Երէկ` ուրբաթ, 17 մարտի երեկոյեան ժամը 8:00-ին, Ազգային առաջնորդարանի «Երջօ Սամուէլեան – Եռագոյն» սրահին մէջ` հովանաւորութեամբ Լիբանանի հայոց թեմի առաջնորդ Շահէ եպս. Փանոսեանի, կազմակերպութեամբ Համազգայինի Լիբանանի Շրջանային վարչութեան եւ գործակցութեամբ Հայկազեան համալսարանի հրատարակչատան, տեղի ունեցաւ «Բարսեղ Կանաչեան (1885-1967). Կեանքի մը երաժշտացումը» խորագիրով գիրքին շնորհահանդէսը:
Համազգայինի Լիբանանի Շրջանային վարչութեան անունով բացման խօսքը արտասանեց Թամար Սնապեան-Սուրճեան, որ հրաւիրեց ներկաները մէկ վայրկեան յոտնկայս լռութեամբ յարգելու յիշատակը «Բարսեղ Կանաչեան» երաժշտական քոլեճի նախկին տնօրէն եւ ջութակի ուսուցիչ Աշոտ Ճենտերէճեանին: Անդրադառնալով հանդիսութեան նպատակին` Թամար Սնապեան-Սուրճեան ըսաւ, որ վարչութիւնը կը միտի յարգանքի տուրք մատուցել հայ երգարուեստի երկնակամարին վրայ իր անջնջելի դրոշմը ձգած մեծանուն Բարսեղ Կանաչեանին` անոր մահուան 50-ամեակին առիթով, ինչպէս նաեւ լոյս սփռել «Բարսեղ Կանաչեան. Կեանքի մը երաժշտացումը» գիրքին վրայ:
Ապա «Բ. Կանաչեան» քոլեճի ուսուցիչ, սոփրանօ Շողիկ Թորոսեան կատարեց «Ալվարդի երազը» եւ «Օրօր» ստեղծագործութիւնները` դաշնակի ընկերակցութեամբ դարձեալ քոլեճի ուսուցիչ Յասմիկ Գասպարեանի:
Համազգայինի անունով խօսք առաւ «Բ. Կանաչեան» երաժշտական քոլեճի տնօրէն Վահրամ Էմմիեան, որ համապարփակ կերպով ներկայացուց Բարսեղ Կանաչեան մարդը` սփիւռքահայ երաժիշտն ու յօրինողը, նաեւ` Բարսեղ Կանաչեան երաժիշտը` Ցեղասպանութենէն վերապրածներու ու անոնց զաւակներուն հոգեմտաւոր արժէքներու դաստիարակը եւ հայ ինքնութեան պաշտպան ուսուցիչը:
«Բարսեղ Կանաչեանը այն հայ մարդն է, որուն ասպարէզը երաժշտութիւնն էր, սակայն կոչումը` հայ երաժշտութեան ծառայելը: Ատիկա յստակ կ’երեւի անոր կեանքէն 2 դրուագներու մէջ, առաջինը` դասեր առնելու համար Կոմիտասին դիմելուն, իսկ երկրորդ` Փարիզի մէջ ուսումը կիսատ ձգելուն», ըսաւ ան:
Վահրամ Էմմիեան դիտել տուաւ, որ Կանաչեան կը գիտակցի, թէ չի բաւեր երաժիշտ ըլլալ, այլ պէտք է ըլլալ հա՛յ երաժիշտ, զոր ըլլալու համար Կանաչեան պէտք էր աշակերտէր մեծանուն վարդապետին, որ Կանաչեանը ծանօթացուց հայկական երաժշտութեան բոլորին համար անծանօթ եղող գաղտնիքներուն:
Բանախօսը յայտնեց, որ Կոմիտասի հսկողութեան տակ հայկական երաժշտութեան մէջ ամուր արմատներ նետելէ ետք, 1920-ին Բարսեղ Կանաչեան իր երաժշտական կրթութիւնը շարունակեց Փարիզի մէջ, ուր ներդաշնագիտութիւնը աւարտելով Քոնթըրփուանի դասերուն, սակայն իր կեանքին մէջ կարեւոր շրջադարձ կ’ըլլայ իր ուսուցիչին դիտողութիւնը. «Դուն հայ ես, հայկական ոճով բաներ գրէ՛»: Կանաչեան կը ձգէ Քոնթըրփուանի դասերը եւ կը մեկնի Եգիպտոս, ուր տեղական ուժերով երգչախումբ մը կազմելով համերգներ կու տայ Աղեքսանդրիոյ եւ Գահիրէի մէջ: 1922-ին Կանաչեան արդէն գաղթավայրերու մէջ կը սկսի զբաղիլ խմբավարութեամբ, 1926-ին կը սկսի դասաւանդել Կիպրոսի Մելգոնեան վարժարանին մէջ, իսկ 1933-ին` Պէյրութի Նշան Փալանճեան ճեմարանին մէջ: Ան այդպիսով մասնակից կը դառնայ իր տարաբախտ ժողովուրդին կեանքին վերականգնման ու վերակազմակերպման:
«Այս առումով, Բարսեղ Կանաչեանը կարելի է նկատել հայ ժողովուրդի բնաջնջման ծրագիրին խաղաղ դիմադրութեան ականաւոր դէմքերէն մէկը: Այո՛, ան հայ երաժշտութեան պահպանման ու զարգացման միջոցով պաշտպանեց իր ժողովուրդի ինքնութիւնը: Բան մը, որ լաւապէս կատարեց երաժշտութիւն սորվեցնելով եւ երգչախումբեր կազմելով: Սակայն ան հինը պահպանելով չբաւարարուեցաւ, գիտէր, որ ապրելու գրաւականը հինին պահպանումը չէ միայն, այլ նաեւ` նորին ստեղծումը: Ի վերջոյ հինին կառչած մնալն ու ճահճանալը նոյնքան մահաբեր է, որքան զայն մոռնալը, ուստի ստեղծագործեց, հայկական նոր երաժշտական կտորներ գրեց` այդպիսով ապրեցնելով թէ՛ իր ժողովուրդը, թէ՛ աստուածատուր կոչումին տէր իր հոգին ու իր յիշատակը», հաստատեց Վահրամ Էմմիեան:
Ան դիտել տուաւ, որ 1936-ին Բարսեղ Կանաչեան կը կազմէ «Գուսան» երաժշտական միութիւնը, որմէ կը գոյանայ «Գուսան» երգչախումբը, որուն համար կը յօրինէ իր մեծագոյն գործերը, եւ որ կ’արժանանայ հայ թէ օտար թերթերու գնահատանքին: Երգչախումբ կազմելու երեւոյթին մասին խօսելով` Վ. Էմմիեան նշեց, որ եթէ ասիկա մէկ կողմէ Կոմիտասի աւանդութիւնը շարունակել կը նշանակէ, միւս կողմէ Ցեղասպանութենէն վերապրած հայ ժողովուրդին հաւաքական կեանքի կազմակերպման մէկ մանրանկարն է եւ ժամանակաշրջանի հրամայականի բնական արտայայտութիւնը: Ան յայտնեց, որ այդ երգչախումբերու համերգները միայն գեղարուեստական նպատակի համար չէին, այլ նաեւ բարեսիրութեան: 1936-ին, «Գուսան» կը կազմակերպէ համերգ մը, որուն ամբողջական հասոյթը կը յատկացուի Կոմիտասի «Հարսանեկան երգեր»-ու հրատարակութեան ֆոնտին: Մէկ այլ առիթով «Գուսան» համերգ մը կու տայ այնճարցիներուն ձմրան փայտ ու ածուխ հայթայթելու համար:
«Բ. Կանաչեան» երաժշտական քոլեճի տնօրէնը անդրադարձաւ նաեւ Բարսեղ Կանաչեանի հարուստ աւանդին` շուրջ 30 խմբերգներ, 10 մեներգներ, օփերա մը, «Յառաջ նահատակ»-ի հեղինակութիւն եւ «Մեր հայրենիք»-ի դաշնաւորում, նաեւ դաշնաւորում լիբանանեան եւ սուրիական քայլերգներու, ինչպէս նաեւ լիբանանեան ժողովրդային երգերու: Արուեստագէտ ըլլալու հանգամանքին կողքին ըլլալով դաստիարակ, ան 20 մանկական երգեր յօրինեց, որովհետեւ քաջ գիտէր, որ «Ցեղասպանութեան ծրագիրի խաղաղ դիմադրութեան եւ հայ ինքնութեան պաշտպանութեան համար կենսական է նոր սերունդներու հայեցի դաստիարակութիւնը: Իսկ այդ ինքնութիւնը միայն լեզուն ու պատմութիւնը չէ, այլ նաեւ երաժշտութիւնը: Ուստի մեծ կարեւորութիւն ընծայեց նոր սերունդի երաժշտական դաստիարակութեան», եզրափակեց Էմմիեան:
Անկէ ետք «Բ. Կանաչեան» քոլեճի կիթառի ուսուցիչ Մկրտիչ Միքայէլեան ներկայացուց իր մշակումով «Օրօր»-ը:
Գիրքը ներկայացուց զայն աշխատասիրած դոկտ. Անդրանիկ Տագէսեան, որ մանրամասնօրէն անդրադարձաւ գիրքին ծնունդի գաղափարին, բովանդակութեան, տպագրութեան հոլովոյթին, նպատակին, ապա այս աշխատանքին վերաբերող իր մտորումները կիսեց ներկաներուն հետ: Ան դիտել տուաւ, որ Սեդա Կանաչեան-Թիւյսիւզեանի տրուած այցելութեան մը ընթացքին իր մէջ մղում յառաջացած է Կոմիտասի աշակերտին, տասնամեակներ շարունակ հայ երգը վառ պահած Բարսեղ Կանաչեանի մասին իր տեղեկութիւնները թարմացնելու, իսկ երբ գտած է անոր նուիրուած գիրք մը, նկատած է, որ խօսուածներն ու իր գիտցածները չէին համապատասխաներ գիրքին մէջ տեղ գտածին, նաեւ` գիրքը շատ պակասաւոր էր: Ասիկա եղած է մեկնակէտը իրականութիւններն ու Կանաչեանի գործունէութեան աւելի համապարփակ կերպով լոյսին բերելու միտումով կատարուած հսկայ աշխատանքի մը, որ կ’ընդգրկէ պրպտումներ տարբեր գրադարաններու մէջ, հարցազրոյցներ, յուշեր, մամուլի արձագանգներ, վերլուծումներ, «Գուսան»-ի ելոյթներուն վերաբերող թղթակցութիւններ եւ այլն:
Մանրամասնօրէն իր տարած երկամեայ աշխատութիւններուն մասին խօսելէ ետք` դոկտ. Տագէսեան հաստատեց, որ տակաւին տարուելիք գործ կայ, «որովհետեւ կարելի չէ 82 տարուան փոթորկալից եւ բեղուն կեանք մը խտացնել որեւէ գիրքի մէջ»:
Գիրքին նպատակը լուսարձակի տակ առնելով` բանախօսը ըսաւ. «Լիբանանի հայ օճախը հարիւրամեայ սփիւռքի մշակութային ոսկեայ օղակ է եւ դրական մեծ ազդեցութիւն ունեցած սփիւռքի միւս հայօճախներուն վրայ: Լիբանանի հայ օճախի մշակութային այդ դերակատարութիւնը առաւելագոյն կերտիչներէն է Կանաչեան: Ան կը պատկանի այն վաստակաշատ փաղանգին, որ նորոգուած, վերակերտուած դիմագիծ տալով արմատախլուած ու ցեղասպանուած արեւմտահայութեան` զայն վերածեց սփիւռքի: Այս գիրքը համեստ երախտիքի դրսեւորումն է անոնց հանդէպ»: Ան աւելցուց, որ այս գիրքով ուզած է տուեալներ մէկտեղելով ապացուցել, որ հայ երգ-երաժշտութիւնը որքա՛ն մեծ ու անփոխարինելի դեր ունեցած է մեր կեանքին մէջ, եւ կոչ ուղղելու` զանոնք հասանելի դարձնելու բոլորին, նաեւ` հայերէն չգիտցող մեր միլիոնաւոր հայորդիներուն:
Դոկտ. Տագէսեան հաստատեց, որ այս գիրքի երկունքին ընթացքին Կանաչեանի հետ ստեղծուած է յետմահու կենդանի մտերմութիւն մը, «ծանօթացայ անոր կեանքի կարգ մը խորհուրդներուն: Անոնք այլապէս հարստացուցին իմ կեանքի փորձառութիւնս»: Ըստ անոր, «Կանաչեան իր կենսագործունէութեամբ ինծի պատգամած է տոկունութիւն, բազում հարուածներ շրջանցելով ոտքի կանգնելու վճռակամութիւն, անձնական կեանքի մէջ տարբեր ողբերգութիւններ ապրելէ ետք կրկին ոտքի կանգնելու ուժ»: Բանախօսը ըսաւ, որ Կանաչեանի կեանքէն քաղած դասերէն եղած է ընտանեկան խաղաղութեան երեւոյթը, արդարեւ, Քրիստինէ Կանաչեան միշտ ալ խաղաղեցուցած է Կանաչեանի խռովայոյզ, փոթորկոտ հոգին, յառաջացուցած է ստեղծագործելու պայմաններ, որպէսզի Կանաչեան իր օրօրով ու յօրինումներով խաղաղեցնէ զինք ունկնդրողներուն հոգիները:
Իր խօսքի աւարտին Անդրանիկ Տագէսեան հաստատեց, որ այս գիրքի ծնունդին մէջ իրենց դերակատարութիւնը ունեցած են Սեդա Կանաչեան, տոքթ. Յարութիւն Նիկոլեան, ինչպէս նաեւ գրադարաններ, անհատներ, որոնք իր պրպտումներուն յագուրդ տուած են, նաեւ` Համազգայինի տպարանին անձնակազմը:
Տոքթ. Յարութիւն Նիկոլեան ընթերցեց այս առիթով Բ. Կանաչեանի դստեր, վերջնականապէս Միացեալ Նահանգներ հաստատուած Սեդա Կանաչեան-Թիւյսիւզեանի սրտի խօսքը, որուն մէջ ան իր խորին շնորհակալութիւնը յայտնած է դոկտ. Անդրանիկ Տագէսեանին, որ այդքան մեծ պրպտումներ եւ պեղումներ կատարած է` Կանաչեանի կեանքին ու գործունէութեան վերաբերող: Ան նաեւ շնորհակալութեան խօսք ուղղած է բոլոր անոնց, որոնք Բ. Կանաչեանի յիշատակը վառ կը պահեն: Տոքթ. Նիկոլեան իր կարգին դիտել տուաւ, որ Սեդա Կանաչեան-Թիւյսիւզեան եւս քիչ ներդրում չէ ունեցած արուեստի պատմութեան մէջ` Հայաստանի եւ սփիւռքի պարագային ալ, ուստի անոր կեանքն ու աշխատանքը եւս արժանի են պեղուելու եւ լոյսին բերուելու:
Գեղարուեստական բաժինը փակեց Համազգայինի «Գուսան» երգչախումբը, խմբավարութեամբ` Գրիգոր Ալոզեանի` մեկնաբանելով երեք խմբերգներ` «Ծիծեռնակ», «Երազ» եւ «Հայրենի կարօտ». դաշնակի վրայ խումբին ընկերակցեցաւ Յասմիկ Գասպարեան: Յատկանշական եւ խորապէս տպաւորիչ էր Կանաչեանի կողմէ բազմաձայնուած «Երազ»-ի անդրանիկ մեկնաբանութիւնը «Գուսան»-ին կողմէ:
Հանդիսութիւնը եզրափակուեցաւ Լիբանանի հայոց թեմի առաջնորդ Շահէ եպս. Փանոսեանի խօսքով, որուն մէջ սրբազանը վերյիշեց դպրեվանքի իր առաջին օրը, երբ երաժշտութեամբ ողողուած էին դպրեվանքի սրահները. օրին իրենց ուսուցիչը` Գէորգ Գանտահարեան բացատրած էր, որ այդ երաժշտութիւնը Բարսեղ Կանաչեանի «Նանոր»-ին պատմութիւնը կը ներկայացնէր: Առաջնորդ սրբազանը ըսաւ, որ անկէ ետք ծանօթացան Կանաչեանի, սիրեցին զայն եւ հպարտացան անով:
Լիբանանի հայոց թեմի առաջնորդը անդրադարձաւ այն իրողութեան, որ Բարսեղ Կանաչեան մէկն է այն մեծերէն, որոնք ժառանգ եւ վաստակ ձգեցին իրենց յաջորդներուն, ուստի շատ կարեւոր եւ ողջունելի է նման մեծերու նուիրուած որեւէ նախաձեռնութիւն, որովհետեւ այդպիսով կը հաստատուի, որ այս մեծերը կենդանի են ու պատգամաբեր: Սրբազանը դիտել տուաւ, որ համաշխարհային տարբեր տեսակի երեւոյթներով խճողուած մեր կեանքին մէջ բարերար ու կարեւոր է Բ. Կանաչեանին նուիրուած աշխատութիւնը, որով ո՛չ միայն արժէքներն ու ժառանգութիւնները կը պահպանուին, այլ անոնք կը կենդանանան ու կը փոխանցուին իրերայաջորդ սերունդներու:
Ան գնահատեց մեծերուն կեանքը պեղողները, զայն հանրութեան մատչելի դարձնողները, հանդիսութեան կազմակերպիչները` աւելցնելով, որ ասիկա խղճի պարտք է Բարսեղ Կանաչեանին ու անոր վաստակին:
Ձեռնարկէն ետք դոկտ. Անդրանիկ Տագէսեան մակագրեց «Բարսեղ Կանաչեան. Կեանքի մը երաժշտացումը» գիրքը, որուն պատրաստութեան եւ հրատարակութեան աշխատանքները կատարուեցան Համազգային «Վահէ Սէթեան» տպարանին մէջ:
