ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԵՄԱՆԵԱՆ
Յունուար 12-ին «Ազդակ»-ի էջերուն մէջ հրատարակուած էր յօդուած մը` «Նոր-օսմանական հնարք մը» խորագիրով, որ կ’անդրադառնայ Թուրքիոյ պետութեան օսմանեան ժամանակաշրջանի կալուածներու տոմարներու եւ կալուածագիրներու վերադասաւորման աշխատանքներուն: Յօդուածին հեղինակը հակիրճ ակնարկ մը կատարելով օսմանեան պատմութեան եւ կայսրութեան կազմաւորման` կը փորձէ ապացուցել, թէ Անգարայի ակադեմական տեսքով երեւցող արխիւային այս աշխատանքը խորքին մէջ կը հետապնդէ քաղաքական նպատակներ, որոնցմէ կը յիշէ նոր-օսմանականութեան իրագործումը:
Ամրագրելու համար այս տեսակէտը` հեղինակը կը ներկայացնէ պատմական եւ պատմագրական քանի մը փաստարկներ, որոնցմէ կարելի է յիշել օսմանեան պետութեան ապօրինի գոյութիւնը եւ անկէ մեկնած` օսմանեան փաստաթուղթերու գործածութեան վտանգները, Թուրքիոյ ներկայ իշխանութիւններու հետապնդած նոր-օսմանականութեան վարդապետութիւնը եւ, վերջապէս, կայսերական բռնագրաւումի մը գաղափարը: Այս քանի մը տուեալներէն մեկնելով` հեղինակը կ’եզրակացնէ, թէ նշեալ կալուածագիրները դասաւորելու եւ թուայնացնելու աշխատանքը իրաւական դաշտին մէջ կ’օգտագործուի Թուրքիոյ իշխանութիւններու կողմէ անոր նոր-օսմանեան ծրագրի յառաջ մղումին եւ կարեւոր քայլ մը կը հանդիսանայ շրջանը օսմանեան ժամանակաշրջանի համահունչ վերադասաւորելու սոյն երազի իրագործման համար: Պատմագրութեան ճշդումի պահանջով այս յօդուածով կ’ուզեմ որոշ մատնանշումներ կատարել ներկայացուած փաստարկութեան տրամաբանութեան մասին` հարցականի տակ դնելով այն պատմական նախադրեալները, որոնք հեղինակը կը յանգեցնեն վերոյիշեալ եզրակացութեան:
Զգո՛ւշ յօդուածագիրիս նպատակը լոկ քննադատել չէ քննադատութեան սիրոյն, այլ` նշել այն վտանգը, որ կը յառաջանայ, երբ մտաւորական շրջանակներու մէջ օսմանեան պատմութիւնը կը դիտարկուի որպէս տասնամեակներու ընթացքին լոկ գոյութենական պայքար քրիստոնեաներու [հայերու, յոյներու, պուլկարներու եւ այլն] եւ թուրքերու միջեւ: Յօդուածի աւարտին պիտի ներկայացուին որոշ առաջարկներ` ճշդելու համար այսպիսի բացթողումներ:
Առաջին հերթին հեղինակը կը բացայայտէ վերոնշեալ աշխատանքին իսկական [քաղաքական] նպատակը` պնդելով, որ հողային կալուածներու շուրջ միջպետական կամ անհատական վէճերու լուծման համար օսմանեան փաստաթուղթերու օգտագործումը կը նշանակէ, թէ անոնք առնչակից կողմերուն կողմէ կը նկատուին օրինական, առ այդ, եթէ փաստաթուղթերը օրինական են, ուրեմն օրինական է նաեւ զայն տուող իշխանութիւնը` օսմանեան պետութիւնը: Ասկէ հետեւցնելով` հեղինակը կ’ուզէ ապացուցել, որ այս փաստաթուղթերը կ’օրինականացնեն օսմանեան պետութեան բռնութիւններու եւ անարդարութիւններու վրայ հիմնուած պատմութիւնը: Վերջապէս յօդուածին մէջ տեղ կը գտնէ ձերբազատած պետութիւններու [Յունաստան, Պուլկարիա, Մակեդոնիա] «բռնագրաւումի օրերուն» գաղափարը, զոր հեղինակը կը գործածէ իբրեւ պատմական փաստարկ` բացատրելու այն կամայականութիւնը, որ օսմանեան փաստաթուղթերու ճամբով ամրագրուած ու օրինականացուած է:
Երբ կը խօսինք [այս պարագային] Պալքանեան անկախ պետութիւններու եւ երկիրներու գոյութեան մասին, պէտք չէ մոռնալ, որ այս վերջինները ոչ միայն մաս կազմած են օսմանեան պետութեան, այլ մինչեւ 20-րդ դարու վերջերը հիմնական հողատարածքները եւ այսպէս ըսուած տնտեսական ու քաղաքական սիրտը եղած են կայսրութեան: Հետեւաբար, երբ կը խօսինք «առնչակից» կողմերու մասին, պարտաւոր ենք զանոնք տեսնելու իրենց պատմական պարունակին (context) մէջ եւ ըստ այնմ վերլուծելու տուեալ հարցերը: Հետեւաբար կարելի չէ 19-րդ դարու ձեւաւորուած եւ ներկայ դարուս աւելի ամրացած արժէքներով, ինչպիսիք են` ազգայնականութիւնը, ազգային պետականութիւնը եւ քաղաքական անկախութիւնը, գնահատել եւ արժեւորել 15-րդ եւ 16-րդ դարերէն սկսած օսմանեան պատմութիւնը: Այսինքն, երբ կը խօսինք Պալքանեան [ներկայ] երկիրներու եւ օսմանեան կայսրութեան պատմական յարաբերութիւններու մասին, կարելի չէ երկուքը տարանջատել, որովհետեւ այս երկիրները անքակտելի մասն էին այն քաղաքական, հասարակական, տնտեսական եւ զինուորական էութեան, որ կը կոչենք «Օսմանեան կայսրութիւն»: Ուրեմն ճիշդ պիտի չըլլայ 20-րդ դարու քաղաքական պատմութիւնը, որ կ’ընդգրկէ Պալքանեան անկախութեան գործընթացը օսմանեան պետութենէն, տանիլ մինչեւ 15-16-րդ դար եւ անուանել այս ամբողջ իրողութիւնը իբրեւ բռնագրաւման շարան մը:
