ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԹՈՐՈՍԵԱՆ
Քառասուն օրեր առաջ հայ ժողովուրդը կորսնցուց իր ամէնէն ընտիր, ամէնէն թանկագին զաւակը:
Յակոբ Կիւլոյեան Լիբանանի հայութեան այն բացառիկ անձն էր, որուն համար հայրենիքն ու հայութիւնը հացի եւ ջուրի չափ էական էին, եւ ան ամէն վայրկեան կ՛ապրէր Հայաստանի եւ հայութեան համար:
Ոսկերչական հազուագիւտ գործերու հեղինակ էր: Իր արհեստանոցին մէջ կ՛աշխատէին 10-է աւելի վարպետներ, որոնք ո՛չ միայն կը զբաղէին իրենց պետին կտորները իրագործելով, այլ նաեւ ծանօթ էին հայոց պատմութեան եւ հայոց արժանիքներուն:
Լիբանանահայութեան մէջ Յակոբ Կիւլոյեանին նման հայ գիրքի, հայ արուեստի պաշտամունքը ունեցողներ դժուար թէ գտնուին: Ան ո՛չ միայն կը քաջալերէր` կարդալով գիրքեր կամ այցելելով ցուցահանդէսներ, այլ մանաւանդ կ՛ուզէր գնել հայ արուեստի նմուշներ` իր հաւաքածոյին համար:
Իր երկու զաւակները` Լուսիկն ու Մոսիկը, մեծցան արուեստի մթնոլորտին մէջ, մին դարձաւ (Լուսիկ) «Ազդակ»-ի մէջ սքանչելի ուսումնասիրութիւններ ստորագրող, եւ միւսը` Մոսիկ, տաղանդաւոր արձանագործ մը:
Իսկ ո՞վ էր տիկին Կիւլոյեան. դուստրը պատուական Գրիգոր Աստարճեանի, որ իմանալով երջանկայիշատակ Գարեգին առաջին կաթողիկոսի հայագիտական գործերու հրատարակութեան մասին, հեռաւոր Պաղտատէն յանձն կ՛առնէր անոնց տպագրութեան ծախսերը:
Կարելի՞ է երեւակայել աւելի ներդաշնակ հայ ընտանիք մը:
* * *
2007-ին, ինքնաշարժի մը արկածով երկու շաբաթ հիւանդանոց մնացի: Հայկական թերթեր գրած էին այդ մասին: Յակոբ Կիւլոյեան լուրը ստանալէ անմիջապէս ետք կը հեռաձայնէ քրոջս, հիւանդանոցին հեռաձայնի թիւը առնելու համար: Յաջորդ օրն իսկ, շիշ մը նարինջի հիւթ շալկած սենեակ մտաւ…: Առաջին այցելուն էր…: Մենք, որպէս հին բարեկամներ, խօսեցանք անցեալէն ու ներկայէն: Յակոբ պատմեց իր յուշերը Սիլվա Կապուտիկեանի մասին, կ՛ուզէր մոռցնել տալ ինծի պատահածը ու ցաւերս թեթեւցնել…: Այդ միջոցին հնչեց զանգը, միացուցին հեռախօսը. ՆՍՕՏՏ Արամ Ա. կաթողիկոսն էր, կ՛ուզէր իմանալ վիճակիս մասին ու շուտափոյթ ապաքինում մաղթել: Երբ յայտնեցի, թէ Յակոբ Կիւլոյեան քովս է` «ուրեմն ամէն բան կատարեալ է…», ըսաւ ու աւելցուց. «Կը նշանակէ, թէ շուտ կ՛առողջանաս…»
Յակոբ քովս մնաց երեք ժամ. Սիլվայէն ետք պատմեց, թէ ինչպէս, ասմունքի մեծ վարպետ` Քոչարեանի ելոյթներուն համար կրցած էր արտօնութիւն ստանալ Լիբանանի ներքին գործոց նախարարէն:
Քոչարեանը հրաւիրող շրջանակները անակնկալի եկած էին, քաղաքական պատճառներով, պետութիւնը արգիլած էր ելոյթները: Որպէս վերջին յոյս, դիմած էին Յակոբ Կիւլոյեանին եւ նախարարը արտօնած էր` ընդունելով անոր միջամտութիւնը: Գառնիկ Ադդարեան պատմած էր այդ մասին, առանց մանրամասնութիւններ տալու:
60-ականներուն Հայաստանէն եկող մտաւորականները` երգիչները եւ արուեստի այլ մարզերու մշակները, Կիւլոյեան կը հրաւիրէր, սեղաններ կը բանար, կը պատուէր, նուէրներ կու տար, առանց որեւէ ակնկալութեան, ինչպէս կ՛ընէին ոմանք:
Հայաստան իր մէջն էր… եւ առիթ չէր փախցներ անկէ եկող հարազատները հիւրասիրելու:
Ձախակողմեան բարեկամներ կը զարմանային Յակոբի նուիրումին, զգուշութիւն ցոյց կու տային, երբ հիւրը պետական հանգամանք ունէր` վախնալով, որ վերադարձին, անոնք խնդիր կ՛ունենան Մոսկուայի վերին մարմիններուն հետ…:
Յակոբ Կիւլոյեան յայտնի դաշնակցական էր, սակայն, անխտիր սիրուած էր Լիբանանի բոլոր հայերուն կողմէ: Կ՛օգնէր իրեն դիմողներուն, պատրաստ էր ամէն զոհողութեան` իր հայ եղբայրներուն համար:
Սակայն կար մէկը, որ լաւ կը ճանչնար Յակոբի արժանիքներն ու հոգին, այդ մէկը Գառնիկ Ադդարեանն էր, որ բարեկամաբար Յակոբի թեւը կը մտնէր առաջքը առնելու անախորժութեան մը կամ վիրաւորանքի մը:
***
Գեղամ Սեւան Պէյրութ ապաստանած էր Պոլիսէն հեռանալէ ետք. կը զբաղէր գրավաճառութեամբ. իր լաւագոյն յաճախորդը Յակոբ Կիւլոյեանն էր: Ամէն ամիս տրցակներով` Խորհրդային Հայաստանէն ստացուած գիրքերը կը տանէր տուն:
Գեղամ Սեւան վերջնականապէս հաստատուեցաւ Հայաստան. հոն պատրաստեց իր դոկտորական թէզը` «Պոլսահայ ժամանակակից գրականութիւն»-ը, սիրուեցաւ որպէս մարդ եւ գրող հայրենի գրագէտներու կողմէ. երբ լոյս կը տեսնէր Սեւակի «Անլռելի զանգակատուն»-ը, յաջորդ օրն իսկ իշխանութիւնը հրապարակէն հաւաքեց գիրքերը, սակայն, Պարոյր Սեւակ օրինակ մը նուիրած էր Գեղամ Սեւանին` մակագրելով:
Գեղամ Սեւան գործով եկած էր Պէյրութ ու այցելած Յակոբին, որ արդէն հեռաձայնային կապի մէջ էր Պարոյր Սեւակի հետ:
Յակոբ Կիւլոյեան խնդրեց, որ Սեւան իրեն նուիրէ «Անլռելի զանգակատուն»-ը: Գեղամ չէր կրնար իր սիրելի բարեկամը մերժել, պատռեց մակագրուած էջը ու տուաւ Յակոբին, իր հերթին մակագրելով…
Գիրքը ունենալէ ետք Յակոբ կրկին կը հեռաձայնէ Սեւակին, որ արտօնէ անոր տպագրութիւնը Պէյրութի մէջ: Բազմաթիւ վարանումներէ ետք Պարոյր Սեւակ կարմիր լոյս կու տայ Կիւլոյեանին:
Յակոբ հրատարակեց «Անլռելի զանգակատուն»-ը եւ բաժնեց իր բարեկամներուն, օրինակ մըն ալ ինծի մակագրեց, երբ 1960-ին Պէյրութ եկած էի ցուցահանդէս մը տալու Պէյրութի ֆրանսական մշակութային կեդրոնին մէջ, որ կը կոչուէր «Սինեմա Միլիթեր»:
Այդ ժամանակ Յակոբ ասմունքի երեկոյթներ կազմակերպած էր մինչեւ իսկ Պարսկաստան:
Բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկեան երբ Պէյրութ կու գայ, Յակոբ զինք ճաշի կը հրաւիրէ եւ կը խնդրէ, որ իր ասմունքի երեկոյին ներկայ գտնուի Հալէպ: Սիլվա, պիտի այցելէր նաեւ հալէպահայութեան: Մինչ այդ Կիւլոյեան կը հեռաձայնէ Համազգայինի իր բարեկամներուն, որ ասմունքի երեկոյի թուականը փոխեն, որպէսզի Կապուտիկեան կարենայ ներկայ ըլլալ:
Յաջորդ օր, Սիլվա Կապուտիկեան յուզուած Յակոբի «Վէրք Հայաստանի»-էն կ՛ըսէ. «Յակոբ ո՛ւրկէ այսքան հայրենասիրութիւն…», Կիւլոյեանի պատասխանը կ՛ըլլայ. «որովհետեւ, կարաւանները դեռ քայլում են…»:
Բանաստեղծուհին իր տպաւորութիւններու գիրքին համար ընտրած էր Յակոբի խօսքը. «Կարաւանները դեռ քայլում են»:
Սիրելի՛ Յակոբ, քու մասին շատ պիտի գրենք տակաւին… ընդունէ այս քանի մը տողերը որպէս մեր սիրոյ արտայայտութիւն:
Յիշատակդ անթառամ պիտի մնայ մեր սրտերուն մէջ…
Թող հողը թեթեւ գայ վրադ:
Մխիթարութիւն` ընտանիքի անդամներուդ եւ բազմահազար բարեկամներուդ…
Պուրճ Համուտ 2016
