ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան հարիւրամեակի շեմին, 1921 Փետրուար 18-ի համաժողովրդային ապստամբութիւնը յաւելեալ պայծառութեամբ եւ խորանարդուած իմաստով կը լուսագծէ մեր ժողովուրդի ազատատենչութեան ոգին ու կամքը։ Մայիսի 28-ն անկախութեան ձգտումի նուաճումն էր։ Փետրուար 18-ն նուաճուած անկախութեան վերադարձի մաքառումն էր։
Մեր ժողովուրդի պայքարի ոգին եւ ազգային հպարտութիւնը խորհրդանշող այս երկու թուականները էախառնուած են իրարու, շաղկապուած են միասին, անքակտելի են իրարմէ։ Երկուքն ալ ուղղուած էին հայութեան թշնամիներուն դէմ։ Մէկը օտար ուժերուն դէմ, միւսը օտարածին իշխանութեան դէմ։
Փետրուար 18-ն իր ներշնչումը ստացաւ Մայիս 28-ի անկախութեան խոստումէն։ Ապստամբութիւնը տարերային էր եւ ուղղուած՝ օտարածին իշխանութեան մը դէմ։ Ապստամբական շարժումը կը բխէր մեր ժողովուրդի սեփական ու ազգային ազատատենչութեան ոգիէն, որ միշտ ծառացած է օտարածին եւ օտարամուտ տարրերուն դէմ։
Այդ օրերուն իրերու դրութիւնը յստակ էր։ 1920 Դեկտեմբերէն սկսեալ հայրենի ժողովուրդի գլխուն կանգնած էր օտարին կողմէ դրածոյ իշխանութիւն մը՝ յենարան ու ապաւէն ունենալով պոլշեւիկեան կարմիր բանակի սուինները։ Երկու ամիս չանցած, արդէն արեւի լոյսի նման յստակ դարձած էր իշխանութեան պոլշեւիկեան դիմագիծն ու էութիւնը, որոնք կը դրսեւորուէին ժողովուրդի դէմ կեղեքումով, թալանով եւ դաժանութեամբ։
Սակայն, ազատատենչութիւնը հիմնաքարը կազմած է մեր ժողովուրդի պատմական երթին։ Երբ բռնութիւնը կու գայ պարտադրելու ինքզինք, մեր ժողովուրդը կ՚ապաւինի իր ազատատենչ նկարագրին եւ կը դիմադրէ ազատութեան կենսագործման ի խնդիր։ Հայկ Նահապետէն սկսեալ, հայոց պատմութիւնը վկայարանն է մեր ժողովուրդի ազատատենչութեան։ Մեր նորագոյն պատմութեան ազգային ազատագրական պայքարի ֆետայիներն ու ազատամարտիկները արդի վկաներն են մեր ազատատենչութեան։
Փետրուարեան այդ մթագոյն օրերուն, մեր ժողովուրդը երբեք չդաւաճանեց իր ազգային նկարագրի ազատատենչութեան յատկանիշին։ Մանաւանդ երբ մեր ժողովուրդի կողքին կանգնած էր մեր ազատատենչութիւնը մարմնաւորող Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը, որ առաջնորդող ուղի եւ կազմակերպ ուժ տրամադրեց տարերայինին։
Կացութիւնը յստակ էր, թիրախը պարզ էր։ Այն ինչ որ օտարի պարտադրանք է, անընդունելի է մեր ժողովուրդին համար։ Այն ինչ որ օտարի ներմուծում է մեր ազգային կեանքէն ներս, մերժելի է մեզի համար։ Այն ինչ որ խորթ է մեր ազգային արժէքներուն, արժանի է միայն մեր ժողովուրդի մերժումին՝ ապստամբութեան թէ այլ միջոցներով։ Ճիշդ այդ պատահեցաւ Փետրուար 18-ին, մեր ժողովուրդի համընդհանուր մասնակցութեամբ եւ Դաշնակցութեան առաջնորդութեամբ։
Այս լոյսին տակ պէտք է ընկալել Փետրուար 18-ի համաժողովրդային ապստամբութիւնը, որ պերճախօս վկայութիւնն է հայ մարդու ազատատենչ ձգտումներուն եւ Դաշնակցութեան մարտական կամքին, որ միշտ եղած ու պիտի ըլլայ ի սպաս հայրենիքին ու ժողովուրդին, ի խնդիր ազատութեան եւ ազգային արժանապատուութեան։
Փետրուարեան ապստամբութիւնը նաեւ ըստ էութեան կը ներկայացնէ պատմական անհերքելի իրողութիւն մը, որ պարզապէս կը հարստացնէ մեր պատմութեան հերոսական էջերուն շքեղ շարքը։ Իր բնոյթով, խորքով ու տարողութեամբ ան հարազատ էր մեր պատմական աւանդներուն։ Ան տարերային շարժումներու ամենէն կատարեալն էր։ Վերջապէս, ան պոլշեւիկեան բռնութեան դէմ առաջին յաջող ըմբոստութիւնն էր Լենինեաններու պատմութեան մէջ։
Եթէ օրուան օտարամուտ իշխանութիւնները չունենային անխոհեմ կեցուածք եւ չցուցաբերէին անբաղձալի մօտեցումներ Հայաստանի ու հայութեան գոյութեան նկատմամբ, հայ բանուորը, գիւղացին եւ քաղաքաբնակը պիտի չդիմէին ապստամբութեան։ Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին կառավարութիւնը օրինական միջոցներով իշխանութիւնը փոխանցած էր նոր իշխանութեան մը, որ կը ներկայանար իբրեւ հայ դիմագծով օժտուած նոր վարչաձեւ մը։ Հայ ժողովուրդի համար վարչաձեւային փոփոխութիւնը այլամերժութեամբ չընկալուեցաւ՝ ապաւինելով անոր ենթադրեալ հայեցի դիմագծին։
Ինչ ալ ըլլային վարչաձեւային պայմանները, մեր ժողովուրդին ձգտումն էր հայ պետականութեան, հայ տնտեսութեան եւ հայկական հողերու պահպանութեան ապահովումը։ Արդ, Դեկտեմբեր 2,1920-ի համաձայնութեամբ հաստատուած խորհրդային կարգերը իրենց «հայ» ղեկավարութեամբ այլամերժումի եւ դրժումի առարկայ չէին հայութեան համար։ Ուստի Հայաստանի քաղաքացին նոր իշխանութենէն՝ Յեղկոմէն կ՛ակնկալէր գուրգուրանք, տնտեսական բարելաւում, ընկերային արդարութիւն, ամուր պետականութիւն։
Սակայն, Յեղկոմը ունէր տարբեր նպատակներ ու հեռանկարներ, որոնք չէին համընկնիր մեր ժողովուրդի իղձերուն։ Պոլշեւիկ Սարգիս Կասեաններ եւ Աւիս Նուրիջանեաններ, որոնց համար խորթ էին հայ պետականութեան եւ ազգային ազատագրական պայքարի խորհուրդները, թրծուած էին օտարածին գաղափարներով եւ հետամուտ էին հակահայ նպատակներու, ուր հայ ազգային շահերը տեղ չունէին։ Անոնց համար կրկնակ առաջադրանքներ էին «պրոլետարիատի դիկտատուրայի» հաստատումը եւ «համաշխարհային յեղափոխութեան» զարգացումը։
Այդպէս մտածեց ու գործեց Յեղկոմը։ Իսկ մեր ժողովուրդը իր վէրքերուն համար կարիքը ունէր դարմանողներու։ Ժողովուրդը պէտք ունէր նեցուկի։ Ժողովուրդը կարօտը ունէր յարգանքի։ Բայց յանուն «պրոլետարիատի դիկտատուրայի» հաստատման եւ «միջազգային յեղափոխութեան» տարածման, օտարամուտ Յեղկոմը իր օտարամէտ գաղափարախօսութեամբ հալածեց հայ ժողովուրդը, կողոպտեց ժողովուրդին ունեցուածքը, բանտարկեց ու կացինահարեց ժողովուրդին համար սիրելի ղեկավարութիւնը, աքսորեց հանրապետական բանակի սպաները։
Աւատապետական եւ դրամատիրական կարգերու հետքն իսկ գոյութիւն չունէր Հայաստանի մէջ 1920ին, սակայն յանուն պրոլետարիատի ու կոմունիստական յեղափոխութեան կը թալանուէր ժողովուրդը։ Այս բռնատիրութեան հանրագումարն էր հալածանք, կողոպուտ, թալան, բանտարկութիւն, չարչարանք, կացինահարում եւ աքսոր։
Հայուն համբերանքը ունէր իր սահմանը։ Հայուն ազատատենչութիւնը ունէր իր խոստումը։ Օտարամուտ իշխող խաւին դէմ ապստամբութենէ տարբեր միջոց չէր մնացած հայ ժողովուրդին համար։ Ապստամբութեան ազդանշանը տրուեցաւ սասունցիներու կողմէ՝ Արագածի փէշերէն։ Ապա Աշտարակէն, Էջմիածինէն, Բաշ-Գառնիէն, Կոտայքէն, Ախթայէն եւ այլ շրջաններէն։ Դուրս եկաւ հայ ժողովուրդը տարերայնօրէն, վերջ դնելու համար Յեղկոմի օտարամէտ գործակալներու սանձարձակութիւններուն։
Ազատատենչութեան կռիւն էր Փետրուար 18-ի ապստամբութիւնը։ Հացի, ազատութեան եւ ազգային արժանապատուութեան պահպանումի պայքարն էր Փետրուարեան այս ժողովրդական տարերային պոռթկումը։
Այս տարերային կռիւի ու պայքարի մէջ կը կայանայ Փետրուար 18-ի ապստամբութեան վեհութիւնը։ Այս ապստամբութիւնը պարտադրուեցաւ մեր ժողովուրդին։ Բայց մեր ժողովուրդը գիտցաւ ընդառաջել այդ պարտադրանքին՝ հարազատ իր արժանապատուութեան եւ արժանի իր ազատատենչութեան կոչումին՝ ընդդէմ օտարածին եւ օտարամուտ տարրերու։ Ինչպէս միշտ մեր ժողովուրդը իր կողքին ունեցաւ հայ կեանքէ ներս ազատութեան պայքարի գերակշիռ գործօնը՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը։