Երկրորդ` բռնագրաւման գաղափարը ինքնին արդիական պատմա-քաղաքական եզր մըն է, որ կարելի չէ կիրարկել վաղ-ժամանակակից (early modern) շրջանի պատմութեան քննարկման համար: Առ այդ, պատմագրական սխալ է ներկայացնել եւ վերլուծել Օսմանեան կայսրութեան կազմութեան պատմութիւնը 21-րդ դարու քաղաքական եւ երկիրներու զարցացման գործընթացներու հասկացողութեամբ: Հետեւաբար այս կէտէն մեկնած` կարելի չէ նաեւ խօսիլ կայսրութիւններու օրինականութեան կամ ապօրինի գոյութեան մասին: Եթէ այս տրամաբանութեան համակարծիք ըլլանք, պարտաւոր ենք նաեւ ընդունիլ ոչ միայն օսմանեան այլ մինչեւ 20-րդ դարու պատմութեան բեմէն անցած բոլոր միւս կայսրութիւնները` ըլլան անոնք հայկական, բիւզանդական, հունգարական կամ պարսկական: Ուստի, հակառակ անոր որ անկախ պետականութիւններու կազմաւորման քաղաքա-փիլիսոփայական տրամաբանութիւնը եւ ընթացքը կ’ենթադրէ փլուզուող կայսրութեան, որ կը ծնի ազգ-պետութիւնը, ապօրինի գոյութիւնը տուեալ ժողովուրդին համար, պատմագրականօրէն ճիշդ պիտի չըլլայ այս եզրաբանութեան առաջնորդուիլ: Պատմականօրէն կայսրութիւնները իբրեւ քաղաքա-տնտեսական եւ վարչական միաւորներ` իրենց արժէքը կորսնցուցին միայն 20-րդ դարուն, երբ երկիրներու եւ ազգերու կազմութեան եւ զարգացման ընթացքը որդեգրեց նոր քաղաքական վարդապետութիւններ, ինչպէս` ազգ-պետութիւն, ազգայնականութիւն, ազգերու ինքնորոշման իրաւունք եւլն…
Երրորդ` փաստաթուղթերու հարցը: Յօդուածին հեղինակը «կը մեղադրէ» կալուածներու խնդիրներու լուծման համար առնչակից կողմերու դիմումը օսմանեան փաստաթուղթերու` այս արարքը նկատելով իբրեւ փաստաթուղթերու եւ զանոնք տրամադրող իշխանութեան` օսմանեան պետութեան օրինականացում: Բայց պէտք չէ՞ արդեօք հարց տալ, թէ այս երկիրները, որոնք աւելի քան 500 տարի հիմնական մասն են եղած օսմանեան կայսրութեան, ուրիշ որո՞ւ պէտք էր դիմէին, եթէ ոչ` Թուրքիոյ մէջ գտնուող արխիւներուն: Կա՞ր արդեօք ուրիշ տարբերակ այս առումով: Օսմանեան արխիւներու անօրինական ըլլալ-չըլլալու այս փաստարկը վտանգ է նաեւ Հայ դատի աշխատանքներուն եւ Հայոց ցեղասպանութեան երկարամեայ պատմագրութեան փորձերուն: Արդեօք օսմանեան փաստաթուղթերը չե՞ն, որոնք հիմք ծառայեցին Թաներ Աքչամներու կամ ուրիշ պատմաբաններու ակադեմական աշխատանքներուն: Արդեօք օսմանեան փաստաթուղթերով չէ՞, որ Ցեղասպանութեան փոխհատուցման իրաւական փաստարկները յառաջ կը տարուին: Հետեւաբար ոչ միայն սխալ է փաստաթուղթերու ամբողջ գոյութիւնը պամանաւորել «ապօրինի» կայսրութեան մը օրինականացումով, այլ այս պարագային վտանգ կը սպառնայ նաեւ մեր ազգային քաղաքական եւ նաեւ ակադեմական մտածողութեան:
Հետեւաբար կ’առաջարկեմ, որ երբ կը խօսինք օսմանեան պատմութեան մասին, Ցեղասպանութիւնը չառնել իբրեւ վերջակէտ կամ անարդարութեան գագաթնակէտ ու ըստ այնմ վերլուծել նախորդող հինգ դարերու պատմութիւնը` իբրեւ 1915-ի նախաբան կամ ենթահող, ոչ ալ ենթադրել, թէ 20-րդ դարուն անկախութիւն շահած երկիրները ծրագրած էին ձերբազատիլ օսմանեան «բռնութենէն» արդէն իսկ կայսրութեան կազմութեան առաջին օրերէն: Այսպիսի վախճաբանական (teleological) պատմագրութիւն մը անգիտակցաբար կը կատարէ այն նոյն սխալը, որուն համար կը քննադատենք Թուրքիոյ իշխանութիւնները. այն է` պատմութեան նենգափոխութիւնն ու խեղաթիւրումը:
