ԵՓՐԵՄ ԼԵՒՈՆ ԶԱՔԱՐԵԱՆ
Տեղ գտան, Զանակ տատին նստեցրին: Ամէն կողմից յոյս էին տալիս, հանգստացնում նրան: Բայց նրա արտասուքը չէր կտրւում: Յուսադրողներն այնքան շատ էին հաւաքուել նրա գլխին, որ դա էլ իր հերթին կասկածի առիթ էր տալիս: Համագիւղացիներից մէկը, տեսնելով Զանակ տատիկի վիճակը, նրա մեծ աղջկան` Մարթային ասաց.
– Մարթա՛, մի քիչ դու հանգստացրու մօրդ, որ յանկարծ կաթուածահար չլինի:
– Մայրի՛կ,- ասաց Մարթան հանգիստ, բայց ինչ-որ դժգոհ թոնով,- քեզ բոլորն էլ ասում են, որ օդանաւում բոլորին տեղ չի եղել, որ` Սամուէլը կը գայ մի ժամ յետոյ, յաջորդ օդանաւով: Էլ ի՞նչը պարզ չէ, որ կորցնում ես ինքդ քեզ:
– Էդ ինչպէ՞ս է, որ բոլորին տեղ է եղել, իսկ հէնց Սամուէլին տեղ չի եղել: Եթէ բան է պատահել, ասէք, ի՞նչ էք թաքցնում, ձգձգում,- ասաց նա:
– Ոչ ոք ոչինչ չի թաքցնում, ոչինչ էլ չի պատահել: Քեզ ասում են` օդանաւում տեղ չի եղել բոլորին: Էլ ի՞նչը պարզ չէ,- բարկացած թոնով վրայ տուեց Մարթան: Իսկ յետոյ հանգիստ, ցածր թոնով աւելցրեց,- չե՞ս տեսնում, Օտեսայի դիմաւորելու գնացողները բոլորը չեն վերադարձել: Չե՞ս տեսնում` եղբայրս` Յարութիւնն էլ չկայ: Նրան էլ տեղ չի եղել օդանաւում, մնացել է Սամուէլի հետ:
Զանակ տատին տեսնելով, որ իրօք Յարութիւնն էլ չկայ, ձեռքերը դրեց կրծքին, խոր շունչ քաշեց ու ասաց.
– Էդպէս ասէիք,- ու հանգստացաւ:
Մի ժամ յետոյ ռատիոյով հաղորդեցին, որ Օտեսայից թռչող օդանաւը վայրէջք է կատարում:
– Լսեցի՞ք, Զանակ տատի, լսեցի՞ք, Օտեսայից եկաւ յաջորդ օդանաւը,- ասաց մէկը: Ուրախութիւնից Զանակ տատիկի ձեռքերը սկսեցին դողալ, արտասուող աչքերը փայլեցին ու այնպէս առուգացաւ, որ չէիր ասի, թէ պառաւ է: Չնայելով մարդկանց խտութեանը` նա մեզ հետ մօտեցաւ ելքի դարպասին: Նա մի ձեռքը բերանին պահած անընդհատ կարծես ինչ-որ բան էր կուլ տալիս: Ասես ինչ-որ բան մնացել էր կոկորդում ու խանգարում էր խօսելուն:
Դարպասի մօտ երեւաց Օտեսայից եկողների շարանը: Դահլիճում հաւաքուած մարդիկ մի կերպ ճանապարհ բաց արին Օտեսայից եկածների համար: Ինձ թուաց, թէ բոլորն էլ ուզում էին ինձ նման եկողների մէջ հեռուից գուշակել, թէ ո՞րն է Սամուէլը:
Հեռուից եկողների մէջ նկատեցի Յարութիւնի կողքից քալող միջահասակ, կլոր դէմքով, խոշոր աչքերով, կիսով չափ սպիտակած, կարճ կտրած մազերով, փողկապով, կոկիկ հագնուած մի գեղեցիկ տղամարդու: Մտքում ասացի` երեւի սա կը լինի Սամուէլը: Ու դա պարզելու համար աչքերս չէի հեռացնում նրանից:
Մի պահ դահլիճում լռութիւն տիրեց: Բոլորն ալ շունչերը պահած սպասում էին հանդիպման երանելի պահին:
Երբ Օտեսայից եկածները մեզնից հեռու էին մօտ 2 մեթր, չեմ յիշում` ով էր ասաց.
– Արդեօք կը ճանաչի՞ մօրը:
Այդ րոպէին մի կին իմ կողքին կանգնած Զանակ տատիկին մի կողմ քաշեց, ինքն առաջ անցաւ ու բարձր ձայնով ասաց.
– Սրանց մէջ ճանաչեցէք ձեր մօրը:
Մէկ էլ այդ մարդը, որից աչքերս չէի հեռացնում, աչքերը չորս արած` տեղնուտեղը քարացաւ: Պայուսակները ձեռքերից ընկան ցած: Զարմացած, թէ ի՛նչ է կատարւում, մոլորուած, անհամբեր, թափով մղուեց առաջ: Նորից քարացաւ: Չիմանալով, թէ ինչ անի, նայեց չորս կողմն ու դիմելով բոլորին, յուսահատ, շունչը կտրուած, ինչ-որ ոչ մարդկային ձայնով ասաց.
– Մի՛ պահէք մօրս:
Իսկ միւս կողմից, քոթոթները կորցրած, մարդկանց արանքից առաջ նետուեց Զանակ տատին` չդիմանալով ու խեղդուած ձայնով գոռաց.
– Սամուէ՜լս, տղա՛ս,- ու նրանք գրկախառնուեցին: Երկուսն էլ արցունքոտ այտերով գրկում էին իրար, համբուրում:
Ոչ մի խօսք, ոչ մի ձայն: Չորս կողմն ասես մարդիկ քարացել էին:
Զանակ տատին գրկել էր Սամուէլին ու աչքերը փակել: Նրա փակ աչքերից 43 տարի կուտակուած արցունքի գետն էր հոսում:
Քիչ անց մէկն ասաց.
– Զանա՛կ տատի, մի քիչ հանգստացէք, թողէք, որ մենք էլ բարեւենք:
Զանակ տատին կարծես նոր արթնացաւ, ուշքի եկաւ ու թեքուելով դէպի իրեն դիմողը, ուրախութիւնից խելագարուածի նման փաթաթուեց նրան ու համբուրեց:
Յետոյ ում պատահեր` փաթաթւում էր, համբուրում, ասես` բոլորն էլ նրա հարազատները լինէին:
Ատլերի օդակայանում այդ օրը մեզ համար մեծ տօն էր: Խմբով հիւրերին հետ յիշատակի լուսանկարներ նկարուեցինք: Յետոյ շուտով նստեցինք մեքենաներն ու հիւրերի հետ մեկնեցինք Զանակ տատիկի տուն: Այդ ու յաջորդ օրերը Զանակ տատիկի տանը կերուխում էր: Հաւաքուել էր ամբողջ գիւղը:
Զանակ տատին, Սամուէլը վերյիշեցին իրենց գլխից անցածը: Բայց զգացւում էր, որ երկուսն էլ չէին ուզում անցածը մանրամասն քրքրել ու իրար ցաւ պատճառել: Մօր հարցրին, թէ ի՛նչ պատահեց, որտեղ եւ ինչպէս կենդանի մնաց. Սամուէլը երկու խօսքով պատասխանեց, որ երբ նրանք մօտենում էին Տիարպեքիր քաղաքին, նրանց հետապնդեցին թուրքերը: Ինքը փախաւ անտառ, թաքնուեց: Թէ ո՛ւր մնացին ընկերները, չգիտէր: Յետոյ անտառում միացաւ փախստական հայերին: Իսկ մի տարի յետոյ, երբ ազատութիւն տուեցին, ինքը մնաց մենակ, անտառի մարդիկ ցրուեցին: Սկսեց մուրացկանութիւն անել: Յետոյ բարի մարդիկ նրան տարան որբանոց, իսկ այնտեղից էլ ընկայ Պէյրութ:
– Ա՜խ, Սամուէ՛լս, ինչքա՜ն ես մեծացել: Մինչեւ որ քեզ չտեսայ, կարծում էի, թէ դեռ ութ տարեկան ես:
– Դրա համար եմ ութ տարեկան Իշխանիս բերել,- ասաց Սամուէլը:
Զանակ տատին արտասուքն աչքերին գնաց, սնտուկից հանեց որպէս սրբութիւն պահած տոպրակը, որը հետն էր եղել աքսորի ճանապարհին, որի մէջ հացի փրկող փշրանքներն էր պահում: Ցոյց տալով տոպրակը Սամուէլին` հարցրեց.
– Սամուէ՛լ, յիշո՞ւմ ես արդեօք այս տոպրակը, որ ամէն անգամ «հաց» ասելիս այս տոպրակին էիր նայում ու սրա շուրջը պտտւում:
Տեսնելով ծանօթ տոպրակը` Սամուէլի շուրթները դողացին, իրար սեղմուեցին, դէմքն ամպոտեց: Արցունքները գետի նման հոսեցին նրա այտերի վրայով: Սամուէլը երկու ձեռքերով վերցրեց տոպրակն ու այդպէս էլ բռնած տոպրակով դանդաղ ծածկեց երեսը: Յետոյ տոպրակով արցունքները սրբելով` հեկեկաց ու ասաց.
– Սուրբ տոպրակ, 43 տարի առաջ իմ կեանքը փրկեցիր, իսկ 43 տարի յետոյ իմ աչքերի արցունքները սրբեցիր: Խոնարհում եմ գլուխս քո առաջ:
Սամուէլը տոպրակով երեսը ծածկեց եւ կուշտ լաց եղաւ: Զանակ տատիկը խիղճը տանջում էր, որ Սամուէլին այդպիսի ցաւ պատճառեց, բայց արդէն ուշ էր:
Սամուէլի տղան` Իշխանը, հեռուից նկատեց, որ հայրը լաց է լինում եւ «հայրի՛կ», «հայրի՛կ» ասելով` վազեց, փաթաթուեց հօր վզին ու հարցրեց.
– Հայրի՛կ, ի՞նչ պատահեց:
Սամուէլը համբուրեց տղային ու ասաց.
– Իշխա՛ն, բալի՛կս: Ոչինչ, սա հին պատմութիւն ա… գնա՛ խաղ արա: Ոտներիդ քար չդպչի:
Այսպէս շարունակուեց զրոյցը: Պարզուեց, որ Սամուէլն իր ազգանունը չէր գիտեր շատ որբերի նման, քաջ Անդրանիկ Օզանեանի ազգանունը իրենց ազգանունն էին դարձրել:
Ինչպէս պատմեց Սամուէլը իր մօրը. թէ երբ ինք Անթիլիասի որբանոցում պիտի մկրտուէր, հարցրին իրան, թէ ի՞նչ է քո անունն ու ազգանունը: Նա պատասխանել է Սամուէլ ու մի րոպէ կանգնել, մտքում է եկել Զօրավար Անդրանիկի անունը, ու ասել է «Անդրանիկ»: Սրա պատճառով նրան մկրտել են Անդրանիկեան: Այդ ազգանունն էլ պատճառ էր եղել, որ Սամուէլի հետ հանդիպումը ձգձգուի այսքան տարի:
Սամուէլը շատ էր հետաքրքրւում, թէ մայրն ի՛նչ է յիշում անցեալից: Բայց Զանակ տատին, ինչպէս ասացինք, խուսափում էր անցածը վերյիշելուց, տրուած հարցերին պատասխանում էր կցկտուր:
Երկու ամիս Սամուէլը ընտանիքով հիւր եղաւ մօրը, ետքը մի ամիսով նրանք այցելեցին Երեւան, տիկնոջը` Մարիին հարազատներին տեսնուելու: Երեւանէն վերադարձին նրանք դարձեալ հանդիպեցին Աբխազիա, Զանակ տատիին: Յետոյ ընտանիքով վերադարձան Պէյրութ:
43 տարի անց իրար գտնելուց յետոյ բաժանուելն էլ հեշտ չէր: Երբ իրար հրաժեշտ էին տալիս, Սամուէլը լացելով ասաց.
– Մայրի՛կ, ի՞նչ խօսք, որ բաժանուելու ենք, գնալու եմ տուն` Պէյրութ: Եթէ ասեմ, թէ քեզանից կարօտս առա, մի՛ հաւատայ: Հազար տարի էլ քո մօտ լինեմ, կարօտս չեմ կարող առնել: Ի՞նչ արած, այնտեղ` Պէյրութում էլ միւս իմ երեխաներն են սպասում իրենց ծնողներին: Ողջ-առողջ եղէք, բոլորդ:
– Գնացէք բարով, տղա՛ս,- լալով ասաց Զանակ տատին,- լաւ եղէք, էլի եկէք: Հիմա թէկուզ մահանամ էլ, սրտիս ցաւ չէ: Աստծոյ ձեռքը ձեզ վրայ լինի: Գնացէք բարով: Մեզ մի՛ մոռանաք: Շուտ-շուտ գրէք:
Նրանք արցունքները սրբելով, հայեացքներով իրար գուրգուրելով` բաժանուեցին:
Տարիներ շարունակ Պէյրութ-Աբխազիա նամակները չընդհատուեցին մօր եւ զաւկին միջեւ: Սամուէլի կինն էլ` Մարին, յաճախ նամակ էր գրում ու հարցնում բոլորի առողջութիւնը:
11 տարիներ անցան, պայմանները փոխուեցին, Սամուէլին 4 երեխաները մեծացան Պէյրութում, մինչեւ 1975 թ., երբ սկսուեց Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, այլեւս հնարաւոր չէր իրարու հետ նամակցել փոստով: Տարիներ հեռաւորութիւն մնացին Լիբանանի եւ Աբխազիոյ միջեւ:
ԾԱՆՕԹՈՒԹԻՒՆ.- Զանակ տատին մահացաւ 1987 թ., թաղուած է Օտլուղի գերեզմանոցում: Նրա խնդրանքով նրա հետ թաղուել է հացի տոպրակը, որի վրայ մնացել էին Սամուէլի արցունքները: Այս բոլորին վկայ է ամբողջ գիւղը:
1989թ.
(Շար. 3 եւ վերջ)
