ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
Երբ կը խօսինք իր հիմնադրութեան օրերուն ՀՅ Դաշնակցութեան կրած գաղափարական ազդեցութեանց մասին, չենք կրնար անտեսել ռուսական նարոդնիկական շարժումին ազդեցութիւնը. շարժում մը, որ ցնցեց ամբողջ Ռուսական կայսրութիւնը` 19-րդ դարու վերջաւորութեան եւ 20-րդ դարու սկիզբը. շարժում մը, որ առաջնորդեց գիւղացիութեան ընկերային-տնտեսական ազատագրական պայքարը եւ ընդլայնեց զայն բռնակալ ցարի իշխանութեան դէմ` տապալելով անձնիշխանական կարգերը եւ հաստատելով ընկերվարական ու ժողովրդավարական կարգեր: Առ այդ, այս յօդուածը նուիրուած է ՀՅԴ-ի 126-ամեայ գաղափարախօսական վեհ երթին վրայ այդ շարժումին ունեցած ազդեցութեան:
Ի՞նչ Է Նարոդնիկականութիւնը
Նարոդնիկականութիւնը ռուսական ընկերային շարժում մըն էր, որ ծնունդ առաւ 1870-ական թուականներուն` իբրեւ գիւղացիական-ընկերվարական շարժում: Շարժումը նպատակ ունէր համայնացնել հողը` զայն յանձնելով մշակող հանրութեանը, որ ցերեկ թէ գիշեր կ’օգտագործուէր հողատէրերուն կողմէ: Ըստ նարոդնիկականութեան, համագործակցականներն էին, որ պիտի ղեկավարէին հողային յարաբերութիւններու հարցը: Նարոդնիկականութեան գլխաւոր դէմքերէն մէկն էր մտաւորական եւ գրագէտ Ալեքսանտր Կերցենը, որ ծանօթ էր իբրեւ «ռուսական ընկերվարութեան հայրը»` իր գիւղացիական համագործակցական ընկերային կառոյցի իտէալով, որ հանդիսացաւ ապագայ ռուս ընկերվարական շարժումներու գաղափարախօսական հիմքը: Այլ կարեւոր դէմք մը` փիլիսոփայ եւ ընկերաբան Պիոտր Լաւրով, ազդուած ըլլալով արեւմտեան ընկերվարութեան միտքերէն, կը հաւատար, որ Ռուսիան ընկերվարութեան կրնայ հասնիլ միայն յեղափոխական մարտավարութիւններով: Նարոդնիկականութիւնը կազմուած է ռուսերէն «նարոդ» բառէն, որը կը նշանակէ ժողովուրդ: Շարժումին նշանաբանն էր` «Կանչ ժողովուրդին»:
Պատմական ակնարկ
Ցարական իշխանութեան վարած բռնակալական, միապետական եւ սակաւապետական քաղաքականութիւնները հանդիսացան դրդապատճառները նարոդնիկական շարժման ձեւաւորման եւ աճումին: Ընդդիմադիրներու նկատմամբ հալածանքներէն ու աքսորէն, խօսքի ու հաւաքի ազատութիւններու կաշկանդումներէն ծնունդ առաւ յեղափոխաշունչ հոսանք մը, որ գիւղացի ժողովուրդին յեղափոխութեան դրօշը պարզեց` ընդդէմ անարդար պետական կարգերուն: 1875-ին վրացական Թիֆլիս եւ Քութայիսի քաղաքներուն մէջ ծնունդ առին նարոդնիկական առաջին կազմակերպութիւնները, որոնք տարածուեցան եւ գործեցին գաղտնի ձեւով` դպրոցներուն եւ համալսարաններուն մէջ (մանաւանդ` գիւղատնտեսական ճիւղին մէջ):
Հիմա խօսինք նարոդնիկական գլխաւոր կազմակերպութիւններուն մասին.
– Զեմլիա ի վոլիա (հող եւ ազատութիւն).- Ասիկա զուտ գիւղացիական յեղափոխական կազմակերպութիւն մըն էր, հիմնուած` 1876-ին: Անիկա կը մերժէր բանուոր դասակարգի գլխաւոր դերը` յեղափոխութեան մէջ: Կազմակերպութեան նպատակն էր յեղափոխական միտքերու քարոզչութիւնը գիւղացիներուն մէջ` յեղափոխութեան համար կորիզներ պատրաստելու նպատակով:
– Նարոդնայա վոլիա (Ժողովուրդի ազատութիւն).- Յաջորդեց առաջինին` 1879-ին: Նոր կազմակերպութեան մարտավարութիւնը հիմնուած էր ահաբեկչութեան (տեռոր) վրայ. ահաբեկչութեան կ՛ենթարկուէին բոլոր անգութ զինուորականները եւ զորպա պաշտօնեաները:
– Ընկերվար-յեղափոխականներ.- 1880-ականներու կէսերէն սկսեալ նարոդնիկական շարժումը ճգնաժամ ապրեցաւ արդիականացման հետ: 1902-ին տեսաբան Վիքթոր Չեռնով կրցաւ արդիականացնել շարժումը` անոր գաղափարներուն համադրումը կատարելով մարքսականութեան հետ եւ հիմնելով Ընկերվար-յեղափոխական կուսակցութիւնը: Ընկերվար-յեղափոխականները 1905-ի ռուսական յեղափոխութեան ամէնէն աշխուժ ուժերէն էին. իսկ 1917-ի Փետրուարեան յեղափոխութեան ժամանակ առաջնորդեցին յեղափոխական ժամանակաւոր կառավարութիւնը` Ալեքսանտր Կերենսքիի ղեկավարութեամբ: Հոկտեմբերեան յեղաշրջումէն ետք Ընկերվար-յեղափոխական կուսակցութիւնը արգիլուեցաւ, անոր անդամները աքսորուեցան, հակառակ ասոր, սակայն, կուսակցութիւնը գործեց մինչեւ 1940 թուական, որմէ ետք լուծուեցաւ:
Նարոդնիկականութիւնը,
Հայկական Իրականութիւնը Եւ ՀՅԴ-ն
Հայ գիւղացիութիւնը, ռուս գիւղացիութեան նման, հողազուրկ էր, զրկուած` կեանքի տարրական պայմաններէն եւ շահագործուած` հողատէրերուն կողմէ: Հայութիւնը չէր կրնար հեռու մնալ նարոդնիկականութենէն: Հայ անհատները ոչ միայն մասնակից էին նարոդնիկական անդրանիկ կազմակերպութիւններու հիմնադիր ժողովներուն, այլ նաեւ աշխուժ անդամներ էին: 1880-ական թուականներէն սկսեալ, հայ նարոդնիկականները սկսան հիմնել ազգային-յեղափոխական կազմակերպութիւններ, որոնց նպատակն էր մէկ կողմէ հայ գիւղացիի ընկերային-տնտեսական, իսկ միւս կողմէ` քաղաքական-մշակութային ազատագրութիւնը. 1884-ին Քրիստափոր Միքայէլեան կը հիմնէ «Միութիւն հայրենասիրաց»-ը, իսկ 1889-ին` «Երիտասարդ Հայաստան»-ը. երկու կազմակերպութիւններն ալ նպատակ ունէին միացնել հայ իրականութեան մէջ գործող բոլոր յեղափոխական կազմակերպութիւնները, եւ այդ նպատակը կարելի կ՛ըլլայ յաջողցնել տարի մը ետք` Հայ յեղափոխականների դաշնակցութեան հիմնադրութեամբ:
ՀՅԴ-ն սկզբնական շրջանի իր ծրագրային հասկացողութիւններուն մէջ նարոդնիկական շարժումէն ժառանգած է իր գիւղատնտեսական համագործակցական դրութեան, կարգապահութեան եւ տեռորի մարտավարութիւնները: Նշանաւոր հայ նարոդնիկականներ էին` Քրիստափոր Միքայէլեան, Սիմոն Զաւարեան, Ստեփան Զօրեան, Աւետիք Սահակեան եւ բազմաթիւ ուրիշ դէմքեր, որոնք մեծամասնութեամբ դաշնակցական դարձան: Կ՛արժէ յիշեցնել, որ ՀՅԴ-ն սերտ կապեր պահած էր նարոդնիկական կազմակերպութիւններուն, մասնաւորապէս Ընկերվար-յեղափոխական կուսակցութեան հետ: 1905-ի յեղափոխութեան օրերուն երկու կուսակցութիւնները մէկ ճակատի վրայ կը գտնուէին` ընդդէմ միապետ ցարին: Ինչ կը վերաբերի 1917-ի Փետրուարեան յեղափոխութեան, յեղափոխական ժամանակաւոր կառավարութիւնը արժանացաւ ՀՅԴ-ի համակրանքին. ըստ Ալեքսանտր Խատիսեանի, Ընկերվար-յեղափոխական կուսակցութեան հայ անդամները նաեւ անդամակցած էին ՀՅԴ-ին, եւ յիշեալ կուսակցութեան «հայկական թեւը» ծնունդ առած է ՀՅԴ-էն. ըստ Միքայէլ Վարանդեանի, երկու կուսակցութիւնները իրարու հետ հանդիպումներ ունեցած են արտասահմանի մէջ: ՀՅԴ-ն եւ ընկերվար-յեղափոխականները նաեւ քոյր կուսակցութիւններ էին միջազգային գետնի վրայ, որովհետեւ երկուքն ալ անդամակցած էին Ընկերվարական Բ. միջազգայնականին (ՀՅԴ-ն վերջինիս անդամակցած է 1907-ին) եւ` աշխատաւոր ու ընկերվարական միջազգայնականին (երկուքն ալ անդամակցած են 1923-1940):
