ՄԱԿԱՐ, ի Գաղղիա
Օգոստոս է եւ` կանխահաս աշուն: Թզենիի եւ որթատունկի շուքին նստած ենք: Մսկոտ Էլպիս եւ Մակարուհի կը տրտնջան: Էլպիս որթի տերեւներ հաւաքեց իր պոլսական «եալանչի»-ին համար:
Մակարուհին սուրճ բերաւ` թուզի քաղցրաւենիքով: Արմենակին ալեհաւաքը այդ բոլորը կը գնահատէ, բայց միշտ բաց կ’ըլլայ դէպի հեռուներ: Եթէ Կիլիկիոյ իշխան ըլլար, Քոլոմպոսէն առաջ Ամերիկա կը հասնէր:
Որսորդը իր կապարճը կը բանայ, անզուգական Կեդրոնականցին գրպանէն կը հանէ անակնկալներ: Չզարմացայ, երբ յանկարծ թղթիկ մը հանեց, եւ`
– Մակա՛րս, գիտնական եւ իմաստասէր Պերթրանտ Ռասըլին անունը շատ կը լսէինք, երբ մեր Ցեղասպանութեան հարցով ժողովի կը մասնակցէր: Յետոյ մոռցանք: Չգիտցանք, որ իմաստուն էր: Իմաստուններով չենք զբաղիր, կը սիրենք աղմուկ եւ աղմկարարներ:
– Արմենա՛կ, իմաստութիւնը խաղաղութեան մէջ կը ծնի: Ի՞նչ ընենք, մենք հոն չենք հասած,- ըսի:
– Իմաստութիւնը մարդու ճամբան կը լուսաւորէ: Չե՞ս կարծեր, որ այդ լոյսը չունենալով է, որ մենք ծուռիկ-մուռիկ ճամբաներով կ’երթանք, կամ մեզ կը տանին:
Էլպիս, որ ուշադրութեամբ կը հետեւէր, միջամտեց.
– Ի՞նչ կ’ըսէ այդ Ռասըլդ:
– Կը լսենք,- ըսինք Մակարուհին եւ ես:
Արմենակ հանդիսաւորութեամբ կարդաց. «Յաճախ կ’ըսուի, որ չկայ բացարձակ ճշմարտութիւն, այլ միայն` անձնական կարծիքներ եւ դատումներ. այնպէս որ, մեզմէ իւրաքանչիւրը պատրաստուած է իր աշխարհը տեսնելու իր կերպին մէջ, իր յատուկ մասնայատկութիւններով, ճաշակներով, նախապաշարումներով, որ գոյութիւն չունի ճշմարտութեան արտաքին թագաւորութիւն մը, որուն մէջ վերջապէս ընդունուած պիտի ըլլայինք, համբերատարութեամբ, կարգապահութեամբ, այլ միայն իմ ճշմարտութիւնս, քու ճշմարտութիւնդ, այն, որ է մեզմէ իւրաքանչիւրին ճշմարտութիւնը»*:
Կանգ առաւ եւ աւելցուց.
– Ինչո՞ւ ոմանք կը կարծեն, որ վերջին խօսքը իրենց կը պատկանի, չեն հանդուրժեր այլ կարծիք, ուրկէ` կագ ու կռիւ, այր ու կնոջ պէս, եղած-չեղածի համար:
– Աշխարհ այսպէս է, այսպէս պիտի երթայ,- փիլիսոփայեցի: – Այդ ճշմարտութեան թագաւորութիւնը անդենականի մէջ է, հաշուեփակէն ետք:
– Ճի՛շդ,- ըսաւ Արմենակ:
– Ի՞նչ ճիշդ,- հարցուցի:
– Չափի գիտակցութիւնը, որ հայու մարզաձեւ չէ:
– Չեմ հետեւիր:
Արմենակ լրջացած շարունակեց.
– Հիմա լսէ՛ այս իմաստունը. «Կը խորհիմ, որ մենք կրնանք պատկերացնել աշխարհը, որքան ալ անկատար ըլլայ այդ պատկերացումը: Եւ կը խորհիմ, որ իմաստասէրին պարտականութիւնն է ըլլալ կարելի չափով քիչ ձեւազեղծող հայելի մը: Բայց նաեւ իր պարտականութիւնն է գիտնալ, որ այդ ձեւազեղծումները անխուսափելի են մեր բնութեամբ իսկ: Անոնցմէ հիմնականը այն է, որ մենք աշխարհը կը նկատենք հոս-ի եւ հիմա-ի տեսանկիւնէն, ո՛չ այն մեծ անկողմնակալութեան, որ տիեզերական աստուածութեան հաւատացողները կը վերագրէին աստուածութեան: Նման անկողմնակալութիւն անհնար է մեզի համար, բայց կրնանք փորձել անոր մօտենալ: Այդ ճամբան ցոյց տալ` իմաստասէրին գերագոյն պարտականութիւնն է»:
– Արտակա՛րգ,- ըսի:
– Օր մը մեր «էսթեպլիշմընթ»-ը ժամանակ կը գտնէ՞ եւ ականջը կը բանա՞յ լսելու, որպէսզի փորձէ հոս-էն եւ հիմա-էն հեռանալ, մտածել, որ տիեզերական ճշմարտութիւնը չունի, համեստանայ եւ ընդունի, որ անփոխարինելի չէ,- եզրակացուց բարեմիտ Արմենակ:
25 յուլիս 2017
* Պերթրանտ Ռասըլ (1872-1970), «Գաղափարներուս պատմութիւնը» (1959)։
