ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Շիրակ տպարանէն 2016-ին լոյս տեսաւ «Շիրակ երգարան 2016»-ը: Մտայղացում եւ իրագործում` Կարապետ Հաննէսեանի: Երգարանը, որ երկրորդ բարեփոխուած հրատարակութիւնն է, կը պարունակէ Սայաթ Նովայի 57 երգեր, որոնք արեւմտահայերէնի վերածած է Աբրահամ Ալիքեան: Երկրորդ հրատարակութեան խմբագիրն է Երուանդ Տէր Խաչատուրեան:
Յառաջաբանի մէջ Կարապետ Հաննէսեան կ՛ըսէ, որ Սայաթ Նովա վեց տասնեակէն աւելի հայերէն խաղեր ունի, որոնցմէ առնուազն յիսուն հինգի մէջ սիրոյ զգացման պէսպիսութեան իմաստով ամբողջ աշխարհ մըն է շողշողուն, կարօտի, տառապանքի ու անանց գինովութեան ոսկեթելով ասեղնագործուած ոգեղէն բանուածք մը, իր բառերով, «զար ու զարբաբ» մը բովանդակ: Եւ կեանքի մը, իր արքայազուն եարի հանդէպ իմաստութեան, հպարտութեան եւ իր անմահութեան գիտակցութեան ինչպիսի՜ կեցուածք կը բրգանայ գրեթէ իւրաքանչիւր խաղի մէջ, ուր անսպառ, աննախընթաց պատկերներու եւ փոխաբերութիւններու ալեբախութիւնը ծովու չափ հարուստ հոգիի մը մարգարիտներուն գաղտակուր-ոստրէները կը սփռէ յաճախ ճշմարիտ բանաստեղծութեան տաք աւազին վրայ:
Հաննէսեան կը շարունակէ ըսելով, որ գիրքը, ուր բովանդակութեան, չափի ու տեղ-տեղ յանգական կարելի հարազատութեամբ արեւմտահայերէնի է վերածուած «մեր քերթութեան Սիփան»-ին հայերէն գրեթէ ամբողջ ժառանգութիւնը, պիտի անպայման նորովի բանայ Սայաթնովայական անկրկնելի երեւոյթը եւ խաղերը երգելու, լսելու կամ կարդալու ատեն ոչ միայն իւրաքանչիւր բառի իմաստը պիտի երկարաձգէ հոգւոյդ մէջ, այլ նաեւ այդ ամբողջ երեւոյթի աւիւնով ողողէ քեզ:
Այնուհետեւ Երուանդ Տէր Խաչատուրեան ներկայացուցած է Սայաթ Նովայի կեանքը, ուր կ՛ըսէ.
Սայաթ Նովան (բուն անունով` Յարութիւն Սայադեան, Սայաթ Նովան իր աշուղական ծածկանունն է) ծնած է 1722 թուին Կովկասի Տփղիս (Թիֆլիս) քաղաքը: Հայրը Հալէպէն Տփղիս հասած Մահտեսի Կարապետն էր, մայրը` Տփղիսի հայկական հաւլաբար թաղամասի բնակչուհի Սառան: Քսան տարեկանին Յարութիւնը դարձեր է աշուղ, սկսեր է ստեղծագործել: Դատելով իր երգ-բանաստեղծութիւններէն (ինքը զանոնք կը կոչէ խաղ), Սայաթ Նովան անշուշտ որոշ կրթութիւն մը ստացեր է, ե՞րբ, ո՞ւր` մեզի ծանօթ չէ: Ան ստեղծագործեր է երեք լեզուներով` հայերէն, վրացերէն եւ թրքերէն: Եւ նոյնիսկ ունի երգ մը` գրուած չորս լեզուով (վերոյիշեալ երեք լեզուներով ու նաեւ պարսկերէն): Ըստ որոշ տուեալներու, ան եղած է պալատական երգիչ, վրացական արքունիքին մէջ շատ ճանչցուած եւ սիրուած անձնաւորութիւն:
Սայաթ Նովան ստեղծագործեր է համեմատաբար կարճ ժամանակ` 1742-էն մինչեւ 1759 թուական: Որմէ ետք, այսօր մեզի անյայտ պատճառներով, հաւանաբար ամբաստանութեամբ մը զինք հեռացուցեր են պալատէն եւ արքունիքէն: Այնուհետեւ` 1762 թուին զինք պարտադրաբար կը ձեռնադրեն քահանայ, Տէր Ստեփանոս անունով, եւ կ՛ուղարկեն հեռաւոր փոքրիկ աննշան գիւղ մը:
Տէր խաչատուրեան կը շարունակէ ըսելով, որ Սայաթ Նովայէն մեզի հասած է 185 խաղ: Մեծ թիւ չէ, բայց անոնք բոլորն ալ ընտիր ու կատարեալ բանաստեղծութիւններ են: Սայաթ Նովայի հայերէն խաղերը գրուած են Տփղիսի բարբառով, վրացական մայրաքաղաքի բնակչութեան երեք քառորդի առօրեայ խօսակցական լեզուով:
Տէր Խաչատուրեան կը նշէ, որ Սայաթ Նովան սիրոյ անզուգական, անգերազանցելի երգիչ է: Անոր մասին հրաշալի խօսք ունի մեր մեծ բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանը. «Եւ ինչ գեղեցիկ է, ճշմարիտ, որ էսպէս` մի հոյակապ սիրահար է, բռնուած ու բռնկած սիրոյ հրդեհով, նրա լոյսի տակ էլ նկատում է աշխարհքն ու իրերը, զգում է, որ էրւում, վերջանում է ինքը, բայց մնում է արի ու բարի անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպէս աշխարհքի ու մարդու մեծ բարեկամը…»:
Տէր Խաչատուրեան կ՛եզրափակէ ըսելով, որ ժողովուրդը Սայաթ Նովային սիրած է գրեթէ առասպելական սիրով, անոր անձին ու անուան շուրջ հիւսելով զարմանալի պատմութիւններ ու աւանդազրոյցներ: Անոնցմէ մէկը կ՛ըսէ, թէ հանճարեղ երգիչին սպաններ են 1795 թուին Տփղիս ներխուժած Աղա-Մահմէտ խանի հրոսակները հայկական եկեղեցւոյ շեմին, ուրիշ աւանդութիւն մը կ՛ըսէ, թէ ան վախճանած է իր բնական մահով 1800 թուականէն ետք:
Այնուհետեւ, էջ 12 էն 137, տեղ գտած են Սայաթ Նովայի 57 երգերը: Ձախ կողմը երգերուն բնագիրներն են, աջ կողմը` արեւմտահայերէն թարգմանութիւնը:
Այնուհետեւ կան ծանօթագրութիւններ եւ Յակոբ Օշականէն, Նիկոլ Աղբալեանէն, Վալերի Պրիւսովէն եւ Եղիշէ Չարենցէն վկայութիւններ Սայաթ Նովայի մասին:
