Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ (­Ծո­վա­նեան ­Սար­գիս, 1870-1908). ­Ֆե­տա­յա­կան Շարժ­ման դաշ­նակ­ցա­կան նա­խա­կա­րա­պետ­նե­րուն ա­ռինք­նող դէմ­քը

Ն. Պ.

Նո­յեմ­բեր 13ի այս օ­րը կ­’ո­գե­կո­չենք ան­մեռ յի­շա­տա­կը մեր ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին ա­մէ­նէն ա­ռինք­նող դէմ­քե­րէն՝ 19րդ ­դա­րա­վեր­ջին թափ ա­ռած հա­յոց ­Ֆե­տա­յա­կան ­Շարժ­ման ան­կեղծ զի­նո­ւո­րի անն­կուն նա­խա­կա­րա­պետ­նե­րէն Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գո­յի։

Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ ա­ռաս­պե­լա­տիպ ֆե­տա­յիի ա­ւանդ կտա­կեց հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն՝ ­Հայ Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ծնուն­դը հու­նա­ւո­րող ­Սար­գիս ­Կու­կու­նեա­նի ար­շա­ւա­խում­բին իր մաս­նակ­ցու­թե­նէն (քսան տա­րե­կա­նին) մին­չեւ ­Տա­րօ­նի մէջ 1898ի իր ձեր­բա­կա­լու­թիւ­նը ու ե­րեք տա­րո­ւան բան­տար­կու­թիւ­նը թրքա­կան զօր­քին կող­մէ, ա­պա՝ 1905ի հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րու ժա­մա­նակ Ղա­զախ-­Շամ­շա­դի­նի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան ղե­կա­վա­րու­մէն մին­չեւ 1908ի Պարս­կա­կան ժո­ղովրդա­վա­րա­կան ­Յե­ղա­փո­խու­թեան մաս­նակ­ցե­լու յանձ­նա­րա­րու­թեամբ իր ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան ըն­թաց­քին բծա­ւոր տի­ֆով վա­րա­կումն ու վախ­ճա­նը։

Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­դա­մագ­րո­ւած ա­ռա­ջին մար­տիկ­նե­րէն է ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ, որ ուղ­ղա­կի Ք­րիս­տա­փո­րի եւ ­Ռոս­տո­մի հետ ան­մի­ջա­կան գոր­ծակ­ցու­թեամբ կազ­մա­ւո­րո­ւե­ցաւ, գա­ղա­փա­րա­կան նկա­րա­գիր ու յե­ղա­փո­խա­կան կամք մարմ­նա­ւո­րեց։ Ինչ­պէս որ ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը կը վկա­յեն՝ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ ե­րեք տա­րի ա­հա­ւոր ֆի­զի­քա­կան ու հո­գե­կան չար­չա­րանք­նե­րու են­թար­կո­ւած է թրքա­կան բան­տե­րուն մէջ, բայց եր­բեք չէ կորսն­ցու­ցած ո­գու ա­րու­թիւնն ու կո­րո­վը եւ կրկին պայ­քա­րի դաշտ վե­րա­դառ­նա­լու վճռա­կա­նու­թիւ­նը: Ան ­Մե­թեր­հեմ բան­տի միակ կա­լա­նա­ւորն է ե­ղած, ո­րուն եր­բե­ւէ չեն կրցած ձեռ­նաշղ­թայ հագց­նել…
«Ո­ւի­քի­փե­տիա ա­զատ հան­րա­գի­տա­րան»ի ամ­փո­փու­մով՝ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ, որ գոր­ծա­ծած է նաեւ Ան­մեղ, Ան­մե­ղեան ծած­կա­նուն­նե­րը, ծնած է 14 ­Յու­նո­ւար 1870ին Սեւ-­Քար (այժ­մու Հ.Հ. ­Տա­ւու­շի մարզ) եւ վախ­ճա­նած՝ 13 ­Նո­յեմ­բեր 1908ին։

1892 թո­ւա­կա­նին ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ հաս­տա­տուած է պարս­կա­կան-թրքա­կան սահ­մա­նին գտնո­ւող ­Դե­րի­կի վան­քին մէջ (որ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին յե­նա­կէտ էր դէ­պի Եր­կիր ճա­նա­պար­հին)։ ­Մաս­նակ­ցած է քիւր­տե­րու դէմ մղո­ւած հայ ֆե­տա­յի­նե­րու ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռիւ­նե­րուն։ ­Մե­ծա­պէս նպաս­տած է զի­նա­տար խում­բե­րու Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան ան­ցու­մին։ Ու­ղեկ­ցած է ­Պարս­կաս­տան անց­նող կա­մա­ւոր­նե­րուն։
1897ին, մաս­նակ­ցած է ­Խա­նա­սո­րի ար­շա­ւան­քին։ 1898ին, Հ.Յ.Դ. Երկ­րորդ Ընդ­հա­նուր Ժո­ղո­վի յանձ­նա­րա­րու­թեամբ՝ զի­նա­տար խում­բով ­Կար­սէն ան­ցած է Եր­կիր։ Աղ­բիւր-­Սե­րո­բի եւ Հ­րայր-Դ­ժոխ­քի հետ գոր­ծակ­ցած է ու մաս­նակ­ցած ֆե­տա­յա­կան կռիւ­նե­րուն։ Մ­շոյ դաշ­տի Ղզ­լա­ղաճ գիւ­ղին մէջ ձեր­բա­կա­լո­ւած է թրքա­կան զօր­քին կող­մէ։ Որ­պէս Ս. ­Կա­րա­պետ վան­քի ուխ­տա­ւոր ներ­կա­յա­նա­լու Սա­քո­յի բո­լոր ճի­գե­րը ան­ցած են ա­պար­դիւն։ Ի վեր­ջոյ, հայ­դու­կա­յին գոր­ծու­նէու­թեան, Աղ­բիւր ­Սե­րո­բի հետ ու­նե­ցած նա­մա­կագ­րա­կան կա­պե­րուն եւ այլ­նի հա­մար թրքա­կան դա­տա­րա­նի կող­մէ դա­տա­պար­տուած է 101 տա­րո­ւան բան­տար­կու­թեան, ա­պա՝ մա­հո­ւան։ ­Սա­կայն 1901 թո­ւա­կա­նին յանձ­նո­ւած է ռու­սա­կան իշ­խա­նու­թեանց դա­տին, ո­րոնք ա­տեն մը ետք ա­զատ ար­ձա­կած են զայն։

1905ի հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րու ժա­մա­նակ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ կազ­մա­կեր­պած է ­Ղա­զախ-­Շամ­շա­դի­նի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւ­նը՝ միա­ժա­մա­նակ հան­դէս է ե­կած եղ­բայ­րու­թեան կո­չե­րով։ 1907ին մաս­նակ­ցած է ­Վիեն­նա­յի Հ.Յ.Դ. ­Չոր­րորդ Ընդ­հա­նուր Ժո­ղո­վին, որ ո­րո­շում տո­ւած էր օգ­նե­լու 1905 թո­ւա­կա­նին սկսած ­Պարս­կա­կան ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան։ ­Ժո­ղո­վի յանձ­նա­րա­րու­թեամբ, ­Սեւ-­Քա­րե­ցի Սա­գօ ու­ղե­ւո­րո­ւած է դէ­պի ­Պարս­կաս­տան, սա­կայն ռուս-պարս­կա­կան սահ­մա­նին հի­ւան­դա­ցած է քո­լե­րա­յով եւ մա­հա­ցած։ ­Թա­ղուած է Ե­րե­ւան, այժ­մու ­Կո­մի­տա­սի ա­նո­ւան պան­թէո­նի տա­րած­քին մէջ։ 1938 թո­ւա­կա­նին, խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թեանց կողմղ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գո­յի գե­րեզ­մա­նը ա­ւե­րո­ւած է, իսկ գե­րեզ­մա­նա­քա­րը (սպի­տակ մար­մա­րէ) փո­խադ­րո­ւած եւ դրո­ւած է հայ նշա­նա­ւոր կո­մու­նիստ Աս­քա­նազ Մ­ռա­վեա­նի շի­րի­մին վրայ։

Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ հա­յոց ­Ֆե­տա­յա­կան շարժ­ման այն ե­զա­կի դէմ­քե­րէն է, ո­րուն մա­սին մենք ու­նինք հա­րուստ գրա­կա­նու­թիւն։ Իր յի­շա­տա­կը ո­գե­կո­չե­լու թող ծա­ռա­յէ հայ­րե­նի մե­ծար­ժէք մտա­ւո­րա­կան Իգ­նատ ­Մա­մեա­նի նո­ւի­րո­ւած կայ­քէ­ջէն քա­ղո­ւած եւ ­Սու­րէն Միր­զո­յեա­նի կող­մէ ստո­րագ­րո­ւած՝ «ՍԵՒ-ՔԱՐԵՑԻ ՖԻԴԱՅԻՆԵՐԻ ՀԵՐՈՍԱՊԱՏՈՒՄԸ» խո­րագ­րեալ հե­տա­գայ վկա­յու­թիւ­նը (Իգ­նատ ­Մա­մեա­նի «­Մե­թեր­հեմ բան­տի կա­լա­նա­ւո­րը» խո­րագ­րեալ վի­պա­կին ա­ռի­թով).

«­Թու­մա­նեա­նը ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի յու­շե­րում» գրքում՝ զօ­րա­վար Անդ­րա­նի­կի խօս­քը կայ.- «1904ին, ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով, տե­սայ եւ ճա­նչ­ցայ զայն (խօս­քը՝ ­Յովհ. Թու­մա­նեա­նի մա­սին է — Ս.Մ.) իր բնա­կա­րա­նին մէջ, ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քո­յի մի­ջո­ցով» (էջ 550): Ինձ շատ հե­տաքրք­րեց, թէ ո՛վ է Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն, որ այդ­քան մտե­րիմ է ե­ղել հայ ազ­գի եր­կու մե­ծե­րին` ա­մե­նայն հա­յոց բա­նաս­տեղ­ծին եւ ա­մե­նայն հա­յոց զօ­րա­վա­րին: ­Դի­մե­ցի ինձ ծա­նօթ սեւ-քա­րե­ցի­նե­րին, բայց ոչ ոք չկա­րո­ղա­ցաւ ստոյգ պա­տաս­խան տալ իմ հար­ցին:

Զար­մանքս ա­ւե­լի մե­ծա­ցաւ, երբ հա­մե­մա­տա­բար վեր­ջերս ի­մա­ցայ, որ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի Սա­քո­յի կի­նը` ­Մա­րօ ­Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նը, ծնո­ւել է Ե­լի­զա­վետ­պո­լի նա­հան­գի ­Ղա­զա­խի գա­ւա­ռի ­Դոստ­լու (ներ­կա­յումս` ­Նո­յեմ­բե­րեա­նի շրջա­նի ­Բա­րե­կա­մա­ւան) գիւ­ղում:

…Սկ­սած իր կազ­մա­ւոր­ման վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից մին­չեւ օրս, մեր ժո­ղո­վուր­դը միշտ էլ աչ­քի է ըն­կել մե­ղո­ւա­ջան աշ­խա­տան­քով ու ա­րար­չա­գոր­ծու­թեամբ` ստեղ­ծե­լով ե՛ւ նիւ­թա­կան բա­րիք­ներ, ե՛ւ մշա­կոյ­թի ինք­նա­տիպ ու հրա­շա­կերտ յու­շար­ձան­ներ: Միա­ժա­մա­նակ՝ նա զէն­քը ձեռ­քից ցած չի դրել` պայ­քա­րե­լով թէ՛ օ­տար նո­ւա­ճող­նե­րի, թէ՛ դրկից­նե­րի ոտնձ­գու­թիւն­նե­րի դէմ, ով­քեր փորձ են ա­րել զրկե­լու նրան ա­զա­տու­թիւ­նից ու ան­կա­խու­թիւ­նից:

Հայ ժո­ղովր­դի հե­րո­սա­կան գո­յա­մար­տի սրբա­զան թե­մա­յին է նո­ւի­րո­ւած Իգ­նատ Մա­մեա­նի «­Մե­թեր­հեմ բան­տի կա­լա­նա­ւո­րը» վի­պա­կը («Ա­րե­ւիկ», 1989թ.):

Վի­պա­կում պար­զո­րոշ ե­րե­ւում են հե­ղի­նա­կի ան­հա­տա­կան ո­ճը, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան սկզբունք­ներն ու պատ­կե­րա­յին մտա­ծո­ղու­թիւ­նը:

Գիր­քը կար­դաց­ւում է չթու­լա­ցող հե­տաքրք­րութ­եամբ: Ի. ­Մա­մեա­նը կա­րո­ղա­ցել է հա­մո­զիչ պատ­կե­րել ան­ցեալ դա­րի վեր­ջին եւ 20րդ ­դա­րի սկզբնե­րին թուր­քա­կան բռնա­պե­տու­թեան դէմ ծա­ւա­լո­ւած ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի մաս­նա­կից­նե­րի` զի­նա­տար ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քո­յի եւ նրա զի­նա­կից ու կեան­քի ըն­կեր Մա­րո­յի կեր­պար­նե­րը: ­Շարժ­ման գեր-խնդիրն էր մարտն­չել սուլ­թա­նա­կան ­Թուր­քիա­յի հարս­տա­հա­րիչ­նե­րի, ազ­գա­յին ու սո­ցիա­լա­կան ա­մէն կար­գի բռնա­ցում­նե­րի դէմ, ին­չին էլ սուրբ եր­դու­մով զի­նո­ւո­րագր­ւում են ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն (­Սար­գիս ­Ծո­վա­նեան) եւ իր կի­նը` մին­չեւ վերջ հա­ւա­տա­րիմ մնա­լով այդ երդ­մա­նը:
Հե­ղի­նա­կը վեր է հա­նում ֆի­դա­յի­նե­րի անձ­նա­զո­հու­թիւ­նը, ճշմար­տա­խօ­սու­թիւ­նը, ար­դա­րա­դա­տու­թիւ­նը, հնա­րամ­տու­թիւ­նը, բա­րո­յա­կան միւս ո­րակ­նե­րը, ինչ­պէս հա­ւա­տար­մու­թիւ­նը մի­մեանց նկատ­մամբ, խի­զա­խու­թիւնն ու ան­կոտ­րում կամ­քը, յար­գան­քը աշ­խա­տա­ւոր ժո­ղովր­դի հան­դէպ: Ն­րանք օժ­տո­ւած են մարդ­կա­յին ա­մե­նա-ա­ռա­քի­նի յատ­կա­նիշ­նե­րով:

Ո՞վ է ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն:

… ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ռանչ­պար ­Սա­րի­բէ­կի որ­դին գնում է ­Գո­շա­վանք` օրհ­նու­թիւն ստա­նա­լու: Նա­յե­լով խա­չո­ւած Ք­րիս­տո­սի պատ­կե­րին, նա շշնչում է.- «Ե­թէ զօ­րու ես, ինձ Ա­րա­բո­յի հայ­դուկ դարձ­րու: Ար­ժա­նի ա­րա նպա­տա­կիս, որն է` մին­չեւ կեան­քիս վեր­ջը կռո­ւել Ա­վե­տեաց Երկ­րի ա­զա­տու­թեան հա­մար: Ան­ձիս պահ­պա­նու­թիւն չեմ խնդրում քեզ­նից, տէ՛ր: ­Թող մեռ­նեմ, ե­թէ դա հար­կա­ւոր է, միայն թէ ինձ չդարձ­նես պար­զա­պէս մե­ռել, ես նա­հա­տակ եմ ու­զում դառ­նալ, թող որ յա­ւի­տեանս բո­լո­րին ան­յայտ, բայց նա­հա­տակ: Օգ­նիր ինձ կեանքս մա­տաղ ա­նե­լու իմ ժո­ղովր­դին» (էջ 17): ­Վան­քի քա­հա­նան ըն­դու­նում է ­Սա­քո­յի եր­դու­մը եւ օրհ­նում նրա սուրբ նպա­տա­կը:

Գիւմ­րիում ­Սա­քոն ծա­նօ­թա­նում է ղա­րա­բաղ­ցի Ար­շո­յի հետ, եւ նրանք ընդգրկ­ւում են Սալ­մաստ մեկ­նող կա­մա­ւո­րա­կան խմբի մէջ, բայց խմբի մեկ­նու­մը օ­րէ­ցօր յե­տաձգ­ւում է: Ա­հա եւ նրանք վճռում են եր­կու­սով անց­նել Ա­րաք­սը եւ մեկ­նել Ս. ­Նա­խավկա­յի վանք:

Սա­քո­յին թւում է, թէ գոր­ծե­րը լաւ են ըն­թա­նում, սա­կայն ճա­կա­տա­գի­րը ե­րես է թե­քում` սպա­նում են Ար­շո­յին: Ան­մի­ջա­պէս լու­ծե­լով նրա վրէ­ժը, ­Սա­քոն դա­շոյ­նով փոս է փո­րում եւ ըն­կե­րոջ դին յանձ­նում հո­ղին:
Սա­քոն ներ­կա­յա­նում է Ս. ­Նա­խավ­կա­յի վա­նա­հայր ­Վար­դա­նին եւ, հա­կա­ռակ իր կամ­քի, ե­րեք ա­միս աշ­խա­տում է որ­պէս սպա­սա­ւոր ու ա­բե­ղայ: ­Տար­բեր ճա­նա­պարհ­նե­րով Սա­քո­յին ստու­գե­լուց յե­տոյ, ի վեր­ջոյ, նրան վստա­հում եւ մար­տա­կան յանձ­նա­րա­րու­թիւն­ներ են տա­լիս: ­Շու­տով մենք ­Սա­քո­յին տես­նում ենք զի­նա­տա­րի դժո­ւա­րին ու ծանր աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րե­լիս:

Յան­ձին վի­պա­կի հե­րոս­նե­րի՝ Իգ­նատ ­Մա­մեա­նը կա­րո­ղա­ցել է կեր­տել հայ­դուկ­նե­րի հա­ւա­քա­կան դի­ման­կա­րը: ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն, օ­րի­նակ, դրսե­ւոր­ւում է ա­նընկ­ճե­լի կամ­քով` բան­տար­կո­ւած լի­նե­լով ­Մու­շի եւ ­Կա­րի­նի բան­տե­րում: ­Նոյ­նիսկ այն դէպ­քում, երբ դա­տա­պար­տո­ւած էր 101 տա­րո­ւայ բան­տար­կու­թեան, հե­տա­գա­յում էլ` մա­հո­ւան:

Հիմք ըն­դու­նե­լով ­Սա­քո­յի ­Գո­շա­վան­քի եր­դու­մը՝ հե­ղի­նա­կը դէպ­քե­րը ծա­ւա­լում է այդ ուղ­ղու­թեամբ: ­Բան­տից ա­զատ ար­ձա­կո­ւե­լուց յե­տոյ, չնա­յած ա­ռող­ջա­կան վի­ճա­կին, մի­չեւ իր մա­հը նա եր­բեք հան­գիստ չի առ­նում: Գր­քի ա­ռա­ջա­բա­նում հե­ղի­նա­կը խոս­տո­վա­նում է.- «­Հան­րա­ծա­նօթ դէպ­քե­րը չվե­րա­պատ­մե­լու հա­մար շրջան­ցել եմ գրքի հե­րո­սի կեն­սագ­րու­թեան հետ առն­չո­ւող մի շարք յայտ­նի ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ, չեմ խո­րա­ցել այն դէպ­քե­րի նկա­րագ­րու­թեան մէջ, ո­րոնք յայտ­նի են մեզ»…

Դեռ այ­սօր էլ ապ­րում են մար­դիկ, ով­քեր ան­ձամբ ճա­նա­չել ու հան­դի­պել են ­Մա­րո­յին: Լաւ կը լի­նէր, ե­թէ շրջա­նա­ռու­թեան մէջ դրո­ւէր նրանց կեն­դա­նի խօս­քը, ինչն ա­ռա­ւել կը շեշ­տէր պա­տու­մի վա­ւե­րա­կա­նութ­յու­նը: Կ’ու­զե­նա­յի մէջ­բե­րել այն դրո­ւա­գը, երբ զի­նա­տար խմբի ղե­կա­վար Ար­տակ Դար­բի­նեա­նը դի­մում է ­Սա­քո­յին.- «­Քո մա­սին ինձ պատ­մել են, ջա­հել ես, ու­ժեղ ու հա­մար­ձակ: Կ’ու­զե­նա­յի, որ մի քա­նի ու­րիշ մարդ­կանց հետ ­Թիֆ­լի­սից զէնք տե­ղա­փո­խէիր Ա­րաք­սի այս ա­փը: ­Կար­ծում եմ` այդ­պէս կ­’ու­զե­նար նաեւ ­Մա­րօ ­Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նը:

Սա­քոն ցնցո­ւեց:
— ­Դուք ճա­նա­չո՞ւմ էք ­Մա­րո­յին…
— Ա­յո՛, նա մեզ շատ է օգ­նում զէնք հայ­թայ­թե­լու գոր­ծում»:
Հե­ղի­նա­կը հիա­նա­լի է նկա­րագ­րում ­Մա­րո­յին` որ­պէս հայ­դու­կի. իր պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը կա­տա­րե­լիս ­Մա­րո­յին միշտ տես­նում ենք միայ­նակ` լի­նի Տաշ­քեն­դի, Աղս­տե­ւի հով­տի, թէ այլ ճա­նա­պարհ­նե­րին:
… Ան­ցած ամ­րա­նը Ի­ջե­ւա­նից Ե­րե­ւան վե­րա­դառ­նա­լիս՝ ծա­նօ­թա­ցայ եր­կու սփիւռ­քա­հա­յե­րի: ­Պար­զո­ւեց, որ նրանք վե­րա­դառ­նում են ­Սեւ-­Քար գիւ­ղից, ուր այ­ցի էին գնա­ցել ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քո­յի գե­րեզ­մա­նին: Ի­րենց գաղ­թօ­ջա­խում ա­ռան­ձին ա­կումբ են հիմ­նել ­Սա­քո­յի ա­նո­ւամբ եւ վառ են պա­հում նրա յի­շա­տա­կը: ­Մու­շե­ղը, այդ­պէս էր իմ նոր ծա­նօ­թի ա­նու­նը, պատ­մեց, որ իր պապն ու ­Սա­քոն միա­սին կռո­ւել են:
Ե­թէ դեկ­տեմ­բե­րեան երկ­րա­շար­ժի ա­ռի­թով ­Հա­յաս­տա­նում գտնո­ւող սփիւռ­քա­հա­յե­րը կա­րող են այ­ցե­լել ­Սեւ-­Քար, ա­պա մեզ­նից իւ­րա­քան­չիւ­րի պարտքն է եր­բեք չմո­ռա­նալ հայ­րե­նի­քի նա­հա­տակ­նե­րին:
Կար­դա­լով վի­պա­կը՝ շա­տե­րին ան­հա­ւա­նա­կան կը թո­ւայ, որ ան­ցեալ դա­րա­վեր­ջին մի հայ կին, տղա­մար­դու տա­րա­զով, կա­րող էր ­Տաշ­քեն­դից զէնք տե­ղա­փո­խել ­Կով­կաս` ֆի­դա­յի­նե­րին հասց­նե­լու նպա­տա­կով: ­Կամ թէ՝ հօ­րեղ­բոր տղա­յի` ­Գէոր­գի Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նի օգ­նու­թեամբ հրա­զէն հայ­թայ­թել Անդրկով­կա­սի ցա­րա­կան զի­նա­նո­ցից: ­Գիր­քը հա­ւաս­տում է, որ ­Մա­րոն ոչն­չով յետ չի մնա­ցել ­Սա­քո­յից: ­Նա ոչ միայն զէնք էր ձեռք բե­րում, այ­լեւ կա­րո­ղա­նում է մա­հո­ւան դա­տա­պար­տո­ւած ­Սա­քո­յին տե­ղա­փո­խել ­Թիֆ­լիս, ուր եւ նրան ա­զատ են ար­ձա­կում: ­Մի խօս­քով` խի­զախ հա­յու­հին անհ­նա­րի­նը հնա­րա­ւոր էր դարձ­նում: Ա­մուս­նու մա­հից յե­տոյ նա բան­տարկ­ւում է, կրկին ա­զատ­ւում եւ, որ յատ­կան­շա­կան է, մեռ­նում է զէնք տե­ղա­փո­խե­լիս:

Սա­քոն եւ ­Մա­րոն մե­ծա­պէս պար­տա­կան էին ­Գէոր­գի Ա­լեք­սանդ­րի ­Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նին, ում մի­ջո­ցով ծա­նօ­թա­ցել են ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նի եւ թիֆ­լի­սա­հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հետ: ­Նա եւս փոքր ծա­ռա­յու­թիւն­ներ չի մա­տու­ցել ազ­գի փրկու­թեա­նը եւ զո­հո­ւել է ­Սար­դա­րա­պա­տի ճա­կա­տա­մար­տում` որ­պէս հրե­տա­նա­յին մարտ­կո­ցի հրա­մա­նա­տար:

Չ­նա­յած 30 հա­զար օ­րի­նակ տպա­քա­նա­կին` գիր­քը, կա­րե­լի է ա­սել, գրա­խա­նութ­նե­րում չե­րե­ւաց: Անհ­րա­ժեշտ է այն վե­րահ­րա­տա­րա­կել, քա­նի որ հա­զա­րա­ւոր ըն­թեր­ցող­ներ` երկ­րում, թէ ար­տա­սահ­մա­նում, կ­’ու­զե­նա­յին ձեռք բե­րել այս հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը…

Իգ­նատ ­Մա­մեա­նը վիթ­խա­րի աշ­խա­տանք է կա­տա­րել` հա­սա­րա­կու­թեան ու­շադ­րու­թեա­նը ներ­կա­յաց­նե­լով մի խումբ հայ ֆի­դա­յի­նե­րի կեանքն ու գոր­ծը: Ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման դեռ քա­նի հե­րոս­ներ են սպա­սում ի­րենց կեն­սա­գիր­նե­րին: Ն­րանք՝ ով­քեր զէն­քը ձեռ­քին նա­հա­տա­կո­ւե­ցին հայ­րե­նի­քի ա­զա­տու­թեան ու ան­կա­խու­թեան հա­մար, ար­ժա­նի են ա­մե­նայն դրո­ւա­տան­քի ու յի­շա­տա­կու­թեան: ­Մեր հե­րո­սա­կան ան­ցեա­լի բո­լոր դրո­ւագ­նե­րի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան լու­սա­բա­նու­մը դաս­տիա­րակ­չա­կան մեծ նշա­նա­կու­թիւն ու­նի ոչ միայն այ­սօ­րո­ւան, այ­լեւ գա­լիք սե­րունդ­նե­րուն հա­մար: