«Ցեղասպանութիւն» Բառը

ՌՈՒԲԻՆԱ

24 յունիս 1941-ին, վարչապետ Չըրչըլի ճառը, գերմանական բանակին արշաւներուն եւ անոնց ռազմավարութեան վերաբերեալ, կեդրոնական եւ հարաւարեւելեան Եւրոպայի մէջ ձայնասփիւռէն կը սփռուի. «  […] անուն չունեցող ոճիրի մը դէմ յանդիման կը գտնուինք»: Այս պայմաններուն մէջ է, որ լեհ իրաւաբանը` Ռաֆայէլ Լեմքինը կը կազմէ «ցեղասպանութիւն» բառը յունարէն «genos» (ցեղ-) եւ լատիներէն «-cide» (սպան-) արմատներէն. «Նոր միտքերը նոր բառերու կը կարօտին», կը բացատրէ ան: Այս նորաբանութիւնը առաջին անգամ գործածուած է «Դաշնակիցներու տիրապետութիւնը բռնագրաւեալ Եւրոպայի մէջ» («Axis Rule in Occupied Europe») գիրքին մէջ, ուր կը վերլուծէ հիթլերեան բռնատիրութեան հիմքերը եւ անոր գործելաոճը: Իր ինքնակենսագրութեան մէջ («Totally Unofficial») Լեմքին կը բացատրէ որ իր յանձնառութիւնը այս դատին իր մանկութեան կը վերագրէ. «(…) ժողովուրդներու պատմութիւնը զինք կը հմայէ եւ (…) կը ցաւակցի զոհերու տառապանքին եւ կը կարծէ, որ այդ ժամանակ արդէն հասկցած էր, թէ յիշողութիւնը միայն անցեալի իրադարձութիւնները արձանագրելու չի ծառայեր, այլ նաեւ մարդկութեան խիղճը արթնցնելու»:

Ռաֆայէլ Լեմքին ծնած է 24 յունիս 1900-ին, ագարակապան հօրմէ եւ փիլիսոփայութիւն ուսանած եւ ժամանցի համար գծագրող մօրմէ: Լեմքինը ծագումով Պեզուոտն անունով, 22 բնակարաններէ բաղկացած գիւղէ մըն է, որ կը գտնուի Եւրոպայի ծայրագոյն արեւելքը, զոր լեհերը «Քրեզի» կը կոչէին, այսինքն` սահմաններ, ծայրեր. խտրականութեան վրայ հիմնուած օրէնսդրութեամբ ռուս պետութեան կողմէ հրեաներուն յատկացուած «բնակելի գօտի»-ներ: Անոնց արգիլուած էր այս «գօտի»-ներէն դուրս գալ աւելի լաւ հսկելու համար անոնց աշխատանքին, երթեւեկին, զբաղումներուն:

Այս գիւղը նաեւ «ազգային, կրօնական եւ մշակութային խճանկար» մըն է: Մեծցած ըլլալով շրջապատի մը մէջ, որուն զանազան պատկանելիութիւններով անդամները շատ յաճախ բախումներ ունեցած են, սակայն համաձայնած են իրենց հողին հանդէպ կապուածութեան վրայ, Լեմքինի մէջ կը զարգանայ մշակութային այլազանութեան լայնախոհութիւնը եւ կը մտադրէ պայքարիլ խտրականութեան անարդարութեան դէմ` առանց հաշուի առնելու ոճրագործին կամ զոհին ինքնութիւնը:

1921-ին Պեռլինի մէջ տեղի ունեցող Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին է, որ Լեմքին կը հետաքրքրուի հայոց ցեղասպանութեամբ. «Թուրքիոյ մէջ 1.2 միլիոն հայեր սպաննուած են պարզ այն պատճառով, որ քրիստոնեայ են: (…) Ազգ մը սպաննուած է եւ յանցագործները ազատ արձակուած են: Անհատ մը կը պատժուի, երբ  այլ անհատ մը սպաննէ: Ինչո՞ւ մէկ միլիոն մարդու սպանդը նուազ կարեւոր է, քան` մէկ մարդու սպանդը»:

Ըստ Լեմքինի, Թալէաթ փաշայի անպատիժ մնալը հակասական էր: Սակայն ոչ մէկ օրէնք գոյութիւն ունէր դատապարտելու համար անհատ մը, որ մարդկութեան դէմ ոճիրի մը ծրագրումին եւ/կամ գործադրութեան մասնակցած է: Հետեւաբար կը ծագէր պետութիւններու ինքնիշխանութեան հարցը: Այս ինքնիշխանութիւնը գերազանցող համաշխարհային օրէնքի մը կարիքը կար: «Ցեղասպանութիւնը միայն ազգային ոճիր սեպելը անիմաստ է, տրուած ըլլալով, որ իր բնոյթով իսկ ոճրագործը պետութիւնն է կամ` այլ ազդեցիկ մարմին մը, զոր կը հովանաւորէ պետութիւնը. պետութիւն մը երբեք չի հետապնդեր ոճիր մը, որ ինք կազմակերպած կամ ի գործ դրած է: Իր օրէնսդրական, բարոյական եւ մարդկային բնոյթէն մեկնելով` ցեղասպանութիւնը պէտք է արծարծուի իբրեւ համաշխարհային ոճիր»:

Ըստ Լեմքինի, ցեղասպանութիւնը ոճիր մըն է, որ կարելի է գործել ոչ միայն պատերազմի ժամանակ, այլեւ` խաղաղ ժամանակաշրջանի մէջ, տրուած ըլլալով, որ ցեղասպանութեան անհամար հետեւանքները (ժողովրդագրական, տնտեսական, ընկերային, հոգեբանական…) կը պարզուին յաջորդող տասնամեակներուն ընթացքին: Արդարեւ, գերմանական իշխանութեան «ցեղասպանութեան ձեւեր»-ը ուսումնասիրելէ ետք Լեմքին կ՛եզրակացնէ. «Տրուած ըլլալով, որ այս քաղաքականութիւնը աւելի քանդիչ է ժողովուրդի մը համար քան` իսկական կռիւներու կորուստները, պատերազմէն ետք Գերմանիոյ ժողովուրդը աւելի ուժեղ կ՛ըլլայ, քան` իրեն ենթակայ ժողովուրդները, եթէ նոյնիսկ գերմանական բանակը պարտուի: Ուրեմն, ցեղասպանութիւնը տիրապետութեան նոր ձեւ մըն է, որուն նպատակն է պատերազմէն յաղթական դուրս գալ, եթէ նոյնիսկ պատերազմի դաշտին վրայ պարտութիւն կրած է  երկիրը»:

Իրաւաբանը նաեւ կը շեշտէ ցեղասպանութեան կազմակերպուած եւ համակարգային  (systematique) ըլլալուն վրայ, յատկանիշներ, որոնք ցեղասպանութիւնը կը վերածեն տիրապետութեան քաղաքականութեան:

Քանի մը յաջորդական ձախողութիւններէ ետք, 11 դեկտեմբեր 1946-ին, Ռաֆայէլ Լեմքին կը յաջողի «ցեղասպանութիւն» բառին վրայ քուէարկութիւն մը ստանալ ՄԱԿ-էն, եւ 8 դեկտեմբեր 1948-ին, Փարիզի մէջ, վերջապէս միաձայնութեամբ կ՛որդեգրուի  Ընդհանուր ժողովին ներկայացուած ցեղասպանութեան ոճիրի կանխարգիլման համաձայնագրի առաջարկը` քանի մը բարեփոխումներով:

Ահա թէ ինչպէս Ռաֆայէլ Լեմքին կը սահմանէ «ցեղասպանութիւն» բառը. «Ընդհանուր առմամբ, ցեղասպանութիւնը անպայման չի նշանակեր` ազգի մը անմիջական քանդումը, բացի անոր բոլոր անհատներու ոչնչացման պարագային: Ցեղասպանութիւն կը նշանակէ զանազան գործողութիւններու համադրուած իրագործումը` հարուածելով ազգային խումբերու գոյատեւման միջոցները, զիրենք ոչնչացնելու նպատակով: Այսպիսի քաղաքականութեան մը նպատակներն են ազգային խումբերու քաղաքական եւ ընկերային հաստատութիւններու, մշակոյթին, լեզուին, ազգային գիտակցութեան, կրօնին եւ տնտեսական գոյութեան մասնատումը, անհատներու ապահովութեան, ազատութեան, առողջութեան, արժանապատուութեան եւ նոյնիսկ կեանքին աւերումը: Ցեղասպանութիւնը կ՛ուղղուի ազգային խումբի մը դէմ` իբրեւ ամբողջութեան մը, եւ գործողութիւնները կը կատարուին անհատներուն դէմ` ոչ անոնց ինքնութեան պատճառով, այլ` նշեալ խումբին պատկանելուն պատճառով»:

Համաձայնագիրը չ՛ընդգրկեր ցեղասպանութեան քաղաքական, մշակութային, ընկերային եւ բարոյական, քաղաքական եւ ընկերային հաստատութիւններու, մշակոյթին, լեզուին, ազգային գիտակցութեան, կրօնին եւ տնտեսական գոյութեան մասնատումը,  ինչպէս նաեւ անհատներու ապահովութեան, ազատութեան, առողջութեան, արժանապատուութեան վերաբերող բաժինները նկատի չեն առնուած Համաձայնագրին մէջ: Այս վերջինը յատկապէս կ’անդրադառնայ զոհերուն կրած ֆիզիքական վնասներուն, բացի 2-րդ կէտէն, ուր մտային վնասներուն կ’ակնարկէ. «Սոյն Համաձայնագրին մէջ, ցեղասպանութիւն կը համարուի հետեւեալ արարքներէն որեւէ մէկուն իրագործումը, ազգային, ցեղային կամ կրօնական խումբ մը մասամբ կամ ամբողջութեամբ քանդելու նպատակով.Ա) Խումբի անդամներու սպանդ,Բ) Ծանրօրէն վնասել խումբի անդամներուն ֆիզիքական կամ մտային ամբողջութիւնը, Գ) Կանխամտածուած ձեւով խումբը ենթարկել կենսապայմաններու, որոնք խումբին անդամներուն ֆիզիքական մասնակի կամ ամբողջական քանդումը, Դ) Քայլեր որդեգրել խումբին մէջ ծնունդները խոչընդոտելու նպատակով,Ե) Խումբի երեխաներու բռնի փոխանցում դէպի այլ խումբ»:

ՄԱԿ-ի կողմէ որդեգրուած Համաձայնագրին մէջ նշուած արարքները եւ Ռաֆայէլ Լեմքինի պատկերացուցած «ցեղասպանութիւն» բառին սահմանումը զիրար չեն համապատասխաներ, այն իմաստով, որ Համաձայնագրին կէտերը կը սահմանափակեն «ցեղասպանութիւն» հասկացողութեան ընդարձակութիւնը: Այս մէկը յառաջ կու գայ երեք հիմնական հարցերէ. առաջինը` Համաձայնագրին մէջ նշուած «ցեղասպանական» համարուող արարքներուն ընդարձակութիւնն է, այսինքն արարքներուն խմբաւորումը տեղի կու տայ շատ ընդհանուր մեկնաբանութիւններու: Երկրորդը, արարքներուն խմբաւորումին նման, զոհերու պարագան է, երբ խումբը Համաձայնագրին մէջ նշուած չափանիշներէն (ազգային, ցեղային կամ կրօնական) ոչ մէկը կը լրացնէ, ինչպէս` Քամպոտիոյ մտաւորականութիւնը, որ 1975-էն 1979-ի միջեւ Փոլ Փոթի եւ Կարմիր խմերերուն կողմէ ջարդի ենթարկուեցաւ, ինչպէս նաեւ` հայ մտաւորականութիւնը, որ  նոյնպիսի ճակատագիր ունեցաւ յատկապէս 24 ապրիլ 1915-ին: Ինչ կը վերաբերի երրորդ հարցին, ըստ Համաձայնագրին, ցեղասպանութեան հիմնական մեկնակէտը «մարդկային ամբողջական խումբերու գոյութեան իրաւունքի մերժում»-ն է (ըստ ՄԱԿ-ի 11 դեկտեմբեր 1946-ի որոշումին): Մինչ երբեմն «անցանկալի» խումբը ոճրագործին երեւակայութեան պտուղն է, որ քաւութեան զոհ մը կը փնտռէ: Այս հոգեբանութեամբ է, որ թրքական պետութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող հայերը դաւադրութեամբ ամբաստանեց, երբ (22 դեկտեմբեր 1914 – 17 յունուար 1915) Սարիղամիշի մէջ ռուսական բանակը պարտութեան մատնեց թրքական բանակը:

Օրէնսդրական տեսակէտէն մեկնելով, պէտք է նաեւ ուշադրութեամբ ուսումնասիրել համաձայնագրին մեկնաբանութեան հարցը: Ընդհանրապէս, համաշխարհային համաձայնագրեր ստորագրող պետութիւնները կարելիութիւնը ունին ընդարձակ կամ սահմանափակ մեկնաբանութիւններու միջեւ ընտրելու` նկատի առնելով իրենց քաղաքական շահերը: Այս միտքէն ծագում կ՛առնէ օրէնսդիր միաւորին միտումը. ի՞նչ էր դեկտեմբեր 1948-ի ՄԱԿ-ի ընդհանուր ժողովին ներկայացող պետութիւններուն միտումը, նոյն պետութիւնները, որոնք մունջ ականատես էին հրեաներու, լեհերու եւ գնչուներու ցեղասպանութեան, ինչպէս նաեւ` Հայոց ցեղասպանութեան: Լուռ ականատես մը համազօր չէ՞ մեղսակիցի մը: Ականատեսներուն լռութիւնն էր, որ Հիթլերը քաջալերեց իր ծրագիրը իրականացնելու. «Այսօր տակաւին ո՞վ կը խօսի հայերու բնաջնջումին մասին» (գերմանական բանակի սպայակոյտին ուղղուած Ատոլֆ Հիթլերի ճառէն, 22 օգոստոս 1939, Լեհաստանի գրաւման նախօրեակին): Հետեւաբար կրնանք եզրակացնել, որ Համաձայնագրին եւ Ռաֆայէլ Լեմքինի կազմած սահմանումներուն միջեւ գոյացած շեղումը կանխամտածուած կրնայ ըլլալ:

Կայ նաեւ համաձայնագրերու զարգացման հարցը, որուն հարկ է անդրադառնալ: Բնական է, որ ժամանակի ընթացքին եւ ընկերութիւններու կրած փոփոխութիւններուն եւ արձանագրած զարգացման հետ զուգահեռ մարդոց ընկերային, տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային իրաւունքներուն եւ պարտաւորութիւններուն վերաբերող  յօդուածները վերատեսութեան եւ փոփոխութիւններու ենթարկուին կամ այլ համաձայնագրեր որդեգրուին քայլ պահելու համար քաղաքակրթութեան հետ: Սակայն ՄԱԿ-ի որդեգրած ցեղասպանութեան ոճիրի կանխարգիլման համաձայնագիրը մինչեւ այսօր վերատեսութեան չէ ենթարկուած, բայց եւ այնպէս կը մնայ համաշխարհային հարթակի վաւերական յղումը:

* Սոյն յօդուածին մէջ նշուած բոլոր մէջբերումները կատարուած են Ռաֆայէլ Լեմքինի «Ի՞նչ է ցեղասպանութիւնը» գիրքին ֆրանսերէն տարբերակէն «Qu’est-ce qu’un genocide?», Փարիզ, 2008, «Ռոշէ» հրատարակչատուն:

Մէջբերումները թարգմանած է յօդուածագիրը: