Կ’ըսեն թէ նամակը իր հասցէէն կը կարդացուի, նոյնն է նաև գիրք մը: Որովհետև, իր կարգին ան ալ նամակին նման՝ խօսք մը, պատգամ մը է գրուած որոշ նպատակով մը, որոշ ժամանակի մը մէջ, և ուղղուած որոշ անձի-խումբի մը: Ճիշդ է որ Եղեռնի Հարիւրամեակին առիթով գրուած է այս գործը, սակայն անիկա կը վերաբերի ամբո՛ղջ հայ վիճակին բոլոր ժամանակներու և տեղերու մէջ: Իբրև այդպիսին՝ արդիւնքն է տարիներու սերտողութեան, վերլուծումներու ու մանաւանդ իմացական և ոգեկան տագնապի:
Գիրքը ձօնուած է ‘անոնց՝ որոնց համար ըլլալ հայ, ըլլալ է գո՛յ’: Որովհետև այս կարգի մարդոց գոյութեա՛ն կապուած հարց է հասկնալ իրենց կացութիւնը անհատապէս և հայկական ընդհանուր իրականութեան ծիրէն ներս
Ըստ գիրքին ‘հասցէին’ կամ խորագրին, գործը ամբողջաբանական է (holistic) այսինքն միակ շրջանակի մը մէջ կը բերէ բոլո՛ր հայկական հարցերը բոլո՛ր ժամանակներու մէջ:
Խորագիրը նաև կը բնորոշէ գործին ոճը.- անիկա վերլուծում մըն է (discourse), տիալէքթիք մը, և տրամաբանական վիճարկում մը:
Վերջապէս, մօտեցումը երևութաբանական (phenomenological) է, այսինքն երեւոյթները կը դիտէ առանց զգացականութեան և առարկայական-վերլուծողական հեռաւորութենէ մը:
Ամբողջաբանական, տիալէքթիք և երևութաբանական.- ասոնք եզրեր են որոնք կը վերաբերին մեթոտի: Բոլոր մարզերուն մէջ, նոյնիսկ խոհարարական արուեստներուն մէջ, մեթոտը չեզոք տարր չէ երբեք, այլ ընդհակառակը՝ ունի կեդրոնական կարևորութիւն: Այսինքն Ճշմարտութիւնները՝ որոնց կը ձգտի հասնիլ ու փոխանցել հեղինակ մը, ուղղակի՛ կերպով կապ ունին իր մեթոտին և գործիքներուն հետ: Նախնական մեթոտներն ու գործիքները անպայմանօրէն կը հասցնեն նախնական արդիւնքներու: Լուրջ խնդիր մը ախտաճանաչելու համար սովորական X-Rayը անօգուտ է, պէտք կայ CT scanներու և աւելի բարդ միջոցներու:
Այս գործին նպատակն է ստեղծել տիալոկի և վիճարկութեան բաց–ազատ տարածութիւն մը, կամ իսկակա՛ն հայկական ֆորում մը, զրուցարան մը:
Իբրև հեղինակ՝ ինչու՞ պիտի որոշէի գրել միւս գործերէս բոլորովին տարբեր ոճի երկլեզու գործ մը՝ զուտ տեսական նիւթերու մասին – փիլիսոփայութիւն, արուեստ և պատմութիւն – ութը գիրքերէ, և երկու խմբագրական գործերէ ետք: Իրողութիւնը այն է թէ, հիմնականին մէջ բոլոր գործերս կը վերաբերին հայ վիճակին՝ քննարկուած տարբեր մարզերու ընդմէջէն: Պարզապէս այս անգամ ուզեցի լուսարձակի տակ բերել այն մտահոգութիւնները և խնդիրները, որոնք մղած են և հիմնաւորած մտաւորական գործունէութիւնս:
Հարիւրամեակը կը նշէր ժամանակաշրջանի մը աւարտը, իսկ ներկան նոր դարու մը սեմին միջնարար մը՝ մասամբ հասկցուած անցեալի մը և երևակայուած ապագայի մը միջև: ‘Յաջորդ հայ դարը’ փոխաբերութիւն մըն է հայերու ճակատագրին: Անձկութեամբ ակնկալուած այս ապագան կ’ընգրկէ հայերու տարածքային-ժամանակային ամբողջութիւնը կամ Հայկական Մեթա-Սիսթեմը: Բոլոր մարդոց նման, հայերը ևս ձևով մը ‘նետուած’ են ազգային պատումներու/narratives համակարգի մը մէջ, զորս ոչ իրենք սկսած են ոչ ալ կրնան աւարտել, սակայն պէտք է որ կերպով մը շարունակեն:
Շատերու համար ազգային պատմութեան հասկացողութիւնը պարզապէս ժառանգուած է և կամ քարոզուած: Այսպէս, կանգնած յարատևօրէն փոխուող ժամանակի ու տեղի պայմաններու մէջ՝ հայերը պէտք է որ ձևով մը հասկնան իրենք զիրենք և իրենց պատմական աւանդութիւնները: Կարծուածէն աւելի բարդ է կացութիւնը: Էականը իրենց համար չէ՛ հասնիլ յաւերժական ճշմարտութիւններու, ոչ ալ դիւցազնական իտէալներու: Ասոնք անկարելիութիւններ են. այլ փնտռել և գտնե՛լ ճշգրիտ և 360 աստիճան հասկացողութիւն մը իրենց պատմական վիճակին մասին:
Ընդհանուր առմամբ, ամէն գիտութիւն և ճանաչողութիւն պէտք է որ ծառայէ մարդկային կենսական շահերուն: Գիտնա՛լ իրենց պատմութիւնը կը շահագրգռէ հայերը, որովհետև անիկա անմիջականօրէն կապ ունի իրենց ինքնութեան և գոյատևման հետ: Հասկնալ և պահել ինքնութիւնը կը նշանակէ տեսնել հայոց հիմնական շահերը ճշգրիտ պատմութեան և պատմական փորձառութեանց գիտութեան ազատագրող ուժին մէջ: Կիսա-դիւցազնական պատմութիւնները դադրած են ունենալ որևէ նշանակութիւն և դեր: Հարիւրամեակին առիթով գոնէ ամէն հայ պէտք էր որ անձնապէ՛ս գտնուէր պատմութեան մասին մտածելու փրոսէսի մը մէջ: Դժբախտաբար սակայն հայ մշակութային ճարտարարուեստը եղաւ աղմկոտ համացանց մը և կորսուեցան անկախ մտածողութեան կարելիութիւնները: Մթնոլորտը տակաւին խճողուած է, սակայն պէտք է սկսիլ իսկական հայկական զրուցարան մը:
Հակիրճ Բովանդակութիւն
Յառաջաբան. Հայ Վիճակը Վերլուծական Դիտանկիւնէ
Ա.Մաս. Յետահայեցութեամբ.- Հայ Վիճակին և Պատմական Եղափոխութեան Իւրայատուկ Կողմերն
ու Մակարդակները
Բ. Մաս. Նախահայեցութեամբ.- Յաջորդ Հայ Դարը – Կողմնակի Ելքեր և Ետդարձներ Հանրութեան, Կրթական Հաստատութեանց և Մտաւորական Մշակոյթի Մակարդակներուն վրայ
Գ. Մաս. Յետահայեցութեամբ և Նախահայեցութեամբ.- Երեւութաբանական և Ամբողջաբանական Վերլուծում Արևմտահայերէնի, Պատմագրութեան և Ինքնութեան Հարցերուն
Եզրակացութիւն. Մաքրասրբում և Վաղորդայնը
Յաւելուած Ա. Հայոց Պատմութեան Ժամանակագրութիւն մը
Յաւելուած Բ. Եզրաբանութիւն մը. Հայերէն-Անգլերէն և Անգլերէն-Հայերէն
Քանի որ ինչպէս որ կ’ըսեն, ‘բարեպաշտութիւնը կը սկսի խօսողէն’, այս աշխատութիւնը ի՛նքը պէտք է որ ըլլայ առաջին գործադրողը իր առաջարկներուն: Այս նպատակով պատրաստած եմ երկու յաւելուածները, ժամանակագրութիւն մը և եզրաբանութիւն մը: Հայերէն և անգլերէն լեզուներով գրելու դժուարին և բարդ աշխատանքը մաս կը կազմէ այս գործին նպատակներուն: Եթէ այսպէս կոչուած յաջորդ հայ դարը ‘լինելու և չլինելու’ ճակատագրական հանգրուան մըն է՝ ուրեմն ժամանակն է որ հայերը իրենց խնդիրներուն մասին մտածեն, խօսին, և գրեն իրենց լեզուով ևս: Այլապէս, ամէն գործունէութիւն, ինչ նշանաբանի կամ դրօշակի տակ ալ գայ հրապարակ՝ յարակարծական է: Որովհետև հարցը կը վերաբերի գոյութեանը ժողովուրդի մը, որ չէ յաջողած, կամ ուզած կամ փորձած պահել իր ամէնէն մեծ արժէքներէն մէկը՝ լեզուն:
Առաջին Մաս
Յետահայեցութեամբ.- Հայ Վիճակին և Պատմական Եղափոխութեան Իւրայատուկ Կողմերն ու Մակարդակները
- Միջնադարեան Պատումներ – Արդիապաշտ Ուղղութիւններ – Վերլուծում մը
- Միութիւն – Բազմազանութիւն
- Հայ Մտադրոյթ – Արդիական Հայազգացութիւն
- Համանմանութիւն – Տարանջատութիւն/Տարամիտութիւն
- Գաղափարաբանութիւն – Ռէալփոլիթիք
- Ինքնավար Քաղաքականութիւն – Հայկական Քաղաքականութիւն
- Սփիւռք – Համասփիւռ
- Կեդրոն/Շրջամասեր – Մեթասիսթեմ և Զոյգ Հայաշխարհներ
- Էութեան Օրէնք – Բնակավայրի Օրէնք
- Ուղղափառութիւն/Հերձուածողութիւն – Տարակարծութիւն/Անկախամտութիւն
- Բնիկ Մշակոյթ/Աւանդութիւն – Միջմշակութայնացում
- Ինքնութիւնը իբրև Էութիւն/Գաղափար – Ինքնութիւնը իբրև Գոյութիւն/Փոխյարաբերութիւն
- Բնիկ Լեզու – Գիտակցական Բազմալեզուականութիւն
- Միջնադարեան Պատումներ – Արդիապաշտ Ուղղութիւններ – Վերլուծում մը
Քիչեր և քիչ անգամ կ’անդրադառնան թէ հինգերորդ դարէն իվեր կիսա-առասպելական պատումները կը մատուցուին ժողովուրդին իբրև իր պատմութիւնը, և թէ հակառակ իրենց կարևորութեան՝ այս պատումները մասնակի են և անբաւարար: Որովհետև, առաջին՝ ըլլալով եկեղեցականներ՝ հեղինակները ունէին որոշ դիտակէտ և մտահոգութիւններ. երկրորդ՝ անոնք իրենց պատմութիւնները կը շարադրէին ըստ իրենց պատկանելիութեան ու հաւատարմութեանց մէկ կողմէ եկեղեցիին՝ և միւս կողմէ յաճախ մրցակից նախարարական տուներուն. երրորդ, մատենագիրները կը կեդրոնանային գերազանցապէս հայկակա՛ն պատումներու վրայ:
Հարաւային Կովկասի և Միջին Արևելքի մէջ հայոց պատմական փորձառութեան այս ապա-շրջանակացումը (decontextualization) աղաւաղած է զայն և կորսնցուցած յարաբերութիւնները իր միջավայրին հետ: Առանց ոչ-հայ աղբիւրներուն ալ օգտագործումին՝ կարելի չէ հասկնալ հայոց պատմութիւնը իր ամբողջութեան մէջ:
Հայ մտաւորական մշակոյթին գլխաւոր իւրայատկութիւններէն մէկը այն է թէ միջնադարեան պատումները ոչ միայն ամբողջովին որդեգրուեցան այլ նաև խարիսխ հանդիսացան հայ վերածնունդին (18-19րդ դարերուն) և աւելի ուշ, նաև ժամանակակից գրականութեան ևս: Նաև՝ հայ պատմագրութիւնը կը տառապի այլ մեթոտաբանական և իմացաբանական թերութիւններէ: Ներկայիս բոլոր ընկերային գիտութեանց նման՝ պատմագրութիւնն ալ ամբողջովին փոխուած է, սակայն շատեր տակաւին կը պահեն իրենց դիրքերը աւանդական պատնէշներուն ետին:
2.Միութիւն – Բազմազանութիւն
Մինչ ‘միութեան’ ճշգրիտ իմաստը երբեք յստակ չէ եղած որևէ ժամանակի և վայրի մէջ՝ անիկա նաև եղած է քաղաքականացուած նշանաբան մը և գործիք որոշ ռազմավարութեան մը:
Իրողութիւնը այն է թէ հայերու պատմական փորձառութեան ընթացքին եղած է ոչ թէ միութիւն՝ այլ բազմազանութիւն, իբրև մէկը այդ փորձառութեան իւրայատկութիւններէն: Հայ կենսունակութեա՛ն այս նշանը բնական երևոյթ է, բարդութիւնները յառաջացած են երբ անիկա դիտումնաւոր կերպով շրջանցուած է և հրապարակ հանուած ‘միութեան’ պահանջ ներ կարգ մը հաստատութեանց ու խմբակցութեանց ուժեղացումին և ուրիշներու լուսանցքայնացումին ու ջնջումին նպատակով:
- Հայ Մտադրոյթ – Արդիական Հայազգացութիւն
Միակ ‘միութիւնը’ – եթէ կարելի է այդպիսին նկատել զայն – Եղեռնին կապուած հայ ընդհանուր մտադրոյթն (mindset) է կամ հաւաքական մտածելակերպը: Ներկայիս գրեթէ բոլոր հայերը, քիչ բացառութիւններով, կը սերին Եղեռնէն վերապրած ընտանիքներէ և կը բաժնեն Եղեռնին գիտակցութիւնը իբրև միա՛կ գիտակցութիւնը անցեալին նկատմամբ: Ուրեմն Եղե՛ռնը կ’ըլլայ իրենց պատմական անցեալը: Շատերու համար այսօր ըլլալ հայ՝ կը նշանակէ ըլլալ ժառանգորդը վերապրողներու սարսափելի յիշողութեանց, և վերջ: Կարելի չէ արտօնել որ հայազգացութիւնը վերածուի եղեռնազգացութեան: Այսինքն մէկ դրուագ պէտք չէ որ խաւարեցնէ ժողովուրդին աւելի քան 25 դարերու պատմութեան գիտակցութիւնը:
Դ. Համանմանութիւն – Տարանջատութիւն (uniformity-divergence)
Համանմանութեան (uniformity) սկզբունքը կը վերաբերի այն ենթադրութեան թէ նման հանգամանքներու մէջ` և տրուած ըլլալով որոշ գաղափարաբանական կեցուածքներ՝ հայերը վարուած են և կը վարուին նոյնանման և հետևաբար սպասելի-գուշակելի կերպերով: Այս ենթադրութեան ուղղակի արդիւնքը ան է թէ գոյութիւն ունին ընդհանուր հայկական մտածելակերպ, վարուելակերպ և կեցուածք, ուրեմն կա՛յ համանմանութիւն: Արտօնուած են միայն այնպիսի պատումներ՝ որոնք կը հաստատեն համանմանութեան սկզբունքը: Անտեսուած են հակապարագաներ, և անոնց խաւարումով՝ հաստատուած են որոշ պատումներ միայն: Այսօր հայեր, և պատմագիրները մասնաւորաբար, պէտք է որ պարկեշտօրէն նկատի առնեն հայոց գործունէութեան, մտածումի և հակազդեցութեան տարբեր կերպերը ըստ միջավայրին պայմաններուն: Միայն այն ատեն կարելի կ’ըլլայ գրել ճշգրիտ պատմութիւն:
- Գաղափարաբանութիւն – Ռէալփոլիթիք
Ռէալփոլիթիքը այն քաղաքականութիւնը կամ դիւանագիտութիւնն է, որ հիմնուած է գործնակա՛ն նկատառումներու վրայ՝ և ոչ թէ գաղափարաբանութեան մը: ‘Հայկական ռէալփոլիթիք’ը հայոց պատմութեան ամէնէն քիչ խօսուած ու սերտուած՝ սակայն ամէնէն յատկանշական կողմերէն մէկն է: Այս ուղղութեամբ վկայութիւններ են ոչ-հայ աղ բիւրները, ինչպէս յոյն, արաբ, ասորի, պարսիկ, լատին, ևայլն: Իրենց ամբողջ պատմութեան ընթացքին և չափազանց վտանգաւոր պայմաններու մէջ՝ հայերը իրենց գտնուած վայրերուն մէջ դաշնակցած են − կամ պայքարած − տարբեր ուժերու և խմբակցութեանց հետ որդեգրած՝ կամ մերժած այն ինչ որ նկատած են օգտակար կամ վնասակար իրենց գոյատևումին համար: Հազուադէպօրէն գաղափարաբանութիւնը նկատած են նախադաս իսկ իրենց շահերը երկրորդական:
Այն ինչ որ ոմանք կը կոչեն ‘հայկական գաղափարաբանութիւն’ ունի գրական-վերացական և ոչ թէ իրողական գոյութիւն կամ իրողական պարագաներ՝ որպէսզի նկատուէր պատմութեան ընթացքը բացատրող նախատիպար: Իրողապէս, այսինքն գետնի վրայ, դժուար է գտնել հայ քաղաքականութեան, մտածելակերպի և ռազմավարութեան մնայուն և շարունակական գիծ, բացի իւրայատուկ շարժունութենէ և ճկունութենէ՝ որոնց շնորհիւ ապահովուած է ընդհանուրին կամ Մեթասիսթեմին գոյատեւումը: Հայոց պատմութիւնները պէտք էր որ ցոլացնէին ա՛յս վիճակը և խուսափէին վերացականացումներէ իբրև թէ հայերը միշտ գործած ըլլային ըստ իրենց գաղտնի էութեան մը և ազգային գաղափարաբանութեան: Այս չէ եղած և չէր կրնար եղած ըլլալ պարագան, եթէ ըլլար՝ այսօր հայերը պիտի ըլլային Մերձաւոր Արևելքի կորսուած ժողովուրդներէն մէկը:
- Հայրենիք – Բնակավայր
Սկիզբէն իվեր յարատև գաղթերու պատճառով համասփիւռութիւնը (dispersion) եղած է հայոց բնական վիճակը և այսպէս՝ իրենց պատմութեան իւրայատուկ երեսներէն մէկը:
Մերձաւոր/Միջին Արևելքի ամէնէն հին և տակաւին գոյատևող ժողովուրդներէն՝ սկիզբէն իվեր հայերը ապրած են իրենց հայրենի հողին ինչպէս նաև ամբողջ շրջանին մէջ և անկէ շատ անդին, փոխյարաբերելով տարբեր ժողովուրդներու և մշակոյթներու հետ: Այսպէս, հայկական բնակավայրը միշտ ալ եղած է շատ աւելի տարածուն քան բուն հայրենիքը և զայն ներառած: Մշակութային և քաղաքական փոխյարաբերութեանց իրենց կերպերը եղած են, և տակաւին են, գերազանցապէս ապակեդրոնացած և բազամատարածք: Բնակավա՛յրը (habitat) պէտք է որ առնուի իբրև հայոց ապրած և գործած միջոցը և իբրև այդպիսին՝ նկատուի առաջնահերթ, թէ իբրև նիւթական իրականութիւն և թէ իբրև տեսական սկզբունք: Սակայն, գրաւոր պատմութիւնները մեծապէս նեղցուցած են և աղքատացուցած հայ փորձառութեանց շրջանակը, արձանագրելով միա՛յն այն դէպքերը, որոնք պատահած են հայրենի հողին վրայ: Առնել ամբողջ հայկական բնակայրը անպայմանօրէն պիտի լայնցնէ հայ վիճակին ամբողջական շրջանակը և ներառնէ ամէն կարգի փորձառութիւններ բոլոր տեղերու և ժամանակներու մէջ: Այս մօտեցումը պիտի առաջնորդէ – ինչպէս պատահած է իմ պատմագրական աշխատանքիս մէջ − հայոց պատմութեան վերա բերեալ նախապէս անծանօթ բայց իսկապէս կարևոր և հետա քրքրական տեղերու և ժամանակներու: Օրինակ, ֆաթիմիական հայերը, Սուրիոյ մէջ հայոց պատմութիւնը 1Օրդ դարէն ալ առաջ:
- Ինքնավար Քաղաքականութիւն – Հայկական Քաղաքականութիւն
Հինէն իվեր հայ պատմագրութեան և ընդհանրապէս պատմական մտածելակերպին իւրայատկութիւններէն մէկն է քաղաքական պատմութեան նոյնացումը միայն թագաւորական-իշխանական և կրօնական հաստատութեանց գործունէութեան հետ ‘հայրենի հողին’ վրայ: Այս շրջանակներէն դուրս մնացած ամէն քաղաքական երևոյթ ամէն տեղ դուրս է դասական հայոց պատմութենէն: Իբրև հետևանք՝ շատ քիչ բան կայ արձանագրուած անհատներու և ուղղութիւններու գործունէութեան մասին ամէն տեղ: Մինչ արաբական և ասորական պատմութիւններուն և ժամանակագրութեանց մէջ բոլոր մակարդակ ներու և մարզերու մէջ գործօն հայերու մասին կայ մեծ քանա կութեամբ նիւթ՝ հայկական աղբիւրները կը պահեն քար լռութիւն, նոյնիսկ երբ իրենց կը հայթայթուի նոր տեղեկութիւն: Գործնա կանապէս ուրեմն, հաստատութիւններէն և ‘հայրենիքէն’ դուրս գտնուող հայերու պատմութիւնները արձանագրուած են ո՛չ-հայ աղբիւրներու մէջ: Կացութիւնը տարօրինակ բայց ոչ անսպասելի հետևանք մըն է հայ պատմագրութեան բնոյթին:
- Ներքին/Արտաքին – Մոնատական Ազգայնականութիւն
Նախորդ կէտերը կ’առաջնորդեն հայ կացութեան յարաբերաբար նոր իւրայատուկ երեսի մը: Ասիկա ‘ներքին-արտաքին’ ստորոգութեանց կիրարկումն է, ներքինը ըլլալով յատուկ Հանրապետութեան, իսկ արտաքինը անկէ դուրս գտնուած ամէն բանի:
Հայերու պատմական եղափոխութիւնը եղած է այնպէս՝ որ լաւագոյնս կը բացատրուի ‘մոնատական’ տեսութեամբ մը: Սեփական տեսութիւն մըն է ասիկա, զոր կազմած եմ տարիներ առաջ և բազմիցս գրած այդ մասին: Ըստ իմ վարկածիս՝ մոնատը ինքնաբաւ միաւոր մըն է, որ սակայն կը զարգացնէ իր սեփական ծրագիրը և միաժամանակ կը ցոլացնէ ամբողջութիւնը, որուն ինք մաս կը կազմէ: Այսպէս, մեծ ու փոքր հայ միաւորները մոնատներ են, ըլլան անոնք մեծ՝ ինչպէս Կիլիկիան, կամ համայնքներ՝ ինչպէս Լիբանանի համայնքը, կամ փոքր՝ ինչպէս ընտանիք մը հարաւային Ափրիկէի մէջ:
Մոնատներու ամբողջութիւնը կը կազմէ հայ ընդհանրութիւնը կամ Մեթասիսթեմը: Կարելի է վիճարկիլ թէ հայ մոնատական ազգայնականութիւնը հետևանք է հայ համասփիւռ կացութեան: Դարերու ընթացքին բնակավայր փոխելու և ենթակառոյցներ կորսնցնելու և վերակառուցելու ընթացքին մէջ և անոնց պատճառով՝ իւրաքանչիւր հայ մոնատ կամ միաւոր զարգացուցած է իր սեփական-ներքին սիսթեմը և ենթակակառոյցները: Իսկ Մեթասիսթեմը, կամ հայ ամբողջութիւնը գործած և յարատևած է պարզապէս մոնատներու յաջողութեան շնորհիւ և անոնց ներքին հայկականութեան կամ մոնատական ազգայնականութեան հիման վրայ:
- Սփիւռք – Համասփիւռ
Յունարէն բառ մը, տիասփորա կամ սփիւռք կը նշանակէ ցրուած բնակչութիւն, որ ունի ընդհանուր ցեղային ծագում տարբեր աշխարհագրական տեղի մը մէջ, սակայն շարժած է իր այս սկզբնական -բուն հայրենիքէն: Ներկայիս տիասբորան վերաբերի պատմական մեծ և պարտադիր ցրուումներու:
Այս իմաստներէն ոչ մէկը կը կիրարկուի հայոց պարագային: Կանուխ միջնադարէն իվեր ցրուումը եղած է հայերու պատմութեան իւրայատկութիւններէն մէկը:
Բառը ստեղծուեցաւ Սովետական Հայաստանի մէջ պաղ պատերազմին ընթացքին զատորոշելու և բաժնելու համար Հայաստանը իրմէ դուրս գտնուող բոլոր հայկական բաներէն: Աստիճանաբար անիկա կազմեց հայրենիք-սփիւռքին երկրորդ եզրը և սկսաւ վերաբերիլ որո՛շ յարարաբերութիւններու, ակնկալութեանց և պարտադրանքներու: ‘Հայրենիք-սփիւռքը’ այլևս նոր և քաղաքականացուած տարազ մըն է և կը ծառայէ քաղաքական ծրագիրներու և այլապէս ֆոլքլորի մը:
Բացարձակապէս անընդունելի է այն տպաւորութիւնը թէ տարազին առաջին մասը հիմնականն է իսկ երկրորդը՝ սփիւռքը երկրորդականը: Սովետական ապա անկախ Հայաստանի բնակչութեան աւելի քան կէսը այսօր մաս կը կազմէ ‘սփիւռքին’: Առնուազն պատմագրութեան մէջ այլևս արդարացի չէ շարունակել հայրենիք-սփիւռք կաղապարումները: Կայ նաև այս տարազումին հետևանքով ստեղծուած ժողովրդական մտադրոյթը, իբրև թէ հայրենիքը ըլլար ‘բնական-վերջնական’ վայրը իսկ սփիւռքը ‘ոչ-բնականը-ոչ վերջնականը’: Այս ենթադրութիւնը կը նշանակէ ամէն բան դատել և արժևորել ըստ այս բաժանումին, և ինչպէս ոմանք կ’ընեն՝ հայրենիքը նկատել ‘մնայունը’ իսկ սփիւռքը ‘գնայունը’: Պարզապէս անհեթեթութիւններ և հակասութիւններ են ասոնք, որոնք սակայն կ’օգտագործուին: Ժամանակն է գիտակցիլ այս կացութեան և պարկեշտօրէն սրբագրել զայն:
- Կեդրոն/Շրջամասեր –Մեթասիսթեմ և Զոյգ Հայաշխարհներ
‘Հայրենիք-բնակավայրի’ և ‘ներքին-արտաքինի’ տարազները անպայմանօրէն յառաջացուցած են մտածելակերպի և ընկերային-քաղաքական մշակոյթի ուրիշ իւրայատկութիւն մը.- հայ վիճակը դիտելու և կաղապարելու իբրև կեդրոն և շրջամասեր: Այսինքն այն ինչ որ կը գտնուի ‘հայրենի’ հողին վրայ հոգեբանական կերպով ևս կեդրոնական է և նախադաս:
Պատմականօրէն՝ գոյութիւն ունեցած է հայաշխարհ մը առա՛նց վարչական կամ աշխարհագրական կեդրոնի և ծայրամասերու: Մասերը գործած են և տակաւին կը գործեն իւրաքանչիւրը իր վայրին պայմաններով և պարտադրանքներով, իսկ Մեթասիսիթեմը գոյատևած է և կը գոյատևէ իր մասերուն-մոնատներուն միջոցով: Հայագէտներ պէտք է որ սկսին հայ վիճակին Մեթասիսթեմ մը ըլլալու սկզբունքէն և խուսափին ընդհանրացումներէ: Եթէ գոյութիւն ունի հայկական փոլիս մը և քաղաքացիութիւն, անիկա այս հայ ամբողջին կամ Մեթափոլիսին պատկանելու և անոր կապուած ըլլալու գիտակցութիւնն է:
Տասներորդ դարէն սկսեալ և ժամանակի ընթացքին և եղափոխութեան տարբեր հուներու պարտադրանքով, մեծցան արևելեան և արևմտեան հայաշխարհներու միջև լեզուի, ժողովրդական մշակոյթներու, մտայնութեան և ամէնէն աւելի աշխարհահայեացքի տարբերութիւննները: Արևմտահայ և արևելահայ մշակոյթներու գոյութիւնը հարստացուցած է ընդհանուր մշակոյթը, սակայն կացութիւնը տակաւին չի հասկցուիր և կը շահագործուի: Տեսնել բոլոր հայկական բաները իբրև արևելահայ-արևմտահայ իրականութեանց ամբողջու թիւն, առանց որ որևէ մէկը ունենայ առաջնահերթութիւն կամ կեդրոնական հանգամանք, անպայմանօրէն պիտի յառաջացնէ իրապաշտ կեցուածքներ և փոխադարձ յարգանք:
- 1. ‘Էութեան’ Օրէնք – ‘Բնակավայրի’ Օրէնք
Հոս տեղն է ներկայացնելու սեփական ուրիշ տեսութիւն մը: Անիկա հայ անհատականութեան թափանցիկ ըլլալու պարագան է: Այսինքն, հայերը ուր որ ալ գտնուին կը ցոլացնեն միջավայրը, ‘յատակը’ (background), և կը ստանան իրենց ապրած տեղին գոյներն ու ձեւերը: Կարճ ժամանակի ընթացքին՝ եղափոխական փոխակերպումով կը նմանին տեղացիներուն:
Վիճարկումս այն է թէ հայերը չեն եղած մեծ կայսրութեանց ժողովուրդներու մակերեսին վրայ ծփացող փոքր ազգ մը, որ խորհրադաւոր ‘էութեան’ մը շնորհիւ և անոր յետամուտ` յաջողած է կերպով մը գոյատևել: Ոչ մէկ բան ցոյց կու տայ թէ գոյութիւն ունեցած է ‘ազգային մեքանիզմ’ մը կամ գաղափարաբանութիւն մը: Իր մասերուն շարժունութեան և ճկունութեան շնորհիւ է որ գոյատևած է Մեթասիսթեմը: Հայոց բնակավայրերուն մէջ իրենց պատմութեան մեծ տարածութիւններ տակաւին կը սպասեն ուսումնասիրութեան:
Տրուած ըլլալով հայերու համասփիւռ վիճակը, չէր կրնար ըլլալ ‘զուտ’ հայկական պատմութիւն մը՝ անկախ իրենց գտնուած վայրերու ժողովուրդներու պատմութենէն: Վերարժևորումի լայն աշխատանքի մը առաջին պայմանը գիտնականներուն կողմէ որոշել է հայոց պատմութիւնը բերել իր պատմական միջավայրին մէջ, լաւապէս ճանչնալով վերջինին պատմութիւնը ևս: Որովհետև անիկա միաժամանակ մաս կը կազմէ տեղակա՛ն պատմութեանց: Յստակ է թէ դժուար է ուսումնասիրել հայոց պատմական փորձառութիւնը հսկայական և յարատևօրէն շարժուն բնակավայրի մը վրայ: Կայ հոգեբանական դժուարութիւն մը ևս՝ արմատական կերպով փոխելու պատմագիտական հայեցակէտները և գրելու ոճը: Դիւրին է շարունակել գործելու և մտածելու հին կերպերը փոքր շրջանակներու մէջ:
- Ուղղափառութիւն/Հերձուածողութիւն −Անկախամտութիւն
Ուղղափառութիւն կը նշանակէ լիազօրուած և ընդունուած տեսութիւն կեցուածք, հերձուածողութիւնը (հերետիկոսութիւնը)՝ զարտուղում ‘ճիշդ’ ուղիէն: Անիկա կը նշէ ոչ-համակերպութիւն և իբր այդպիսին՝ ‘թիւր’ տեսութիւն, ըմբոստութիւն: Հայ իրականութեան մէջ և սկիզբէն իվեր, արմատական պահպանողականութիւնը կը յատկանշէ իշխող հաստատութիւնները: Կա՛յ յստակ բաժանում մը ուղղափառ-ճիշդ ճամբուն և հակառակին միջև: Այս բացորոշումը կիրարկուած է ամէն տեղ և այն ինչ որ նկատուած զարտուղի անմիջապէս քշուած լուսանցքի վրայ, և արտաքսուած` եթէ նաև ներկայացուցած ըլլայ վտանգ մը: Հետևանքը եղած է մեծ մթագնում մը բազմաթիւ երևոյթներու և գաղափարական հոսանքներու:
- Բնիկ Մշակոյթ – Միջմշակութայնացում− Աշխարհայնացում
Շարունակելով նախորդ կէտերը հայ վիճակին իւրայատուկ երեսներուն մասին՝ յիշատակենք նաև այն համոզումը թէ գոյութիւն ունեցած է և ունի հին, բնիկ և վաւերական հայ մշակոյթ մը, որ տակաւին գործօն է աննշան փոփոխութիւններով: Միայն հեռաւոր ճշմարտութիւն մը կայ այս կարծիքին մէջ: Ճիշդ է թէ որևէ մշակոյթի կարգ մը տարրերը անպայմանօրէն կը շարունակուին եղափոխական օրէնքով, սակայն ‘մնայուն-տևական էութեան’ մը մասին հաւատքը միայն ենթադրութիւն մըն է: Ցրուած տարբեր քաղաքակրթութեանց, մշակոյթներու և ժողովուրդներու մէջ՝ հայերը մօտէն յարաբերած են բոլորին հետ: Երբեմն յաջողութեամբ որդեգրած՝ երբեմն ալ մերժած այն ինչ որ նկատած են օգտակար կամ հակառակը: Աշխարհայնացումը (globalization) նոր չէ, պարզապէս արդի հաղորդակցութեանց միջոցները արագացուցին անոր ընթացքը: Անիկա սովորական բան էր հին յունական, պարսկական, հռոմէական, արաբական, և թրքական կայսրութաեանց մէջ: Նեղ իմաստով ‘ազգութիւնը’ (ethnicity) յարաբերաբար նոր է:
Միջմշակութայնացումը (acculturation) անցեալին և ներկային ամէն տեղ հայ վիճակին կարևոր իւրայատկութիւններէն է: Անիկա բնական և առողջ գործընթաց մըն է, որուն միջոցով մարդիկ կը սորվին իրենց սեփական մշակոյթին կողքին՝ նաև իրենց միջավայրի մշակոյթը և կը զարգացնեն անոր յարմարելու վարուելակերպ և արժէքներ: Միջմշակութայնացումը անպայման չ’առաջնորդեր ապամշակութայնացումի, այնքան ատեն որ բնիկ մշակոյթը կը կը պահուի տուեալ ընկերութեան մէջ: Խնդրահարցը (problematique) հետևեալն է.- ինչպէ՞ս պահել սեփական մշակոյթը բաց և գործօն և միաժամանակ քաջալերել և յաջողեցնել միջմշակութայնացումը և աշխարհայնացումը:
- Ինքնութիւնը իբրև Էութիւն – Իբրև Գոյութիւն/ Միջյարաբերութիւն
Նկատի առած հայ վիճակին այս իւրայատկութիւնները, կը թուի թէ ամէնէն խնդրական հարցերէն մէկն է հայ ինքնութիւնը: Երրորդ Մասին մէջ կայ ինքնութեան ամբողջաբանական վերլուծում մը:
- Բնիկ Լեզու – Գիտակցական Բազմալեզուականութիւն
Հայ գոյատևումին համար չափազանց կարևոր ազդակ է բնիկ լեզուն, որովհետև անիկա բանալին է մշակոյթին և արուեստներուն: Լեզուին կորուստը պիտի նշանակէ գրական-մշակութային աւանդին հետ խզում, և պատճառէ շատ աւելի մեծ աւեր քան ուրիշ որևէ ազդակ: Հայերու մեծամասնութիւնը ապրած են և կ’ապրին ոչ-հայ միջավայրերու մէջ և շատերու համար բնիկ կամ ‘առաջին’ լեզուն տեղականն է ոչ թէ հայերէնը:
Երկլեզուականութիւնը և երբեմն եռալեզուականութիւնը թէ՛ իրողութիւն է և թէ՛ անհրաժեշտութիւն, որ եթէ մօտեցուի հմտութեամբ անպայմանօրէն կը յաջողի, ինչպէս կը տեսնենք շատ մը երկիրներու և ընկերութեանց մէջ:
Սակայն հայոց պարագային երկլեզուականութիւնը չէ հասկցուած և չէ դարմանուած պէտք եղած ձեով, հետևանքը քաոս է, իսկ զոհը՝ լեզուն: Գրեթէ ամէն տեղ կացութեան իրապաշտ գիտակցութեան պակասը և թոյլ ծրագրումը պատճառներ են նա՛և լեզուական ձախողութեան: Ընդհանպէս սակայն լեզուի գիտութիւնը այսօր խեղճ է: Դպրոցները լքուած են անպատրաստ և պատահական դասատուներու, նաև չկան ծրագիրներ հաստատելու արդիական ուսուցչանոցներ: Արևմտահայերէնը, որ հասած է յղկումի և հարստութեան բացառիկ մակարդակի, այսօր կը գտնուի լուրջ վտանգի տակ, այս մասին՝ աւելի լայնօրէն Երրորդ Մասին մէջ:
ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ
ԿԱՆԽԱՀԱՅԵՑՈՒԹԵԱՄԲ՝ ՅԱՋՈՐԴ ՀԱՅ ԴԱՐԸ
Կողմնակի Ելքեր և Ամբողջական Ետդարձներ Հանրութեան, Կրթական Հաստատութեանց և Մտաւորական Մակարդակներուն վրայ
Ա. Ներկայ Վիճակը. Բ. Արահետն ի վար- Ետդարձներ և Ելքեր
Փաստօրէն, Հարիւրամեակը՝ թարմացուց պատմական մեծ համախորտակում մը և անկիւնադարձ մը: Պահանջատիրական ձայները արձագանգեցին և հանրութիւնը ձևով մը մօտեցաւ իր անցեալին: Եղաւ ազգային գիտակցութեան ժամանակաւոր ուժեղացում: Սակայն յետահայեցօրէն և նախահայեցօրէն՝ տրուած ըլլալով մտածելու և գործելու առկայ կերպերը, արահետն ի վար պիտի շարունակուին իրերը դէպի այլասերում: Բոլոր ճամբաներուն նման, կան սակայն կողմնակի Ելքեր (L-Turns) Ամբողջական Ետդարձներ (exits, U-Turns) hանրութեան, կրթական hաստատու թեանց և տաւորական Մակարդակներուն վրայ: Հետևեալ հատուածները կարգ մը գաղափարներ են այս ուղղութեամբ.-
Ա. Հանրային Մակարդակ
ա. Վերուղղել առկայ հայ մտադրոյթը − Տեմոկրատականացում
բ. Յառաջացնել տարակարծութեան և քննական մտածումի մշակոյթ
գ. Օրինականացնել տարակարծութիւնը և ազատ մտածողութիւն
դ. Հայթայթել գիտութիւն մշակոյթի, արուեստներու և պատմութեան պատրաստել հանրային
դաստիարակութեան ծրագիրներ
զ. Լսողա-տեսողական միջոցներու օգտագործում
է. Արուեստներու օգտակարութիւնը և խնդրականութիւնը
ը. Բազմամշակութայնութիւն և բազմալեզուականութիւն
թ. Բնակավայրին և Մեթասիսթեմին պատկանելիութիւն
Բ. Կրթական մակարդակ −Դաստիարակչական Նոր Փիլիսոփայութիւն
Գ. Մտաւորական Մշակոյթի Մակարդակ
ԵՐՐՈՐԴ ՄԱՍ
ՅԵՏԱՀԱՅԵՑՈՒԹԵԱՄԲ և ՆԱԽԱՀԱՅԵՑՈՒԹԵԱՄԲ
Երեւութաբանական և Ամբողջաբանական Վերլուծում մը Արևմտահայերէնի, Պատմագրութեան և Ինքնութեան
Ա. Արևմտահայերէնի Հարցը Միացեալ Նահանգներուն մէջ
Վերածնունդէն և հայ մեծ բնակավայրին պայմաններէն ծնած՝ արևմտահայերէնը ուղղուած էր անո՛ր գոյատևումին և արդիականացումին: Ներկայիս լեզուին տագնապը միաժամանակ արևմտահայոց տագնապն է: Որովհետև հիմնականին մէջ լեզուն արտայայտութեան միջոց է և իբրև այդպիսին` չէ՛ ‘ինքն-իր-մէջ’ անկախ երևոյթ կամ գոյացութիւն մը այլ կապուած է պատմական իրողութեանց և պայմանաւորուած տեղի, ժամանակի և այլ իւրայատուկ ազդակ ներով: Ուրեմն, միայն լեզուի՛ն վրայ կեդրոնացումը լաւագոյն պարագային կրնայ միայն ծառայել քարոզչութեան: Առանց արևմտահայ հարցերուն ախտաճանաչումին և դարմանումի փորձին դժուար է մտածել լեզուն վերականգնելու և թարմացնելու մասին կամ գրել դեղագիրներ ու կազմակերպել առիթներ, ինչպէս որ շատեր կ’ընեն վերջերս: Կայ նաև աշխարհագրական ազդակը: Այս աշխա տութիւնը կը գրուի Միացեալ նահանգներու մէջ, կը կեդրոնանամ այս վիճակին յատուկ լեզուի հարցին, ըստ վեց խնդիրներու, մակարդակներու.-գոյութենական, գծիկեալ-բաղադրեալ ինքնութեան, իմացաբանական, բառամթերքային, հայագիտական ուսմանց կեդրոններու և մշակութային ‘դիւանագիտութեան’:
1.Գոյութենական խնդիրը այն է թէ այսօր արևմտահայերէնը կը նկատուի՞ արևմտահայ կամ ամերիկահայ ինքնութեան բաղկացուցիչ և կենսական տարրը: Պատասխանը ժխտական է: Փաստօրէն, թէ՛ արևելեան և թէ՛ արևմտեան նահանգներուն մէջ, բազմաթիւ շրջանակներու, ‘հայկական’ հաստատութեանց և նոյնիսկ եկեղեցիներու մէջ՝ լեզուն դադրած է մաս կազմելէ արևմտահայ ինքնութեան: Քիչ բացառութիւններով՝ ամէն առիթի կը տրուին պատճառաբանութիւններ թէ կարելի՛ է, և ինչու՞ չէ, ըլլալ ‘լաւ’ հայ առանց հայերէն գիտնալու: Գործնականապէս, այսօր կայ հայ ինքնութեան և գոյութեան նոր հասկացողութիւն և սահմանում, և իբրև արդիւնք՝ այլևս հաստատուած է օտարալեզու հայկականու թեան օրինականութիւնը:
- Գծիկեալ, Բաղադրեալ Ինքնութիւնը համաշխարհային երևոյթ է: Այսպէս՝ ամերիկահայը ամերիկացի-հայ է և քիչեր են որ գիտակցաբար կ’ուզեն, կը փորձեն կամ կը յաջողին գտնել հաւասարակշռութեան եզր մը և զարգացնել բաղադրեալ և աւելի՛ հարուստ անհատականութիւն մը առանց տալու առաջին զոհը՝ լեզուն: Նարեկացին և հայուն Աստուածը այլևս անգլիախօս են բայց ոչ այնքան պերճախօս: Ըստ ղեկավարներուն և սովորական հայերու՝ ոչինչ կայ զարմանալի կացութեան մէջ: Միջին Արևելքի կարգ մը երկիրներուն մէջ և ի՛մ սերունդիս համար գոնէ, կարելի եղաւ պահել բաղադրեալ ինքնութիւն և հպարտանալ անոր վաւերականութեամբ: Այսինքն անկարելիութիւն մը չէ պէտք եղածը:
- Իմացաբանական Հարցը պարզապէս պատմական ծանօթութեան պակասը կամ ամբողջական բացակայութիւնն է մեծամասնութեան մօտ: Դասագիրքերու և պատմական ուղղուածութեամբ թերթերու-գիրքերու պատրաստութիւնը ստիպողական է:
- Մասնագիտական Բառամթերքի Պակասը– Ընկերային, մարդկայնական, բժշկական, բնագիտական, թուաբանական և այլ գիտութեանց մէջ ամէնէն լուրջ հարցերէն մէկն է: Չկայ պահանջը թեքնիք եզրերու, հետևաբար՝ գանոնք ստեղծելու անհրաժեշտութիւնը: Եթէ որևէ փորձ ըլլար հայերէնով գիտական կամ ակադեմական թեքսթեր գրել կամ գոնէ խօսիլ, նոյնիսկ տարրական դասարաններու համար, անպայմանօրէն պիտի սկսէր լեզուական դաստիրակութիւնը:
- Հայագիտական Ուսմանց Կեդրոններու և Ամպիոններու Հարցը.- Ներկայիս Միացեալ Նահանգներուն մէջ կը գործեն շուրջ տասնըվեց հայագիտական ամպիոններ հաստատուած 60ականներէն սկսեալ: Ոչ մէկ տեղ հանդիպած եմ արևմտահայերէնով տրուած ծանր նիւթերու, ինչպէս պատմաբանութիւն, փիլիսոփայութիւն, hայ գիտութեանց պատմութիւն, ևայլն: Այսինքն հայագիտական ամպիոններուն մօտ գոյութիւն չունի՛ արևմտահայերէնի հարց: Կա՛ն նիւթական կարելիութիւնները սակայն չկան ամպիոններու և անոնց յանձնախումբերուն մօտ պէտք եղած մշակութային քաղաքականութիւնը կամ ‘դիւանագիտութիւնը’: Հայագիտութեան հարցը այս կեդրոններուն մէջ պէտք է որ դրուի քննարկումի սեղանի վրայ համազգայի՛ն մակարդակի վրայ: Որովհետև եթէ համայնքէն է որ կու գայ նիւթականը՝ ուրեմն իր իրաւու՛նքն է սպասել փոխարէն մը:
- Մշակութային Քաղաքականութիւն կամ Դիւանագիտութիւն .-Միամիտ չենք հաւատալու համար թէ ընկերային վիճակները կը պատահին մեքենականօրէն կամ բնութեան օրէնքով: Ճիշդ չէ որ Ամերիկա գացողը անպայմա՛ն կ’ըլլայ անգլիախօս և կ’այլասերի: Գոնէ Միացեալ Նահանգներուն մէջ այսօր կա՛յ ծրագիր և աշխատանք ստեղծելու կատարուա՛ծ իրականութիւն մը՝ իբրև հողը նո՛ր հայկական վիճակի մը: Կատարուածը ամբողջովին աննպաստ է թէ արևմտահայ և թէ հայ պատմական ընթացքին: Արևմտահայերէնը առաջին դիւրին զոհն է, սակայն անիկա նաև ամէնէն ազդու գործիքն է այս կարգի ծրագիրներ թէ՛ յաջողցնելու և թէ՛ ձախողցնելու համար: Հակազդելու առաջին կերպը նախ գիտակցիլ է այսպիսի քաղաքա կանութեան մը շօշափելի՛ գոյութեան, ապա պայքարիլ անոր դէմ:
Բ. Հայ Պատմագրութիւնը Յետահայեցութեամբ և Նախահայեցութեամբ
Երեւութաբանական Վերլուծում մը
1.Պատմագրութիւն և Փիլիսոփայական Մտածելակերպը
Այս հատուածը հայ պատմագրութեան երեւութաբանական (phenomenological) կամ քննական-վերլուծողական մըն է անոր: Մէկը ըսած է թէ մշակութային իմաստները և պատկերները կը նմանին երթևեկի լոյսերու, որոնք ի զօրու են միայն անոնց համար` որոնք մաս կը կազմեն ա՛յդ տեղին երթեւեկին: Սակայն հարցը կը փոխուի երբ մէկը կ’որոշէ առնել տարբեր ուղիներ տարբեր վայրերու մէջ: Այն ատեն նախորդ վայրին ‘երթևեկի լոյսերը’ կը կորսնցնեն իրենց ընդհանրականութիւնը և լիազօրութիւնը: Այս աշխատութիւնը կ’ընէ ճիշդ այս բանը.- անիկա կը շրջանցէ երթևեկի սովորական ճամբաներն ու լոյսերը և կ‘առնէ տարբեր ուղիներ:
2.Մտաւորականը և Պատմագրութիւն, Հանրութիւն, ‘Ճշմարտութիւն’
Նախահայեցութեամբ՝ յաջորդ դարուն ընթացքին գլխաւոր խնդիրներէն մէկը պիտի ըլլայ հայ մշակոյթին քաղաքականացումի հանգոյցը: Մշակոյթը անխուսափելիօրէն կը քաղաքականացուի – ժխտական իմաստով – երբ կ’ըլլայ գործիքը խմբաւորումի մը կամ հաստատութեան մը ծրագիրներուն իրագործումին: Հոս կը կայանայ մեծագոյն վտանգը: Հայերու պարագային ինքնութիւնը և մանաւանդ հողը պաշպանելու և պահելու նշանաբանին տակ պարտադրուած մշակութային միատեսականացումը ռազմավարութիւն մըն է միայն:
- Հայ Մտաւորականը և Մշակութային Դիւանագիտութիւն
Մշակութային դիւանագիտութիւնը պարզապէս մշակոյթին վերաբեր եալ հանրային քաղաքականութիւն է, անիկա ‘կակուղ ոյժ’ է հակակշռելու համար մշակութային գործունէութիւնը և արտադրութիւնները: Գործնականապէս, բոլոր հայ հաստատութիւնները կը քաջա լերեն և առաջ կը մղեն մշակութային և ֆոլքլորական այն արտադրութիւններն ու երևոյթները, որոնք կը ծառայեն իրենց ծրագիրներուն:
Հոս է որ կու գան հայ մտաւորականին դիրքին և դերին հարցերը: Ընդհանրապէս մտաւորականը ան է որ կը զբաղի ընկերային իրականութեանց մասին քննական մտածումով, սերտողութեամբ, և խորհրդածութեամբ և կը կազմէ առաջադրանքներ անոնց լուծումին և բարելաւումին համար: Մտաւորականը կը ծնի հակադրութեան մէջ և անո՛ր պատճառով, և իր էութիւնն է ըլլալ քննադատական և գործօն: Ճշմարիտ մտաւորականին համար արտաքին չափանիշներ, օրինականացումներ և ճնշումներ նուազագոյն ազդեցութիւն ունին իր բուն աշխատանքին վրայ: Ի՛նք պէտք է որ ըլլայ ընկերութեան վերստեղծումին ազդակ, անկախ հաստատութեանց մշակութային դիւանագիտութենէն: Հայկական հաստատութիւնները տակաւին պէտք է որ բնորոշեն մտաւորական գործունէութեան հետ իրենց յարաբերութիւնը, մինչ այդ՝ և հակառակ ամէն բանի՝ ժողուրդը պիտի սպասէ նո՛ր և պարկեշտ մտաւորականութեան մը յայտնութեան:
Գ. Ինքնութեան Ամբողջաբանական Վերլուծում մը
