ԱՐԱՄ ՍՈՄՈՒՆՃԵԱՆ
Յունուար 4-8, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. վեհափառ հայրապետին Բերիոյ թեմ կատարած հովուապետական այցելութեան առթիւ բախտը ունեցայ գտնուելու Հալէպ: Իրականութեան մէջ առաջին անգամ էր, որ կ՛այցելէի Հալէպ եւ, այսպէս ըսած, անոր ոսկեայ օրերուն մասին միայն լսած էի: Վերջին տարիներուն հետեւելով պատերազմին ստեղծած մարդկային տեղաշարժին եւ քանդումին` կ՛ենթադրէի տեսնել ուրիշ վիճակ եւ կացութիւն:
Արդարեւ, Սուրիոյ պատերազմի սկիզբէն ի վեր Հալէպը միշտ լուսարձակներու տակ էր: Իբրեւ Սուրիոյ տնտեսական մայրաքաղաք` ան ահաբեկչական խումբերու գլխաւոր թիրախներէն մէկն էր: Անոնք բազմաթիւ անգամներ յարձակումներ գործելով` փորձեցին իրենց հսկողութեան տակ պահել զայն: Առաջին հերթին, անոնք յաջողեցան Հալէպ նահանգի մէկ կարեւոր մասը գրաւել եւ յետոյ մուտք գործեցին Հալէպ քաղաքը:
Սուրիոյ եւ մասնաւորաբար Հալէպի հայութիւնն ալ անմասն չմնաց այս պատերազմէն: Հայու անբախտ ճակատագիրը անգամ մը եւս ի յայտ կու գար եւ այս պարագային կը հարուածէր սփիւռքի հիմնական գաղութներէն` հալէպահայութիւնը: Հայոց ցեղասպանութենէն ետք Հալէպ հաստատուած հայութիւնը կ՛ապրէր բարօր կեանք` ազգային, եկեղեցական եւ մշակութային եռուզեռով: Սակայն պատերազմին ստեղծած պայմանները պատճառ դարձան, որ շատեր կորսնցնեն իրենց հարազատները, բնակարաններն ու գործատեղիները: Հայոց նահատակներու փաղանգին մէջ աւելցաւ նոր խումբ մը, որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին ինկած նահատակներու նման, հայութեան շահը գերադասելով անձնական շահին, լծուեցան հայկական թաղամասերու պաշտպանութեան աշխատանքին:
Ազգապատկան կալուածներն ալ անվնաս չմնացին` եկեղեցիներ, դպրոցներ, կեդրոններ եւ ակումբներ դարձան անապահով եւ հրթիռարձակման թիրախ: Այս կացութիւնը պարտադրեց ազգային եւ եկեղեցական կեանքը սահմանափակել համեմատաբար աւելի ապահով շրջաններու մէջ: Մեծ թիւով հալէպահայեր ստիպուած լքեցին իրենց տուները եւ անգամ մը եւս բռնեցին «գաղթականութեան» ճամբան: Մաս մը մնաց Սուրիա եւ փոխադրուեցաւ աւելի ապահով շրջաններ, այլ մաս մը ապաստանեցաւ Հայաստան եւ Լիբանան, իսկ այլ մաս մըն ալ գնաց դէպի ամերիկեան ցամաքամաս:
Այս մարդկային տեղաշարժը հաւանաբար պատերազմին պատճառած մեծագոյն վնասն էր թէ՛ հալէպահայութեան եւ թէ՛ համայն սփիւռքահայութեան: Վնաս մը, որ նիւթական կորուստէն աւելի ծանրակշիռ է, եւ որուն հետեւանքները, իբրեւ հայութիւն, պիտի կրենք յառաջիկայ տասնամեակներուն:
Հակառակ այս բոլորին, 2016-ի վերջին ամիսներու սկիզբ առած Սուրիոյ բանակին ազատագրման յարձակումը արագօրէն տուաւ իր արդիւնքները, եւ դետկեմբերի կիսուն վիրաւոր Հալէպը ազատագրուեցաւ… Եւ հալէպահայութիւնը յաղթեց: Յաղթեց` շնորհիւ նախ այն անսակարկ տղոց, որոնք գիշերը ցերեկին խառնելով` պաշտպանեցին թաղերը, հիւանդներուն դեղորայք հայթայթեցին, անօթիին հաց եւ ծարաւին ջուր, ապա` շնորհիւ ամբողջ հայութեան, որ առաջին օրէն իսկ թիկունք կեցաւ հալէպահայութեան` գլխաւորութեամբ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան:
Ազատագրումէն ետք, բնական երեւոյթով, վեհափառ հայրապետը որոշեց Սուրբ Ծննդեան պատարագը մատուցել Հալէպի մէջ: Հալէպ այցելութեան առաջին կանգառը եղաւ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, ուր ժողովուրդը հոծ բազմութեամբ կը սպասէր վեհափառին: Եւ ահա` ինծի համար առաջին անակնկալը: Լրատուական միջոցներէն տեսած էի, որ Հալէպը փլատակ է եւ` լսած, որ պարպուած է հայութենէ: Բայց պատկերը տարբեր էր: Հալէպահայութիւնը ողջ է եւ տակաւին կ՛ապրի: Այդ օրը վեհափառին այցելեցին Հալէպի իսլամ եւ քրիստոնեայ համայքներու բարձրաստիճան կղերականները եւ բոլորն ալ գովասանքով արտայայտուեցան հալէպահայութեան մասին:
Յաջորդ օրը, Սուրբ Ծննդեան պատարագին եկեղեցին բերնէ բերան լեցուն էր եւ, հակառակ սաստիկ ցուրտին` եկեղեցւոյ բակին մէջ հաւաքուած էր հոծ բազմութիւն մը: Պատարագէն ետք վեհափառը ընդունեց ժողովուրդը եւ ապա` Հալէպի քաղաքական եւ զինուորական պատասխանատուները: Օրուան աւարտին Բերիոյ թեմի առաջնորդ Շահան արք. Սարգիսեան կարդաց Արամ Ա. կաթողիկոսին` Հալէպի վերշինութեան կոչը, որ հիմնաքարը պիտի ըլլայ Հալէպի ապագային:
Երրորդ օրը կարելի է համարել այցելութեան կարեւորագոյն օրը: Յաջորդաբար այցելեցինք Հալէպի ամէնէն աւելի վնասուած վայրերը: Հին Հալէպի մէջ գտնուող Սրբոց Քառասնից Մանկանց եկեղեցին եւ Ազգային առաջնորդարանը բաւական ծանր հարուածներ ստացած են: Եկեղեցւոյ գմբէթը ռմբակոծուած է, իսկ առաջնորդարանի գրադարանը` ամբողջովին հրկիզուած եւ քանդուած: Հարկ է նշել, որ ազատագրումէն ետք առաջին այցելողներն էինք եկեղեցի եւ առաջնորդարան: Հին Հալէպէն ետք յաջորդաբար այցելեցինք Օմայատներու մզկիթը, որ իսլամական աշխարհի մեծագոյն եւ հնագոյն մզկիթներէն մէկն է, նաեւ` Հալէպի պատմական բերդը: Մզկիթը երկու անգամ կողոպտուած է ահաբեկիչներուն կողմէ, եւ գողցուած թանկարժէք իրերուն մէկ մասը հասած է Թուրքիա:
Յաջորդ հանգրուանը հայկական Նոր Գիւղն էր: Սուրբ Գէորգ եկեղեցի, Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարան, ՍՕ Խաչի բժշկական կեդրոն եւ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցի: Ինչպէս ծանօթ է բոլորին, Նոր Գիւղի ամենաշատ վնասուած հայկական շրջաններէն է: Դէպքերու առաջին օրերէն սկսեալ, անապահով կացութեան պատճառով բոլոր հաստատութիւնները մնացած են փակ, իսկ ժողովուրդը` տեղափոխուած: Առիթը օգտագործելով` ահաբեկիչները մուտք գործած են Սուրբ Գէորգ եկեղեցի եւ` ներսէն ամբողջովին հրկիզած: Թէեւ ազատագրումէն հազիւ անցած էր քանի մը շաբաթ, սակայն արդէն եռուզեռը սկսած էր ամայի դարձած այդ թաղերուն մէջ:
Իսկապէս Հալէպը եւ մասնաւորաբար հալէպահայութիւնը յաղթանակած է: Յաղթած է ահաբեկչութեան, վախին, վտանգին եւ սարսափին:
Առիթը ունեցայ գտնուելու «Արամ Մանուկեան» կեդրոնի եւ ՀՄԸՄ-ի պարտէզի մէջ: Հոն կեանքը բնականոն է: Ընտանեկան եւ ուրախ մթնոլորտ մը կը տիրէ: Տարօրինակ կենսունակութիւն մը գոյութիւն ունի հոն: Կարծէք բոլորը պատերազմին կ՛ըսեն. «Մենք յաղթեցինք»: Տնտեսական տագնապը եւ անգործութիւնը ծանր կը կշռէ բոլորին վրայ, բայց կարծես շրջանցած են այդ մէկը եւ քեզ կը հիւրասիրեն սրտբացօրէն: Բոլորը ժպտերես կը պատմեն պարտերազմի ընթացքին պատահած դէպքերու մասին: Թէեւ այդ դէպքերը ուրախանալի չեն, սակայն հալէպահայը զանոնք կը ներկայացնէ յաղթականի ոգիով: Վերջապէս, ինչպէ՞ս կարելի է մոռնալ պահակ տղաքը: Այս սաստիկ ցուրտին, անոնք ամբողջ օրուան ընթացքին, գիշեր թէ ցերեկ կը մնան իրենց դիրքերու վրայ` ուրախ եւ հպարտ: Անոնք ոչ միայն կ՛ապահովեն ֆիզիքական անվտանգութիւնը, այլ նաեւ ճամբէն անցնողին կու տան հոգեկան հանգստութիւնը, որ «Մեր տղաք»-ը կազմ ու պատրաստ են:
Այս է հայութեան ճակատագիրը: Դիմագրաւել ահաւոր վտանգներ, կենաց մահու պահեր եւ ամէն անգամ յարութիւն առնել, ապրիլ եւ գոյատեւել:
