ԻՇԽԱՆ ԱՆԴՐԱՆԻԿԵԱՆ
2011 թուական, փետրուար ամիսն էր: Օր մը, առաւօտուն գրասենեակս նստած` աշխատանքի մէջ էի, յանկարծ ինծի ծանօթ թաղեցի բարեկամ Գրիգոր Տաքէսեանը հանդիպեցաւ ու բարեւելով ըսաւ.
– Լսա՞ծ ես համշէնահայերու մասին:
– Ո՛չ,- ըսի,- բայց որոշ բաներ լսած եմ համշէնահայերու մասին:
– Գիտե՞ս, որ հայրիկիդ, քու եւ մեծ մօրդ մասին յօդուած մը գրուած է Հայաստանի «Ձայն Համշէնական» ամսաթերթին մէջ: Երբ օրինակներէն ինծի հասնի, քանի մը օրինակ կրնամ ապահովել քեզի: Ան ըսաւ, որ յօդուածին նիւթը 1964 թուականն էր, եւ երբ դուն 8 տարեկանիդ ծնողքիդ հետ Աբխազիա` մեծ մօրդ քով գացեր էիր:
– Այո՛,- ըսի,- ճիշդ է, Գօգօ՛: – Այս ի՞նչ անակնկալ բան է, պահ մը մտածեցի: Այդ օրը ամբողջ անոր մասին կը մտածէի` ամէն ինչ մոռցած:
Անցաւ մօտաւորապէս շաբաթ մը, դարձեալ օր մը ճամբան հանդիպեցայ Գօգոյին: Ան ինծի «Ձայն Համշէնական»-ի ելեկտրոնային հասցէն տուաւ` ըսելով, որ հոն կրնամ ամսաթերթին PDF ֆայլը գտնել ու կարդալ:
– Լա՛ւ,- ըսի,- այս իրիկուն կը փնտռեմ ու կը կարդամ: Անհամբեր կը սպասէի, որ իրիկուն ըլլար, երեկոյեան, երբ տուն հասայ, շուտով ինթըրնեթը բացի ու սկսայ ամսաթերթը ուշի ուշով կարդալ:
Այս ինչ անսպասելի յուշեր են, որ ինծի հանդիպեցան երկար տարիներ ետք: Ահա իրական դէպք մը, որ կը յուզէ հոգիս: Ես ողջ մնացած եմ իբրեւ վկայ այս դէպքին: Այո՛, փոքր զաւակն եմ Սամուէլին, որ 1964 թուին, 8 տարեկանիս, բախտը ունեցեր եմ հանդիպելու մեծ մօրս` Զանակ (Զանիկ) տատիկիս, Աբխազիոյ մէջ:
Երբ PDF-ով առաջին անգամ կը կարդայի մեծ մօրս իրական պատմութիւնը, անշուշտ շատ յուզուեցայ ու շա՜տ, շա՛տ լացի, թէեւ պատմութենէն որոշ բաներ լսած էի հօրմէս, թէ Մեծ եղեռնի ժամանակ, 1915-ին սիրելի լուսահոգի հայրիկս կորսնցուցած էր իր մայրը, եւ թէ ինչպէ՛ս հայրիկս` Սամուէլը, ազատած է ջարդէն, դրուած որբանոց եւ հոնկէ հասած` Լիբանան, Անթիլիասի որբանոցը:
Անշուշտ պատմութիւնը նախապէս մանրամասնութեամբ չէի գիտեր, բայց որոշ դէպքեր հայրիկս ինծի պատմած էր, մանաւանդ որ հազիւ կը յիշեմ, ես 8 տարեկանիս այցելեցի մեծ մայրիկիս եւ տեսայ զայն: Այդ ժամանակ պարզ էր, որ ես մեծ մարդու նման զգացումներ չունէի, բայց այսօր, ահաւասիկ, 47 տարիներ ետք, կ՛ապրիմ այդ զգացումները եւ շատ կը յուզուիմ:
Մօտաւորապէս 2 ժամ տեւեց, մինչեւ որ վերջացնեմ ընթերցումս, որ կը կարդայի համակարգիչին վրայ, քանի որ նախ գրութիւնը արեւելահայերէն էր, ու ես անվարժ էի այդ մէկը սահուն կարդալու համակարգիչէն:
Կէս գիշեր էր, երբ ընթերցումս հասաւ այն բաժինը, ուր իմ մասին գրուած էր: Սկսայ լալ եւ արցունքներս սրբել ու յիշել այն օրերը, որ եղած եմ հոն` Աբխազիա: Արդէն իսկ առջեւս հաւաքած էի այդ նկարները. մէկ կողմէն կը կարդայի, միւս կողմէն` նկարները կը դիտէի ու դարձեալ կու լայի: Շատ դժուար է այդ զգացումները բացատրել:
Ինչ կը վերաբերի հայրիկիս յուշերուն, ան բնաւ իր ձեռագրով յուշեր չէր գրած, բայց ունէր գրադարանին մէջ պահուած ֆոթօ-ալպոմներ, որոնք լեցուն էին որբանոցի եւ երիտասարդութեան նկարներով, մանաւանդ` ֆութպոլի խմբային նկարներով:
Հայրիկս կը պատմէր որբանոցի օրերէն, թէ` որբերուն միակ զբաղումը այդ օրերուն ֆութպոլն էր, եւ իրենք «ՈՐՈՏՈՒՄ» անունով ֆութպոլի խումբ մը կազմած էին որբանոցին մէջ: Յետոյ, երբ որբանոցի օրերը լրացան, ու որբերը դուրս եկան որբանոցէն, հայրիկս մաս կը կազմէ Լիբանանի ՀՄԸՄ-ի ֆութպոլի առաջին խումբին 1942 թ.: Հետագային կ՛ըլլայ Լիբանանի ֆութպոլի ախոյեան խումբը:
Տառապանքի
Փշոտ Ճանապարհներին
Շուտով կը լրանայ Մեծ եղեռնի 100-ամեակը: Բայց Հայաստանի գրադարաններում ու ընտանեկան գրադարակներում քիչ գրքեր կան` նուիրուած մարդկութեան պատմութեան ամենաբարբարոսական, նողկալի ոճրագործութիւններով հարուստ էջերից մէկին: Քիչ` երեւոյթի ողբերգականութեան ու ծաւալների ահռելիութեան համեմատ: Ցաւալիօրէն քիչ, ամօթալիօրէն քիչ, աններելիօրէն քիչ: Պատճառները չանտեսենք. յատկապէս ստալինեան բռնապետութեան տարիներին Հայոց ցեղասպանութեան մասին գրելն անթոյլատրելի էր: Սփիւռքը դեռ ուշքի չէր եկել, տարբեր երկիրների որբանոցներում հանգրուանած սերունդը դեռ ոտքի չէր կանգնել:
Հայ ժողովրդի հայրենիքի փրկուած մի հատուածում` Խորհրդային Հայաստանում, մինչեւ 1965թ. յայտնի ցոյցը մարդիկ իրենց ծնողների, ազգականների, զաւակների տանջալից սպանդի մասին բարձրաձայնելու եւ գրելու շատ քիչ հնարաւորութիւններ ունէին: Եթէ 1965-ից յետոյ Հայաստանում ինչ-որ չափով վիճակը փոխուեց, սկսեցին հատուկենտ գրքեր ու յօդուածներ տպագրուել, 1967թ. Մեծ եղեռնի զոհերին նուիրուած յուշարձան կանգնեցուեց, ապա Ռուսաստանում, Ազրպէյճանում ու Վրաստանում, միւս հանրապետութիւններում, որտեղ Ցեղասպանութեան տարիներին ապաստանել էին տասնեակ հազարաւոր հայ գաղթականներ, նոյնիսկ 1965-ից յետոյ էլ չէր կարելի մարդկութեան դէմ գործուած այդ մեծագոյն ոճիրի մասին գրել:
Այսպէս չգրանցուեցին վերապրողների յուշերը, մեռան գնացին նրանք, ովքեր կարող էին եզակի վկայութիւններ տալ հայ ժողովրդի պատմութեան ամենասեւ էջի մասին, նաեւ` պատմել հերոսացման հարիւրաւոր դրուագներ: Գրողներ եղան, տարբեր վայրերում գտնուեցին մարդիկ, ովքեր գրի առան իրենց կամ ուրիշների յուշերը, պատմեցին հայի ողբերգութեան ու հերոսութեան պատմութիւնը, բայց այդ տետրերից շատերն այդպէս էլ չհրատարակուեցին: Նրանց թողած մաշուած թղթերը գուցէ դեռեւս մնում են նրանց սերունդներից ոմանց գզրոցներում, կամ, որ աւելի յաճախ է պատահում, նետուել են աղբանոց արդէն ուծացած թոռների կամ օտարազգի հարսների ու փեսաների ձեռամբ:
Այսօր, երբ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող թուրքական պետական քաղաքականութեանն ենք առճակատւում, վարժ ու անվարժ ձեռագրերով, երբեմն ընդամէնը տարրական կրթութիւն ստացած վերապրողների գրած այդ յուշերը անժխտելի վկայութիւններ կարող էին լինել, բայց անդարձ կորան:
Տարիներ շարունակ, հնարաւորութեան սահմաններում, հաւաքել եմ Մեծ եղեռնի մասին համշէնահայերի յուշերը: Այսօր կարողացել եմ տպագրել մի քանի յուշ, որոնցից վերջինը` «43 տարի անց» (թիւ 80-81), շատ մեծ արձագանգ գտաւ ընթերցողների շրջանում: Այն Ցեղասպանութեան մէկ այլ ականատեսի յուշերի տետրի հետ տարիներ առաջ ինձ է տուել Կակրայի հայկական դպրոցի նախկին տնօրէն, երկարամեայ մանկավարժ, շատ հայրենասէր եւ հրաշալի մարդ Լեւոն Կրպաշեանը, որին կրկին իմ երախտագիտութիւնն եմ յայտնում:
Անշուշտ, վերապրածների յուշերն անհնար է անտարբեր կարդալ, բայց Զանակ Տատիի պատմութիւնը, նաեւ` Եփրեմ Զաքարեանի շատ անմիջական ներկայացնելու շնորհիւ, չափազանց յուզիչ է, եւ նոյնիսկ ես, որ այն քանիցս կարդացել եմ շարելու ու սրբագրելու, խմբագրելու ու տպագրութեան պատրաստելու ընթացքում, նաեւ` տպագրութիւնից յետոյ, ամէն անգամ խորապէս յուզուել եմ եւ արցունքներն ընդհատել են ընթերցումը: Նման ապրումներ են ունեցել թերթի ընթերցողներից շատերը: Ինձ զանգահարել են նաեւ իմ գործընկերներից ոմանք` Հայաստանի Գրողների միութեան նախագահ Լեւոն Անանեանը, ճանաչուած հրապարակախօս Մարգօ Ղուկասեանը եւ ուրիշներ: Իսկ պէյրութցի յայտնի մտաւորական, լրագրող եւ պատմաբան, այժմ երեւանաբնակ Գէորգ Եազըճեանի զանգը նոր էջ մը աւելացրեց այս պատմութեանը: Նա իր յուզմունքն արտայայտելուց յետոյ ասաց, որ Պէյրութում ճանաչել է Զանակ տատիկի որդուն` Սամուէլին: Ուստի խնդրեցի, որ շուտով կապ հաստատի նրա ժառանգորդների հետ եւ այդ մասին յօդուած գրի: Նրա օգնութեամբ շուտով համացանցի միջոցով ծանօթացայ Սամուէլի որդու` Իշխանի հետ, նրան ուղարկեցի թերթի PDF տարբերակը, նա էլ ինձ մի շարք լուսանկարներ եւ նոր տեղեկութիւններ ուղարկեց: Զանակ տատիի մասին նիւթի հրատարակութեան առիթով հեռաւոր Լոս Անճելըսից իր խորին երախտագիտութիւնը համացանցով յայտնեց նաեւ Սամուէլի դուստրերից մէկը` Քնարիկը, որ այժմ կոչւում է Քիքի Կասսիա:
Յոյսով ենք, որ էլի արձագանգներ կը լինեն, մանաւանդ` Աբխազիայից, որտեղ բնակւում են Զանակ տատիկի միւս ժառանգները:
ՍԵՐԳԷՅ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