- Ինքնութիւնը Ենթակայական, Առարկայական, Հաստատութենական Մակարդակներու Խաչմերուկին վրայ – Ո՞վ, Ի՞նչ, Ինչպէ՞ս
Հազուադէպօրէն երկու անձ կրնան համաձայն ըլլալ թէ ի՞նչը կը կազմէ ինքնութիւնը, կամ ի՞նչ են անոր չափանիշները: Ինքնութեան հարցը կը հասկնամ երեք մակարդակներու խաչմերուկին վրայ.- ենթակայական-անհատական կամ ‘ո՞վը’. առարկայական-իմացական կամ ‘ի՞նչը’. և հաստատութենական-ընկերային կամ ‘ի՞նչպէսը’:
Ենթակայական-անհատական մակարդակին վրայ ինքնութիւնը մաս կը կազմէ ենթակային ինքնագիտակցութեան՝ կամ ‘ո՞վ’ ըլլալուն: Անիկա կը տարածուի դէպի ենթագիտակցութիւնը, ուր կ’ըլլայ տարտամ զգացում մը:
Առարկայական-իմացական մակարդակին վրայ ինքնութիւնը գիտութիւն է, ինչպէս լեզուի, քիչ մը պատմութեան, ընտանիքի, և ֆոլքլորի: Անիկա կը վերաբերի ‘ի՞նչին’, կամ ինքնութեան բովանդակութեան: Առանց այս բովանդակութեան ինքնութիւնը՝ կամ աւելի ճիշդը անոր գիտակցութիւնը, պիտի կծկուի և նահանջէ: Այս ծիրէն ներս խնդիրը այն է թէ հայեր քիչ բան գիտեն իրենց պատմութեան, լեզուին և մշակոյթին մասին, և հետզհետէ կը նուազի իրենց գիտութեան մակարդակը: Եղեռնին մասին գիտութիւնը, մեծ կամ փոքր, չի կազմեր պատմական գիտութիւն:
Հաստատութենական-ընկերային կամ հաստատութեանց և ընկերութեան մակարդակին ինքնութեան ‘ինչպէ՞սն’ է: Հոս օրէնքները կ’որոշուին ըստ հաստատութեանց թելադրութիւններուն, պահանջներուն, և ծրագիրներուն և իբրև այդպիսին՝ ինքնութիւնը պարտադրուած է և ո՛չ անհատինը: Անհատը չի կրնար որդեգրել այնպիսի ինքնութիւն մը, որ արտադրութիւնն է իրմէ դուրս աղբիւրներու: Եթէ ազատ ժողովուրդի մը գոյատևումին կորիզը գործօն ու պատմական ինքնութեան գիտակցութիւնն է՝ և եթէ անիկա նաև կը կազմէ անհատին ալ էութեան ու գոյութեան իմաստը, ապա ուրեմն այդ ինքնութիւնը պէտք է որ ունենայ այնպիսի պատմական բովանդակութիւն՝ որ խորապէս հասկցուած և իւրացուած է անհատին կողմէ և ուրիշ ոչ մէկ աղբիւրէ:
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆ
Ապրիլ 2015 – Մաքրասրբում և Վաղորդայնը
Եղեռնի հարիւրամեակը տօնուեցաւ: Ազգային և միջազգային մակար դակներու վրայ առիթը անիկա եղաւ զանգուածային և տրամաթիք ժայթքում մը: Սպասելի էր որ ըլլար − բայց չեղաւ − իսկական ու մեծ քաթարսիս մը կամ մաքրասրբում մը և դնէր սկիզբը ընդհանուր ազգային վերականգնումի մը:
Երևան եկան նաև ժխտական և անբաղձալի երևոյթներ, որոնց ամէնէն լուրջը և բացայայտն էր նոր-հայրենասիրութիւն (neo-patriotism) մը կառուցուած գլխաւորաբար Եղեռնին շուրջ և կազմակերպուած հայրենասիրական որսորդներու (patriotism baiters) կողմէ: Լայն տարածում գտած և գրեթէ ընդունուած այս կարգի հայրենասիրութիւնը պիտի զարգանայ ի գին առողջ՝ պատմական զգացողութեան: Միայն Եղեռնին և յարակից նիւթերու շուրջ հիւսուած այս նոր-հայրենասիրութիւնը միշտ կը մնայ վտանգաւոր երևոյթ, որովհետև այս խայտաբղետ ու մելոտրամաթիք փապուղին պիտի խաւարեցնէ ազգային պատմութեան հետ կապերը:
Նոր-հայրենասիրութիւնը նաև պիտի շփոթէ անգէտները և նոր սերունդներու դիմաց խափանէ պատմական զգացողութիւնը (historical sense): Ասիկա անցեալին նկատմամբ՝ ենթակայական և ռոմանթիք կախուածութիւն չէ, այլ սուր գիտակցութիւն-զգացութիւնը ժողովուրդին ամբո՛ղջ պատմական անցեալին ներկայութեա՛ն, իբրև մասը ապրուա՛ծ-ներկայ ժամանակին: Ունենալ պատմական զգացողութիւն կը նշանակէ գիտակցիլ ամբողջ պատմական անցեալին և աւանդութեանց դերին ներկային և ապագային կերպաւորումին մէջ:
Նոր տեսլակերպերու բանալին՝ շրջե՛լ է պատմութեան մօտենալու և անոր հետ յարաբերելու նախատիպարները: Անոցմէ ամէնէն հիմնականը ան է թէ հայ իրականութիւնը փոփոխութիւն և փրոսէս է: Ասիկա կը նշանակէ հասկնալ հայ գոյութիւնը ուժակա՛ն ընթացքի մէջ և ոչ թէ սառած շրջանակներու: Հետագայ իրերու ձեւը (shape of things to come) պէտք չէ որ հետևի միայն ողբերգական դրուագներու: Գետի մը նման՝ որուն ջուրերը երբեք նոյնը չեն սակայն ինք կը մնայ միշտ թարմ և նոյնը՝ պէտք է վերարժևորել հայկական բաները նորոգումի գործընթացին ծիրէն ներս: Ազգովին և անհատապէս հայերը դիմագրաւող մարտահրաւէրը հետևեալն է.- հասկնալ, ուզել և փորձել ըլլալ հայ յարափոփոփոխ և համաշ խարհային մակարդակի վրայ, որդեգրել ուժական ինքնութիւն:
Այս չափերով արմատական վերանորոգում մը կ’ենթադրէ ամբողջական այլափոխում և արդիականացում մտաւորական և քաղաքական մշակոյթին մէջ ամէնուր: Այս ծիրով ծրագիրի մը իրագործումին համար պէտք է ստեղծել պայմաններ՝ ուր սովորական հայը կարենայ հասնիլ հանգրուանի մը, որ ոչ միայն ուզէ վերասահմանել իր ինքնութիւնը՝ այլ բաղձա՛լ այդ վիճակը: Որքան որ սիսթեմիք այնքան ալ անհատական ընտրութեան հարց է ասիկա: Հայ Մեթասիսիթեմը պէ՛տք է որ բարոյական և նիւթական ուժ հայթայթէ անհատին որպէսզի բացարձակ ազատութեամբ ան կարենայ մտածել և կատարել իր ընտրութիւնները: Այս գործընթացը կը պարտադրէ արմատական վերատեսութիւն մը հայ հաստատութիւններու և մտաւորականութեան մշակութային դիւանագիտութեան: Առաջին պայմանը կը մնայ քաջութիւնը և պարկեշտութիւնը սկսելու սկիզբէն:
