ՎԱՐՈՒԺԱՆ ՏԵՄԻՐՃԵԱՆ
Մայիսի վերջերն էր. հանդարտ էր Փարիզի Հայ ուսանողներուն տունը. դպրոցական տարեշրջանի ամավերջին քննութիւնները սկսած էին արդէն: Կէսօրէ ետք մը առանձնացած էի սենեակս եւ կ՛աշխատէի, երբ յանկարծ դուռս զարնուեցաւ. բացի դուռը եւ դիմացս կանգնած տեսայ քսան տարեկանի մօտ գեղեցիկ աղջիկ մը` բարձրահասակ, նիհարակազմ, սեւ մազերով եւ կապոյտ աչքերով:
Որոշ շեշտ մը պարունակող ֆրանսերէնով ըսաւ.
– Դուք Վարուժան Տեմիրճեա՞նն էք:
– Այո՛,- պատասխանեցի, ապա հարցուց.
– Կրնա՞մ ներս մտնել:
– Հրամեցէ՛ք,- ըսի:
Մտաւ սենեակ, գոցեց դուռը եւ նստաւ գրասեղանին քովի աթոռին վրայ. ձեռքի բաւական մեծ պայուսակը զետեղեց սեղանին վրայ: Ես ալ նստայ դիմացը` քիչ մը զարմացած. անհամբեր էի գիտնալու, թէ ո՛վ է այս օրիորդը եւ ինչո՞ւ եկած է: Սպասումս երկար չտեւեց. անմիջապէս ըսաւ.
– Անունս Սեդա Պըրպեք է, ես շուէտացի եմ, մայրս հայ է. այս տարի Սորպոն արձանագրուած եմ ու կը հետեւիմ Կեդրոնական Ամերիկայի մայաներու հին քաղաքակրթութեան ուսումնասիրութեան: Ամառը, երկու ամիսէն, Սթոքհոլմ պիտի վերադառնամ եւ կը փափաքիմ մօրս նուէր մը տանիլ. կ՛ուզէի, որ այդ նուէրը ըլլայ հայերէն սորվիլ, որպէսզի կարենամ հետը հայերէն խօսիլ: Վստահ եմ` մայրս պիտի զարմանայ եւ չափազանց պիտի ուրախանայ, երբ տեսնէ, որ ես հետը հայերէն կը խօսիմ:
– Սքանչելի գաղափար է եւ մեծապէս քաջալերելի,- ըսի:
Ան անմիջապէս աւելցուց.
– Դուք պիտի դասաւանդէք ինծի հայերէն:
Յանկարծակիի եկած եւ զարմացած` ըսի.
– Ե՞ս. ես երբեք հայերէն չեմ դասաւանդած:
– Հարց չէ, ինծի ըսին, որ դուք միակն էք այս շէնքին մէջ, որ կրնաք հայերէն դասաւանդել:
– Կը զարմանամ,- ըսի եւ աւելցուցի,- եւ հիմա քննութիւններու շրջան է, ես շատ զբաղած պիտի ըլլամ:
– Շաբաթը երկու կամ երեք անգամ ժամ մը տեւող զբաղում մը չեմ կարծեր, որ ձեր աշխատանքներուն դժուարութիւն պատճառէ:
Դժուար էր այլեւս մերժել հայերէն սորվելու զօրաւոր փափաք ունեցող այս կէս հայ եւ սիրուն աղջկան. բան մը, որ հազուադէպ էր: Հաւանութիւնս յայտնեցի եւ ապա ըսի.
– Եր՞բ կրնանք սկսիլ:
– Բան մը եւս կ՛ուզեմ ըսել, ես չեմ կրնար վճարել այդ դասերուն համար:
Բնաւ միտքէս չէր անցած վճարումի հարցը. պատասխանեցի.
– Այդ մէկը խնդիր չէ, մի՛ մտահոգուիք:
Ան շարունակեց.
– Հիմա իսկ կրնանք սկսիլ.
– Մեզի դասագիրք պէտք է, որպէսզի ուղղութիւն մը ունենանք. ես այդ տեսակի ոչինչ ունիմ:
Պայուսակէն անմիջապէս հանեց գրքոյկ մը. եթէ չեմ սխալիր` «Հայերէնի դասագիրք» անունով, հեղինակը` Մկրտիչ Պարսումեան, փարիզահայ յառաջացած տարիքի յարգուած մտաւորական դէմք մը, զոր ճանչցած էի. ան յիսունական թուականներուն սկիզբները կազմած էր Համազգային միութեան Փարիզի մասնաճիւղը, եւ որուն վարչութեան ատենապետն էր:
Բացինք գիրքը եւ սկսանք առաջին դասը: Գիրքի առաջին էջին վրայ, վերը, առաջին տողին ճիշդ մէջտեղը, մեծցուած չափով կ՛երեւէր «Ա» տառը, յաջորդ տողերուն վրայ հայերէն միւս գիրերը`
աստիճանաբար փոքրանալով: Էջին ամէնէն վարի տողին մէջ կային երեք տառերով հայերէն բառեր: Ուզեցի այդ բառերը ֆրանսերէնի թարգմանել: Տողին առաջին բառը «բալ» էր, որ նոյն ատեն գիրքին առաջին բառը կ՛ըլլար: Գիտէի, որ պտուղ մըն է, սակայն չէի գիտեր` ճիշդ ի՛նչ պտուղ է. ոչ հպարտօրէն ըսի.
– Այս բառը` «բալ», ինծի ծանօթ չէ. գիտեմ միայն, որ պտուղ մըն է կեռասի նման եւ անոր ֆրանսերէնը չեմ գիտեր: Ըսած էի ձեզի, որ ես երբեք հայերէն չեմ դասաւանդած, որովհետեւ հայերէնս բաւարար չէ դասաւանդելու. այս ամէնէն տարրական գիրքին առաջին էջին առաջին բառն իսկ անծանօթ է ինծի:
– Ոչի՛նչ, շարունակենք մեր դասընթացքը,- ըսաւ:
Չեմ գիտեր` որքան լուրջի առաւ ըսածս: Մեր դասերը շարունակեցինք մինչեւ յուլիսի կէսերը, երբ օր մը դասի վերջաւորութեան յայտնեց, որ դասընթացքը այսօր պէտք է որ աւարտենք, որովհետեւ յաջորդ օրը Սթոքհոլմ պիտի մեկնի: Իրարու ձեռք սեղմեցինք, ցտեսութիւն ըսինք իրարու, եւ ան մեկնեցաւ:
Անշուշտ քիչ մը յանկարծակի էր այս աւարտը, սակայն ինչ որ աւելի զարմացուց զիս, անոր շնորհակալութիւն չյայտնելն էր: Անհասկնալի էր ինծի համար այս երեւոյթը, հակառակ որ շատ կիրթ ու քաղաքավար անձ մը կ՛երեւէր եւ զանազան առիթներով անուղղակիօրէն հասկցուցած էր, որ գոհ է դասերէն:
Դասընթացքի ամբողջ տեւողութեան մեր յարաբերութիւնները եղան միշտ պաշտօնական. իրարու հետ կը խօսէինք յոգնակի դէմքով եւ դասէն դուրս տարբեր նիւթերու մասին չէինք զրուցեր. Բնաւ հարցում չեմ ըրած իրեն եւ ոչ ալ ինքը` ինծի: Միայն իմացայ, որ մայրը Շուէտ եկած է Ռուսիայէն եւ մասնագիտութեամբ օփերայի երգիչ է: Առիթով մըն ալ իմացայ, որ Սեդան մօրը միակ զաւակն է. անգամ մը դասէն ետք Փարիզի շրջաններէն մէկը պիտի երթայի սքութերովս, ինքն ալ այդ կողմերը պիտի երթար. առաջարկեցի հասցնել զինք, ընդունեց եւ նստաւ սքութերին ետեւը: Արագօրէն կը քշէի դանդաղ յառաջացող ինքնաշարժներուն մէջէն` անցնելով աջէն ձախ, ձախէն աջ. սարսափած փաթթուած մէջքիս` ըսաւ. «Գիտէ՞ք, ես մօրս միակ զաւակն եմ»: Շարունակեցի քշել այնուհետեւ հանդարտօրէն:
Սեդային մեկնելէն քանի մը շաբաթ ետք փոստով ստացայ իրմէ ֆրանսերէն լեզուով գեղեցիկ գիրք մը` Սկանտինավիոյ չորս երկիրներուն մասին, որոնցմէ մէկը Շուէտն է: Գիրքը մակագրուած էր ֆրանսերէնով «Վարուժան Տեմիրճեանին, հայերէնի փրոֆեսէօր: Նորէն շնորհակալութեան ոչ մէկ խօսք: Մի՞թէ կը մտածէր, որ ամէն հայու պարտաւորութիւնն է խօսիլ հայերէն, պահպանել լեզուն եւ տարածել, որուն համար շնորհակալութիւն յայտելու կարիքը չկայ:
Այդ գիրքը տակաւին պահած եմ գրադարանիս մէջ. ամէն անգամ որ աչքս հանդիպի գիրքին, կը վերյիշեմ աւելի քան վաթսուն տարի առաջ տեղի ունեցած այդ դրուագը, եւ նոյն հարցը կը ծագի, թէ ի՞նչ չափով Սեդան կրցաւ ուրախացնել իր մայրը:
