19 տարի մտերմիկ կապի մէջ էի,- նեարդայնօրէն շուրթերը կրծոտելով ասաց Վերա Ալեքսանդրովնան: – Գուցէ կարծում էք, թէ ինձ լրացուցիչ փա՞ռք է հարկաւոր կենդանութեանս օրօք կամ աղմկոտ-զգայացունց պատմութի՞ւն` լաւագոյն աշխարհի գնալուց յետոյ: Եթէ այո, սխալւում էք: Ես Ռուսաստանի խորհրդային սոցիալիստական ֆետերաթիւ հանրապետութեան ժողովրդական դերասանուհու եւ Վրացական խորհրդային հանրապետութեան ժողովրդական դերասանուհու պատուաւոր կոչումներ, շքանշաններ եւ մետալներ ունեմ: Երեք անգամ Ստալինեան մրցանակ եմ ստացել: Դրամական կուտակումներից բացի, անհատական թոշակ եմ ստանում, Թիֆլիսի երաժշտանոցի փրոֆեսէօր եմ, խորհրդատուութիւններ, մասնաւոր դասեր եմ տալիս: Հաւանաբար, կարող է մտածէք, որ զայրացած եւ ինչ-որ մի պահի մէջ լքուած սիրուհին որոշել է վրէժ լուծել նախկինում ամենազօր, իսկ այժմ մեռած առաջնորդից: Ոչ, դա այդպէս չէ: Ես գիտէի, որ Ստալինն ինձ սիրում էր իւրովի, եւ մշտապէս անհամբեր իմ գալուն էր սպասում: Բայց միայն այժմ, երբ նա չկայ, ես կարող եմ ասել, որ բոլոր տարիներին ստիպուած եմ եղել ձեւացնել, կիրք ցուցադրել:

Ես դերասանուհի եմ: Եւ ահաւասիկ, արար աշխարհում ոչ մէկին չհաւատացող Ստալինը մինչեւ վերջ հաւատաց ինձ: Թերեւս, մի մարդ էլ կար, նրա օգնականներից ամենահաւատարիմը` Ալեքսանդր Նիկոլայեւիչ Պոսկրեբիշեւը:

***

Կրկին կախարդական Սուխում քաղաքում ենք:

– Սարսափելի յոգնել եմ,- ճաշի ժամանակ ասաց Ստալինը,- Վերոչկա, ուժ հաւաքենք: Լաւ է, որ յաջողուեց ջրի երես հանել իտալացի մակարոն Տոլեատիին: Դուք մեզ անգնահատելի ծառայութիւն էք մատուցել:

Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը բացարձակապէս մոռացել էր ոտքով քայլելը, չէր կարողանում լեռները մագլցել, չէր սիրում շարժուել, անտարբեր էր բնութեան հմայքների հանդէպ: Նոր Աֆոնի վանքի աբեղաներին նա խոշոր գումար տուեց: Երբ աղօթող աւագանիները շրջապատեցին, հարցրեց.

– Ճանաչո՞ւմ էք ինձ:

– Ոչ, – միաձայն պատասխանեցին աբեղաները:

– Դուք երբեւիցէ լսե՞լ էք Ստալինի մասին:

– Ոչ, չենք լսել:

– Ուրեմն աղօթէք նրա հոգու համար:

Հնամենի վանքի կամարների ներքոյ հնչեց խուլ ձայնը.

– Շատ լաւ, սիրելիս, կ՛աղօթենք Աստուծոյ ծառայ Ստալինի համար, նրա մեծուփոքր մեղքերի համար, միայն թէ ասա, անունն ինչ է, որպէսզի չսխալուենք մեր աղօթքներում:

Փոքր-ինչ մտածելուց յետոյ Ստալինն իր անունն ասաց:

Մագաղաթեայ դէմքով աբեղան խոժոռուեց:

– Եկեղեցին ոչ մէկին չի արգելում աղօթել: Դիտաւորեալ չարագործութիւններ կատարած յանցագործների մօտ է ուղարկում հոգեւոր հայրերին, մահուան դատապարտուածներն իրաւունք ունեն ապաշխարելու: Մինչ այս վշտալի ժամը ես երբեք չէի տեսել Ի. Ստալինին: Դու գիտենաս, մարդ Աստծոյ, որ լուրը քամուց առաջ է անցնում: Մարդիկ ասում են, որ Ստալինի դաժանութիւնը սահման չունի: Ասա ինձ, ճի՞շդ է: Մի վախեցիր, ես ուզում եմ օգնել քեզ:

Ստալինը լռելեայն գլուխ տուեց ծերունուն:

– Կանացի գործ չէ տղամարդկանց զրոյցը լսելը,- խստօրէն ասաց աբեղան:

Երկու ժամի չափ սպասում էի Իոսիֆ Վիսարիոնովիչին: Ամբողջ օրուայ ընթացքում նա մռայլուած էր, հաւանաբար մանկութիւնն էր յիշել, որը աղօթքների, գիշերային հսկումների, անվերջանալի խնկարկումների մէջ էր անցել:

– Մենք պէտք է ժողովուրդին վերադարձնենք աղօթելու օրինական իրաւունքը, արդարացի չէ մարդկանց հաւատից զրկելը: Ռուս ժողովուրդը չի կարող առանց Աստծոյ ապրել:

Զեկուցեցին, որ շտապ գործով ժամանել է կուսակցութեան Մոսկուայի քաղաքային կոմիտէի քարտուղար Ն. Ս. Խրուշչովը: Ստալինը պոռթկաց.

– Այ քեզ պնդերես մուժիկ:

– Ընկեր Խրուշչովը խնդրում է, որպէսզի դուք նրան, որքան հնարաւոր է, շուտ ընդունէք:

Դուք դա արդէն ասացիք, ինչո՞ւ էք կրկնում: Թող Մոսկուա վերադառնայ:

– Ընկեր Խրուշչովը ընդունելութիւն է պահանջում հէնց այժմ:

– Լաւ, թող ներս գայ:

Խրուշչովը ցոյց տուեց իբր ինձ չի ճանաչում:

– Ինչո՞ւ էք ձեւացնում, մի՞թէ չէք ճանաչում Մեծ թատրոնի մեներգչուհի Վ. Ա. Դավիդովային: Օրերս Տոլիատիի հետ նրա յատակն էք տակնուվրայ արել: Ընկեր Խրուշչով, մենք Քաղաքային բիւրոյում, ձայների մեծամասնութեամբ որոշեցինք ձեզ պալէի մենապարողի պաշտօնին տեղափոխել:

– Ընկեր Ստալին, ես վատ պարող եմ:

– Ի՞նչ է պէտք,- կտրուկ ձայնը բարձրացնելով` հարցրեց Ստալինը:

– Ես պէտք է միայն ձեզ հետ խօսեմ, առանց օտար անձանց:

– Մենք, Նիքիթա Սերկէյեւիչ, պաշտօնական վայրում չենք, հինգ րոպէ ունէք:

– Գտնուել է այն մարդը, որը համաձայնել է Թրոցքուն վերացնել: Իր աշխատանքի դիմաց նա ցմահ թոշակ է ուզում` տոլարով:

Ստալինը ուրախացաւ.

– Նման գործի համար, ձեզ, ընկեր Խրուշչով, Լենինի շքանշանով կը պարգեւատրենք: Աշխատէք հետքեր չթողնել, մտածէք, թէ ինչպէս էք յետոյ Թրոցքու մարդասպանին, նրա մտերիմներին վերացնելու: Այդ տականքն իրաւունք չունի երկրի երեսին քայլելու:

– Թոյլ տուէք երկրորդ հարցը տալ,- աշխուժով խօսեց Խրուշչովը,- ես հրամայել եմ Մոսկուայում եւ Մոսկուայի մարզում 79 գործող եկեղեցիներ փակել, իսկ առաւել աշխուժ եկեղեցականներին դատի ալ:

– Խրուշչով, դու անիշխանական ես: Բատկա Մախնոն քեզ հարազատ որդու պէս կը սիրէր:

Նիքիթա Սերկէյեւիչը երկար էր յիշելու Ստալինի այդ «հաճոյախօսութիւնը»:

– Եկեղեցականներին պէտք չէ ձեռք տալ: Տեսէք, թէ ինչպէս է աչքի ընկել մեր «բանուորական բանաստեղծ» Տեմիան Պետնին: Ով է նրան թոյլ տուել ձեռ առնել Սուրբ գիրքը: Շտապ կարգով պէտք է շրջանառութիւնից հանել նրա «Աստուածաշունչ` հաւատացեալների եւ անհաւատների համար» գիրքը:

Խրուշչովը` զգուշօրէն.

– Մոսկուայի քաղաքային դատարանում 51 ծառայողներ քննութեան տակ են:

– Անյապաղ հրահանգէք, որպէսզի բոլորին բաց թողնեն: Դուք ազատ էք, ես ձեզ այլեւս չեմ զբաղեցնի:

Երբ նստած էինք պատշգամում, Ստալինը հարցրեց.

– Վերա Ալեքսանդրովնա, դուք գո՞հ էք ձեր ճակատագրից:

– Այո, Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, խորին շնորհակալութիւն ամէն ինչի համար, ես երջանիկ եմ, որ մենք հանդիպեցինք:

– Ինձ թուաց, թէ դուք խոճկոր Խրուշչովին դուր եկաք: Մօտ ժամանակներս նա բտուած որսաթռչուն կը դառնայ: Նա մեծ լովելաս է եւ գեղեցիկ կանանց ճամբայ չի տալիս: Սիրում է նաեւ ոգելից ըմպելիի շշերը:

– Մի՞թէ դրանում ես մեղաւոր եմ:

– Փալաս Տոլիատի՞ն էլ էր ձեզ հաճոյախօսութիւններով ձանձրացրել:

– Նա ինձ Իտալիա էր հրաւիրում` վոքալ վարպետութեամբ զբաղուելու երաժշտանոցի փրոֆեսէօրների մօտ:

– Եւ դուք հալուեցի՞ք, ինչպէս առաջին ձիւնը կիզիչ արեւի տակ:

– Ոչ, ի՞նչ էք ասում, լռում էի:

– Լռութիւնը համաձայնութեան նշան է:

– Ոչ միշտ, Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ:

– Այսօր երեկոյեան մեզ հիւր է գալու Նոր Աֆոնի վանքի աբեղան, մենք պէտք է լաւ ընդունենք նրան:

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, ասացէք խնդրեմ, հաւատո՞ւմ էք Աստծուն:

– Վերոչկա, առանց Աստծու ապրել չի կարելի: Նա միշտ մեզ հետ է: Մինչեւ մահուան օրը մեծ անաստուած Լենինը փոքրիկ, ոսկեայ խաչ էր պահում, որը նրան մայրն էր նուիրել:

Ինքնաշարժը մռայլ, ճգնաւորի դէմքով աբեղային բերեց: Դորմիդոնտ Գրադապոլովը Ստալինին շքեղ, արծաթադրուագ Աւետարան նուիրեց:

Ուտել-խմելուց աբեղան ձեռնպահ էր: Ստալինը նրան հարցրեց.

– Ի՞նչ խնդրանք ունէք:

– Պետութիւնը սրբատեղիների վրայ շատ մեծ տուրքեր է դրել: Եկամուտ չունենք, նուիրեալները քիչ են, երեւում է, ժողովուրդը փող չունի:

Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը լուռ, ակնդէտ նայում էր նրան: Աբեղան յոտնկայս շնորհակալութիւն յայտնեց հիւրասիրութեան համար:

Յաջորդ օրը, նախաճաշի ժամանակ Ստալինն ասաց.

– Երէկ դժբախտութիւն է պատահել, մեր հիւրը` աբեղան, որը երկար կեանք էր մաղթում, բեռնատարի տակ է ընկել: Մեղք է ծերուկը, արի խմենք, որ հողը թեթեւ լինի վրան:

Ստալինը կանչեց Լաքոպային եւ պահանջեց փոխել վանքերի տուրքերը:

– Նեսթոր Ափոլոնովիչ, դու խելօք մարդ ես, ծրագրաւորուած միջոցներն աշխատիր այլ տեղից հայթայթել: Աբխազիայում մենատնտեսներն են շատացել` վարսավիրները, ժամագործները, իւրաքանչիւր անկիւնում ճաշարան, խորովածանոց, սրճարան, պար: Թոյլ եմ տալիս նրանց երեք կաշին հանել, բայց եկեղեցիներին հանգիստ թող:

Երկրորդ հեռախօսը զանգահարեց:

– Վերա Ալեքսանդրովնա, լսափողը վերցրէք, իմացէք, թէ ով է զանգահարում,- ասաց Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը:

– Չգիտեմ, թէ ինչ պատասխանեմ, ձեզ անձնական գործով զանգահարում է Մեծ թատրոնի մեներգչուհի Օլկա Լեփեշինսքայան:

Ստալինը մօտեցաւ հեռախօսին, զայրոյթով լսափողը ճանկեց.

– Ընկեր Լեփեշինսքայա,- ֆշշացրեց նա,- ով է իրաւունք տուել այստեղ զանգահարել, – Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը լսափողը ցած նետեց:

– Այս աշխարհում հանգիստ չունենք, Վերոչքա, արի Սոչի գնանք,- դաւադիր կշռոյթով ասաց Ստալինը: Քարտուղարին կանչեց,- ինքնաշարժ պատրաստէք, նաւակի կապիտանին զանգահարէք, եղանակի տեսութիւնը բերէք, 30 րոպէ յետոյ մենք Սոչի ենք մեկնում, այնտեղ աւելի հանգիստ է:

– Ընկեր Ստալին, նաւերին լողալ թոյլատրուած է,- առանց կմկմալու պատասխանեց վարժեցուած քարտուղարը:

– Վերոչքա, պատրաստուէք:

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, Սուխում կը վերադառնա՞նք:

– Յետոյ կ՛իմացուի:

Սոչիում մեզ հինգ ինքնաշարժ ուժեղացուած պահակախումբ էր սպասում եւ Փոլինա Սերկէյեւնան:

– Բարի գալուստ, թանկագին հիւրեր,- ասաց նա` մեկնելով թարմ ծաղկեփունջը:

Համբուրուեցինք Փոլինա Սերկէյեւնայի հետ: Ընթրիքից յետոյ ամերիկեան շարժանկարներ էինք դիտում: Գիշերուայ ժամը երեքին Ստալինը եկաւ: Նրան հարցրի.

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, Լեփեշինսքայան ումի՞ց կարող էր վերցրած լինել Եալթայի ձեր անձնական հեռախօսահամարը:

– Եթէ կինը չի խանդում, ուրեմն չի սիրում, միայն ստիպուած է իր պարտականութիւնները կատարել տղամարդու նկատմամբ:

– Դուք իմ հարցին չպատասխանեցիք:

– Կարծում եմ, որ հեռախօսահամարը, նա Լաքոպայից է վերցրել, որի հետ Մոսկուայում է մտերմացել:

Կողքից կարելի էր կարծել, թէ մենք միմեանց սիրող մարդ ու կին ենք:

– Վերոչքա,- խուլ ձայնով ասաց Ստալինը,- անկեղծ ասած, ես մտածել էի ձեզ հանգիստ թողնել: Բայց գիտե՞ս ինչ, երբ երկար ժամանակ երեսդ, քո հմայող աչքերը չեմ տեսնում, դու երազիս ես գալիս: Աւելի ու աւելի եմ համոզւում, որ առանց քեզ ապրել չեմ կարող:

Փառք Աստուծոյ, որ օգնեց ինձ բացայայտելու նրա դաւաճանութիւնը: Ստալինը կարող է շոյել եւ սպաննել, կրքոտ համբուրել եւ յաջորդ օրը տանջել Լուպիանքայի կամ Պութիրքայի պատերի ներսում: Ես, անշուշտ, չհաւատացի, թէ աբեղան պատահաբար է յայտնուել բեռնատարի անիւների տակ:

– Վերոչքա, դու ինձ երջանկութիւն ես բերում,- հեւում էր Ստալինը,- դու իմ անմահական ջուրն ես, ես միշտ քեզ մօտ կը վերադառնամ,- էքսթազի մէջ մռնչում էր Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը:

***

Սեւ ծովը: Լողափը: Մերսումներ: Ստալինը եւ նրա անյագ, գազանային գրկախառնութիւնները: Նախաճաշերը, ընթրիքները: Արտասահմանեան շարժանկարների դիտումները: Անվերջանալի հիւրերը: Աշխարհիկ շատախօսութիւնները Պոլինա Սերկէյեւնայի հետ:

Շատ շուտ խամրեց այդ արձակուրդային գեղադիտակը:

1936

Ստալինի ամարանոցում էին Եժովը, Մալենքովը, Շքիրեաթովը, Վիշինսքին, Մոլոթովը, Քատանովիչը, Վորոշիլովը, Անտրէյեւը: Գնդլիկ, ճերմակամորթ Վալեչքան զգուշօրէն իր քսմսուած դէմքը առանձնասենեակի դռնից ներս մտցրեց:

– Նա՞ էլ է վիժեցրել:

– Այո, ոչ շատ, կարծեմ` ընդամէնը հինգ անգամ:

– Ինչ պահանջներ ունես դերասանուհի Վերա Ալեքսանդրովնա Դավիդովայից:

Վիշինսքին աշխուժացաւ:

– Եակոտան քննիչներին յայտնել է, որ նա վերջինիս հաւաքագրել է թրոցքիստական կազմակերպութեան մէջ:

– Ապուշ, հաւատո՞ւմ ես ասածիդ, փաստացի ապացոյցներ ունե՞ս:

Ես «թաքստոցից» դուրս եկայ, մօտեցայ Վիշինսքուն:

– Ընկեր Ստալին, գլխաւոր դատախազը իմ սէրն է հայցում: Մի քանի տարի է, նա շանթաժով է զբաղուած:

– Վիշինսքի, նայիր աչքերիս, Դավիդովան ստո՞ւմ է: Ինչո՞ւ ես լռում, հո թութակ չես, որ վախից լեզուդ կուլ ես տուել:

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, ես սիրում եմ Վերա Ալեքսանդրովնային եւ պատրաստ եմ ծնկաչոք ներողութիւն խնդրել:

– Խնդրիր, ով է քեզ խանգարում:

Մեծամիտ դատախազը ծնկի եկաւ:

– Վերա Ալեքսանդրովնա, պաղատագին խնդրում եմ…

– Յիշիր, թէ ինչ կ՛ասեմ քեզ,- Ստալինը դանդաղ էր խօսում:- Թէ մէկ անգամ էլ այս թեմային վերադառնանք, առանց այլեւայլութեան քեզ Լուպիանքա կ՛ուղարկեմ: Իսկ հիմա կորիր աչքիցս:

Ստալինը առաջարկեց միասին դիմաւորել Նոր տարին:

– Վերոչքա, խոստանում եմ, որ ոչ ոք չի լինի, յոգնել եմ մարդկանցից, նրանց շատախօսութիւնից:

Երբ տեղ հասայ, նա հարցրեց.

– Ոնց ես կարծում, Աստուած գոյութիւն ունի՞:

– Խորը չեմ մտածել այդ հարցի շուրջ, սակայն ինձ թւում է, մի ինչ որ գերբնական ուժ է մեզ ղեկավարում, այլապէս երկրի վրայ կենդանութիւն չէր լինի: Կարծում եմ, որ Աստուած կայ…

Կէս գիշերին մենք երկար քայլում էինք ձմեռային այգում: Ամէն մէկս առանձին մտածում էինք ինչ որ բանի մասին:

Վերադարձին Ստալինը մտածկոտ ասաց.

– Վերոչքա, ես հաւատացած եմ, որ այլեւս Վիշինսքին ստոր առաջարկներով քեզ չի անհանգստացնի, նա արժանի պատասխան ստացաւ:

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ թանկագինս, դուք իսկական ասպետ էք, տղամարդկանց մէջ ամէնից շատ այդ յատկանիշներն եմ գնահատում:

– Մեզ հաճոյախօսութիւն պէտք չէ, պալէի պարուհի Օլկա Վասիլենա Լեփեշինսքայան նամակ է ուղարկել, որ իրեն նեղում են թատրոնում:

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, գիտցած եղէք, որ աղջիկը վախկոտներից չէ, կարող էք չանհանգստանալ:

Ստալինը ըմբռնումով ժպտաց:

– Տուն մեկնենք, մի քիչ վատ եմ զգում:

– Վերջին շրջանում ծանրանո՞ւմ եմ ձեզ վրայ:

– Ոչ, թանկագինս, պարզապէս յոգնել եմ:

Տանը` ծաղկեզամբիւղներ. Մալենկովից, Եժովից, Փոսքրեպիչէից, Մոլոթովից, Պուկեոննուց, Միկոյեանից եւ անգամ` Վիշինսքուց: Գրասեղանին` հեռագրեր: Դրանց մէջ կառավարականը` Բերիայից:

Գիշերուայ ժամը 2:00-ին Մեյերխոլտներին այցելեցի: Հիւր էին եկել Ս. Մ. Էյզենշթեյնը եւ նրա գրական աշխատող Սաշա Կլատքովը:

Թախծոտ Վարպետը մի երկու գաւաթ օղի խմեց: Ցրուած պատուհանից դուրս էր նայում: Հոգուս մէջ զգում էի, որ Վսեվոլոտ Էմիլեւիչը ուրախ է իմ գալստեան առթիւ: Ես նրան պատմեցի Մալենքովի հետ ունեցած իմ զրոյցի մասին:

– Վերա Ալեքսանդրովնա, դուք լաւ ընկեր էք,- ասաց Վարպետը,- ես երախտապարտ եմ իմ ճակատագրի մէջ ունեցած ձեր մասնակցութեան համար: Լաւ ըմբռնէք ստեղծուած իրադրութիւնը եւ հասկացէք. Մեյերխոլտը իրաւունք չունի դէմ գնալ իր խղճին: Ես երբեք իմ պատիւը չեմ վաճառել:

Մեզ մօտեցաւ լացակումած, բզկտուած Զինայիտա Ռայխը:

– Վսեվոլոտ, թանկագինս, աղաչում եմ, յանձնուիր: Իշխանութիւնը մեզանից զօրեղ է, համոզուած եմ, որ Սերեոժա Էյզենշթեյնը եւ Սաշա Կլատքովը, քո սիրելի աշակերտները, համամիտ կը լինեն:

– Զինոչքա, ասաց Վարպետը,- ես ի վիճակի չեմ իմ սկզբունքներից հրաժարուել, ի վիճակի չեմ իմ խիղճը թաղել: Կառափնարանը դեռեւս ամենասարսափելին չէ, աւելի սարսափելին ուխտադրժութիւնն է:

***

– Հիանալի թեմա էք ընտրել: Իվան Ահեղի մասին մենք յատուկ կը զրուցենք:

Վորոշիլովը եկաւ: Նա ասաց, որ յաջողութեամբ է անցնում Արեւմտեան Ուքրանիայի եւ Արեւմտեան Պիելոռուսիայի ազատագրման «գործողութիւնը»: Ստալինը` ուրախացած.

– Այդ ժողովուրդներին մենք կը սովորեցնենք խորհրդային օրէնքներով ապրել: Մեր սահմանադրութիւնը բոլորի համար հաւասար է:

Երեկոյեան, զբօսանքի ժամանակ Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը հարցրեց մարշալին.

– Եֆրեմիչ, ասում են, որ երկու կնիկ ես պահում, մէկը` հրէուհի Եքաթերինան, օրինականը, միւսը` ուղղափառ Օլկա Լեփեշինսքայան: Ծերուկ, ո՞ւմ ես առաւելութիւնը տալիս:

– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, Աստծուց վախեցէք,- կմկմաց ցնցուած Վորոշիլովը:

– Աստուած միշտ մեզ հետ է,- բարոյախօսեց Ստալինը,- եւ դու նրան վաղուց ես կորցրել: Ահա, Քաղաքային բիւրօ կը կանչենք կնոջդ եւ նրան կը պատմենք, թէ ինչպիսի անպէտք գործերով է զբաղւում ազատ ժամանակ Պաշտպանութեան ժողովրդական կոմիսարը: Կլիմ, դու իսկապէս մեծ ռազմավար ես, մի՞թէ մի կինը քիչ է քո համար: Դեռ Գերագոյն խորհրդի պատգամաւոր էլ ես: Բարոյական ինչպիսի՞ օրինակ ես ծառայելու շարքայինների եւ հրամանատարական կազմի համար:

Ստալինը բացայայտօրէն ձեռ էր առնում նրան, այն էլ` իմ ներկայութեամբ: Վորոշիլովը դժգունում էր, քրտնում, շիկնում:

– Ձեր դիտողութիւնները հաշուի կ՛առնենք, կ՛աշխատեմ ուղղուել:

– Ես լուսանկարներն եմ տեսել, մերկ պարուհին նստել էր քո մաշուած բանուորական ձուերի վրայ:

Վորոշիլովը վախեցած ճչաց.

– Չի կարող պատահել:

– Զաքովսքու մօտից մի քանի ալպոմներ են բռնագրաւուել: Հարցեր ունե՞ս:

Մարշալը ծլկեց:

Յայտնուեցին անբաժան ընկերները` Մալենքովն ու Բերիան, Մոլոթովը, Քականովիչը, ծերացած-կուրացած Քալինինը: Ճոխ ընթրիքը շարունակուեց մինչեւ լուսաբաց: Բերիան այստեղ էլ նախաձեռնութիւնն իր ձեռքը վերցրեց: Ինչ-որ տեղից «Ռոմեն» թատրոնի գնչուներին էր ճարել: Հիանալի էր երգում ջահել, սիրունատես Լեալեա Չեոռնայան: Քականովիչը աչքերով ուտում էր նրան: Ստալինը դա նկատեց.

– Լազր, տես բկիդ չկանգնի:

Յագեցանք Սոչիով: Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը առաջարկեց արձակուրդն աւարտել Մերձմոսկուայում:

– Թանկագին ժողովրդային կոմիսարները թող մնան, իսկ մենք, Վերոչքա, նրանցից փախուստ կը տանք դէպի Մոսկուա: