Պատերա՞զմ Թէ՞ Խաղաղութիւն

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Արդէն ահա 23 տարի է, ինչ այս հարցը կարծես թէ դամոկլեան սրի պէս կախուած լինի ազրպէյճանա-արցախեան հակամարտութեան գօտու վրայ: Քանզի 1994թ. մայիսեան  հրադադարի պարգեւած այն պատրանքը, թէ տիրող` թէկուզ եւ յարաբերական, փխրուն խաղաղութիւնը եթէ ոչ հաստատուն, ապա, այնուամենայնիւ, որոշակի երաշխիք է

պարունակում վերջնական ու տեւական խաղաղութեան հաստատման համար, իրականում ցնդում է օրէցօր` մշտական սպառնալիքի տեսքով վտանգելով միջազգային հեղինակաւոր կառոյցի` ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի, ապա եւ նրա համանախագահութեան հովանու ներքոյ աւելի քան քառորդ դար գործադրուող բանակցային ջանքերը:

Երեւոյթի հերթական ապացոյցն օրերս շփման գծում Արցախի Պաշտպանութեան բանակի չորս զինծառայողի սպանութիւնն է, որ իրականացրել է ազրպէյճանական զինուժը` այս էլ, որ հազարերորդ անգամ խախտելով:  Իսկ որ դա իրօք սպանութիւն էր, կարծում եմ, չի կարող որեւէ կասկած յարուցել: Քանզի հայ զինուորների մահը երկկողմ մարտական գործողութեան հետեւանք չէր, այլ` միակողմանի դիտաւորեալ, նպատակային գնդակոծութեան հետեւանք, հետեւապէս եւ ենթակայ քրէական պատասխանատուութեան:

Թէ այդ պատասխանատուութիւնը որոշակիօրէն ի՞նչ իրաւական կառոյցի կողմից կ՛իրականացուի, ցաւօք, առայժմ պատասխանի չյանգող ենթադրեալ կամ, այլ կերպ` ընդամէնը հռետորական հարց է: Ահա Հայաստանի քննչական կոմիտէն այդ կապակցութեամբ հաղորդում է, որ առաջին եւ երկրորդ կայազօրային քննչական բաժիններում քրէական գործեր են յարուցուել` Ազրպէյճանի զինուժի կողմից ազգային եւ կրօնական ատելութեան, մոլեռանդութեան շարժառիթով, շատերի կեանքի համար վտանգաւոր եղանակով սպանութիւններ կատարելու դէպքերի առթիւ: Եւ ի՞նչ: Չէ՞ որ դրանք առաջին քրէական գործերը չեն, որ հայկական կողմը յարուցում է Ազրպէյճանի նման համարժէք պահուածքի կապակցութեամբ: Ոչ պաշտօնական, հետեւապէս ենթադրելի ու մօտաւոր տուեալներով, որոնք այս տարուայ փետրուարի

21-ին հրապարակել է Հայկական ուսումնասիրութիւնների «Անի» կեդրոնը, 1994թ.  մայիսեան հրադադարից յետոյ անցած ժամանակաշրջանում Հայաստան-Ազրպէյճան պետական սահմանի եւ Արցախ-Ազրպէյճան շփման գծում ազրպէյճանական զինուժի իրականացրած գնդակոծութիւնների պատճառով հայկական կողմի կորուստների թիւը` մարտականը եւ ոչ մարտականը միասին, կազմում է 2 հազար հոգի: Հետեւապէս, բացառելով մարտերի ընթացքում մեր ունեցած զոհերի հանգամանքը, կարելի է պատկերացնել, թէ քանի քրէական գործ է յարուցուել առ այսօր:

Արդեօք այդ գործերի առնչութեամբ դատական պատասխանատուութեան ենթարկուե՞լ է թէկուզ մէկ ազրպէյճանցի մարդասպան: Միանշանակ` ոչ: Մինչդեռ հակառակն ապացուցող տեղեկատուութիւն` ինչքան ուզես, երբ Ազրպէյճանի իշխանութիւնները, անձամբ երկրի նախագահ կոչեցեալ Իլհամ Ալիեւը, իւրաքանչիւր հայի սպանութեան համար ամենայն կերպ խրախուսում, քաջալերում են նոյն այդ մարդասպաններին: Յիշենք թէկուզ անցեալ տարուայ ապրիլեան կարճատեւ պատերազմի ժամանակ հայ զինուորների գլխատման կամ այլանդակման բարբարոսական դէպքերը, երբ բացէիբաց, հանրօրէն տեսանելի պայմաններում ցուցադրւում էին դրանք, իսկ ոճրագործները` պարգեւատրւում:

Այդ դէպքում` ինչպէ՞ս, անիմա՞ստ համարենք այդ սպանութիւնների կապակցութեամբ քրէական գործերի յարուցման գործնական դրուածքը:  Ի հարկէ, դարձեալ ոչ: Վստահաբար կարելի է ենթադրել, որ այդ քրէական գործերն ուղարկւում են միջազգային դատական ատեաններ` ի պահանջ իրաւական պատասխանատուութեան ենթարկելու ոճիրը կազմակերպած, հրահանգած, քաջալերած ու գործած կողմին` Ազրպէյճանի իշխանութիւններին: Բայց, արդեօք, նոյն այդ միջազգային դատական ատեանները երբեւէ արձագանգե՞լ են հայկական կողմի փաստարկուած վկայութիւններին ու դրանցից բխող պահանջներին: Բնականաբար` երբեք: Անձամբ ես չեմ յիշում նման դէպք: Ուստի կարելի է գալ հետեւեալ եզրայանգումներին: Նախ` աշխարհի հակամարտային գօտիներում այնքան շատ ու շատ են մարդկային կեանքի նկատմամբ իրականացուող մահացու ոտնձգութիւնները, որ հերթը ոչ մի կերպ հայերիս չի հասնում: Ապա նոյն այդ ատեաններին ամենեւին չեն յուզում ու մտահոգում այդ սպանութիւնները: Եւ վերջապէս, մատների արանքով նայելով Ազրպէյճանի խժդժութիւններին ու որդեգրած լինելով նման կողմնակալ պահուածք, այդ ատեանները հաստատում ու վերահաստատում են հայ հանրութեան, անձամբ իմ կասկածները, որ իրենք նոյնպէս կամա-ակամայ մեղսակից են Պաքուի այդ յանցանքներին: Այնուամենայնիւ, փորձը, ինչպէս ասում են, փորձանք չէ, համբերատար յամառութեամբ ու վճռակամութեամբ շարունակենք բախել այդ ատեանների դռները` չբացառելով, որ, այնուամենայնիւ, վաղ թէ ուշ կը գայ աշունը, ինչպէս ասում են` ճտերը հաշուելու ժամանակը:

Բայց մինչ ցանկալի աշունը կը գայ, այսօր իսկ շարունակում է օրախնդիր մնալ պատերազմի ու խաղաղութեան երկուութեան հարցը: Ի՞նչ է կատարւում եւ ո՞րն է պատճառը: Փորձենք պարզել:

Նախ, որպէս անառարկելի իրողութիւն ընդունենք, որ ազրպէյճանա-արցախեան հակամարտութեան պատճառահետեւանքային առանցքը հակամարտ կողմերի` Պաքուի եւ Ստեփանակերտի, իրերամերժ,  հակադիր սկզբունքային  դիրքորոշումներն են: Պաքուն անտեսելով հիմնախնդրի պատմաքաղաքական եւ իրաւաքաղաքական հիմքերը յամառօրէն պնդում է, թէ Լեռնային Ղարաբաղը եղել ու մնում է Ազրպէյճանի տարածքի անքակտելի մասը, հետեւապէս պէտք է գտնուի բացառապէս իր իրաւաենթակայութեան տիրոյթում: «Մենք թոյլ չենք տայ, որպէսզի Ազրպէյճանի պատմական տարածքում ստեղծուի երկրորդ հայկական պետութիւնը», քանիցս ճոռոմաբանել է Ազրպէյճանում խաղատների եւ հերոյինի թիւ մէկ երկրպագո՞ւ ասեմ, թէ՞ ցաւագար, այնուամենայնիւ` այդ երկրի եռակի անգամ նախագահ յորջորջուած  Իլհամ Ալիեւը: Առաջին հայկական հանրապետութիւնը, ինչպէս կռահեցիք, Հայաստանի Հանրապետութիւնն է, որի տարածքը Պաքուն նոյնպէս Ազրպէյճանի պատմական հող է համարում: Էհ, գիւմրեցու յանգով ասած` ծօ՛, խելքին աշէք…

Իր հերթին` Ստեփանակերտը, յենուելով վերոյիշեալ հիմունքների վրայ, համոզիչ փաստարկներով ապացուցում է, որ Արցախը երբեք չի եղել անկախ Ազրպէյճանի կազմում` թէ՛ 1918-20թթ. եւ թէ՛ 1991-ի օգոստոսի 30-ից  ի վեր, երբ հռչակուեց ներկայիս Ազրպէյճանի Հանրապետութիւնը` ներկայանալով որպէս Ազրպէյճանի Ա. Հանրապետութեան իրաւաժառանգորդ: Ինչ վերաբերում է խորհրդային իշխանութեան օրօք ԱդրԽՍՀ-ի մաս կազմելու իրողութեանը` ինքնավար մարզի կարգավիճակով, ընդ որում` պատմականօրէն հայկական Արցախ գաւառի մի հատուածով միայն, ապա դա Լեռնային Ղարաբաղի, բառիս բուն իմաստով, բռնակցում էր նորաստեղծ խորհրդային Ազրպէյճանին, որն իրականացուել է երրորդ երկրի` խորհրդային Ռուսաստանի, համայնավար կուսակցութեան  Կովկասեան պիւրոյի, այսինքն` իրականում ոչ իրաւազօր կառոյցի կողմից  1921թ. յուլիսի 5-ի գիշերն ընդունուած կամայական որոշմամբ: Ընդ որում, քննարկելով հարցը եւ ընդունելով ոչ մի իրաւական հիմք չունեցող այդ փաստաթուղթը, նոյն  այդ տխրահռչակ պիւրոն անտեսել էր ոչ միայն այն հանգամանքը, որ Լեռնային Ղարաբաղը պատմականօրէն Հայաստանի մաս էր կազում եւ նրա բնակչութեան 95 տոկոսը հայեր են: Անտեսուել էր նաեւ իրաւաքաղաքական առումով ոչ պակաս կարեւոր այն իրողութիւնը, որ Ռուսաստանի կայսրութեան փլուզման արդիւնքում Անդրկովկասում երեք ազգային պետութիւնների` Հայաստանի, Ազրպէյճանի եւ Վրաստանի հանրապետութիւնների կազմաւորման շրջանում արցախահայութեան լիազօր ներկայացուցիչների անդրանիկ` 1918թ. յուլիսի 22-ին Շուշիում կայացած  համագումարի որոշմամբ  երկրամասը նոյնպէս հռչակուել էր անկախ վարչաքաղաքական միաւոր`  ընտրելով Ազգային խորհուրդ եւ կառավարութիւն: Այսինքն, որ նոյն այդ 1918-1920թթ. Լեռնային Ղարաբաղն անկախ, ինքնիշխան պետութիւն էր`  պետականութեան բոլոր բաղկացուցիչներով, ներառեալ` սեփական բանակով եւ օրինական իշխանութիւններով: Այլ կերպ ասած` Լեռնային Ղարաբաղն առաջին անգամ իր անկախութիւնը հռչակել է տակաւին գրեթէ 100 տարի առաջ, ընդ որում` պատմական Արցախի ամբողջ տարածքում, ներառեալ նաեւ` ներկայումս Ազրպէյճանի կողմից բռնազաւթուած ու լիովին հայաթափուած Հիւսիսային Արցախում: Աւելի՛ն. հռչակելով իր անկախութիւնը` Լեռնային Ղարաբաղը, փաստօրէն,  տարանջատուել է որպէս փլուզուած ցարական Ռուսաստանի, այլ ոչ թէ նորահռչակ Ազրպէյճանի Ա. Հանրապետութեան մաս, որի կազմում նա երբեք չի էլ եղել:

Ուշագրաւ է, որ նոյնը կամ գրեթէ նոյնը տեղի է ունեցել նաեւ 1991-ի սեպտեմբերի 2-ին,  երբ ինքնավար պետական կազմաւորման` ԼՂԻՄ-ի եւ դեռեւս չհայաթափուած յարակից Շահումեանի շրջանի բոլոր մակարդակների խորհուրդների ժողովրդական պատգամաւորների մասնակցութեամբ տեղի ունեցած նստաշրջանն ընդունեց «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հռչակման մասին» հռչակագիրը: Իսկ արդէն 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին արցախահայութիւնը հանրաքուէով ամրագրեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակումը: Իր նորագոյն պատմութեան մէջ երկրորդ անգամ հռչակելով իր անկախութիւնը` Լեռնային Ղարաբաղն այս անգամ եւս տարանջատուեց ոչ թէ որպէս նորահռչակ Ազրպէյճանի Բ. Հանրապետութեան, այլ փլուզման եզրին յայտնուած ԽՍՀՄ բաղկացուցիչ մաս: Իրականում նախկին ԱդրԽՍՀ տարածքում ձեւաւորուեցին երկու իրաւահաւասար պետական կազմաւորումնէր` Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը  եւ Ազրպէյճանի Հանրապետութիւնը:

Այո՛, միջազգային հանրութիւնը, ի դէմս միաւորուած Ազգերի կազմակերպութեան, ճանաչեց Ազրպէյճանի Հանրապետութիւնը` նախկին միութենական հանրապետութեան սահմաններում: Այո՛, նոյն այդ հանրութիւնը տակաւին կողմնորոշուած չէ, եթէ չասենք` հիմնականում բացասաբար է տրամադրուած Արցախի Հանրապետութեան միջազգային ճանաչման հարցում: Թէկուզ ո՞ւմ յայտնի, չէ որ ղարաբաղեան շարժման առաջին իսկ օրերից սկսած արեւմտեան տէրութիւնները, ներառեալ եւ մանաւանդ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները դրականօրէն էին արձագանգում արցախահայութեան ազգային-ազատագրական պայքարին` դատապարտելով միաժամանակ Մոսկուա-Պաքու իշխանական զոյգի հալածանքներն ու բռնութիւններն իր պայքարում  համընդունելի ժողովրդավարութեան սկզբունքներով առաջնորդուող արցախահայութեան հանդէպ, առանձնապէս աւելի քան կէս միլիոն հայ քաղաքացիների նկատմամբ Ազրպէյճանում ծայր առած բռնատեղահանումները, արիւնալի ջարդերն ու կոտորածները Սումկայիթում, Պաքւում, Կիրովապատ-Գանձակում, այդ հանրապետութեան այլ քաղաքներում ու շրջաններում:

Բայց, աւա՜ղ, յետոյ միայն պարզուեց, որ միջազգային քաղաքական հարթակ նետուած այդ կարգի «սրտացաւ» յայտարարութիւնները, բանաձեւերը, կոչերն ընդամէնը քողածածկոյթ են` տողատակում ունենալով աշխարհաքաղաքական ընդգրկման հեռագնայ նպատակ, այն է` որքան հնարաւոր է արագացնել Խորհրդային Միութեան եւ նրա հետ մէկտեղ ընկերվարական ճամբարի, հիւսիսատլանտեան դաշինքի  համար ահռելի հակակշիռ դարձած Վարշաւայի պայմանագրի կազմակերպութեան փլուզման, տիրող աշխարհակարգի արմատական փոփոխման ու միաբեւեռացման ծրագրային գործընթացը, ինչի ոչ միանշանակ արդիւնքներին ականատես ենք ներկայումս: Իսկ ներկայումս նոյն այդ Արեւմուտքի ծրագրային թիրախը Ռուսաստանի Դաշնութեան փլուզումն ու մասնատումն է` «Բաժանի՛ր, որ տիրես» սկզբունքով:

Քանի որ Արցախն այդ պետութեան կազմում չէ, հետեւապէս իբրեւ գործիք հազիւ թէ նոյն վաղեմի եռանդուն հետաքրքրութիւնը ներկայացնի աշխարհի արեւմտեան հզօրների համար: Այսինքն, ինչպէս յայտնի թեւաւոր խօսքում է ասւում, «Մաւրն արեց  իր գործը, մաւրը կարող է հեռանալ»: Այո), հէնց այդպէս` Արցախը կատարեց իր գործը` իր լուման ներդնելով «չարի կայսրութեան» փլուզման աշխարհաքաղաքական խաղում, եւ հիմա կարող է հեռանալ խաղից:

Այնուամենայնիւ, ճիշդ չի լինի ասել, թէ Արցախը բոլորովին դադարել է հետաքրքրել աշխարհի մեծ խաղացողներին: Հետաքրքրում է, ի հարկէ:  Սակայն, ինչպէս ասում են, այնքանով` որքանով: Կռահում էք` այնքանը դա Արցախի պետականութեան կայացման անժխտելի փաստն է, հանրային կառավարման ասպարէզում ժողովրդավարական սկզբունքների հաստատմանն ու զարգացմանն ուղղուած ջանքերը, ընկերային-տնտեսական կեանքի թէկուզ ոչ հսկայաքայլ, բայց, ամէն դէպքում, բնականոն առաջընթացը, Պաշտպանութեան բանակի գործօնը, որի մարտունակութիւնն  իր կաշուի վրայ հարկ եղած ժամանակ, ինչպէս դա անցեալ տարուայ ապրիլին էր, պարբերաբար զգում է մեր հակառակորդը: Նոյն կերպ` այն գերտէրութիւնները, այդ թուում, առաջին հերթին, ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահ երկրները, որոնց ղեկավարներն  ամենեւին էլ կոյր չեն ո՛չ մտօք եւ ո՛չ էլ աչօք, յստակ տեսնում, գիտակցում են, որ Արցախի զինուժը բաւական կոփուած ու սպառազէն է այնքան, որպէսզի անհրաժեշտութեան դէպքում զուտ պաշտպանութիւնից անցնի վճռական մարտավարութեան` հուժկու հակայարձակմամբ խորանալով թշնամու թիկունքը եւ ոչնչացնի նրա տարածքի ռազմավարական նշանակութեան կառոյցներն ու հաղորդակցութեան երակները: Ի վերջոյ, առաջին հայեացքից որքան էլ զուտ զգացմունքային ու ռոմանթիք թուան հայ հանրութեան շրջանում այս առնչութեամբ ներկայումս շրջանառուող կոչերը, այնուամենայնիւ, եկէք գիտակցենք, որ  որոշակի տրամաբանութեան հիմք կայ դրանցում:

Սակայն բանն այն է, որ այդ հաղորդակցութեան այդ երակները պատկանում են ոչ միայն Ազրպէյճանին, թէկուզ նրա տարածքով են անցնում: Դրանց հիմնական շահառուներն աշխարհի հզօրներն են, ում տնտեսական, ռազմաքաղաքական շահերը, այսպէս ասած, մի-մի «Մետաքսի ճանապարհ» դարձած, անցնում են հէնց մերձկասպեան տարածաշրջանով` իրար խաչուելով եւ յաճախ անցանկալի խճողումների տեղիք տալով: Իսկ որ տարածաշրջանում իրավիճակի կտրուկ սրումը, առանձնապէս, լայնածաւալ պատերազմի իր բաղկացուցիչով  հանդերձ, կարող է էական վտանգի ենթարկել միջազգային խաչմերուկների այդ ողջ ոստայնը, ամենեւին էլ գաղտնիք չէ արտաշխարհի համար: Դրսեցի այդ շահառուների համար մէկ սենթի կորուստը շատ աւելի ողբերգական է, քան մէկ կամ մի քանի հայի կամ առաւել եւս ազրպէյճանցու սպանութիւնը:  Ինչ արած, այդ է նրանց բարոյական վարքականոնը: Ահա թէ ինչո՛ւ արեւմտեան քաղաքական հարթակի մեծ խաղացողները` ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահ երկրները լինեն դրանք, թէ Եւրոպական միութիւնը, միւս միջազգային կառոյցները հակամարտ կողմերին պատեհ-անպատեհ յորդորում են եւ կամ պարզապէս մատ են թափ տալիս` զգուշացնելով չվերսկսել պատերազմը ու բացառապէս բանակցային սեղանի շուրջ քննարկել եւ լուծել առկայ, ինչպէս եւ յընթացս ծագող հարցերը :

Լա՛ւ, ասենք` մենք` հայերս, պատերազմել չենք ուզում, ինչի մասին բազմիցս յայտարարում ու հաւաստիացնում են Հայաստանի եւ Արցախի առաջին դէմքերը: Սակայն հարց է ծագում` իսկ Ազրպէյճա՞նը, որը ոչ միայն պարբերաբար խախտում է սահմանուած հրադադարը, այլեւ անընդհատ յոխորտում է` սպառնալով ուժի կիրառում: Հարցի պատասխանն այս անգամ փորձենք իմանալ համեմատաբար իրատես ազրպէյճանցի քաղաքական վերլուծաբաններից, առանձնապէս նրանցից, ովքեր տարագրուած են ապահով երկրներ ու կարող են համարձակ ասել ճշմարտութիւնը: Իլհամ Ալիեւին եւ նրա վարչախմբին, ասում են նրանք, ամենեւին էլ նոր լայնածաւալ պատերազմ պէտք չէ հայերի դէմ, քանզի նոր պատերազմը կ՛ազդարարի այդ իշխանութեան վերջի սկիզբը: Ինչ վերաբերում է պաշտօնական Պաքուի ռազմատենչ յայտարարութիւններին, ապա նրանք իրենց հայրենակիցներին, երեւի թէ նաեւ մեզ` հայերիս,  յիշեցնում են ազրպէյճանական հանրութեան մէջ նոյնպէս լայն տարածում ստացած հայկական ասացուածքը` կատուի վազ տալը մինչեւ մարագն է լինում:

Արցախ

Յատուկ «Ազդակ»-ի համար