Ի զուր է տանջանքդ, իմացի՛ր Չեկայ.
Քո արարքներից վախեցող չկայ,
Մեր մեծ ընկերներ վաղուց են նստել,
Ու կատարել են հերոսական դեր:
Ընկնողներ կամուրջ, մենք ենք կարաւան,
Խրոխտ քայլերով կ՛անցնենք Հայաստան,
Մենք էլ կը գործենք գործեր անհամար,
Յետոյ կը մեռնենք Հայ Ազգի համար:
ՀԱՄԱԶԱՍՊ
Մեր անցած ճանապարհի երկու կողմերը խռնուած էր հայ ու պարսիկ գիւղացիութիւն մը: Սալմաստ տօնական երեւոյթ ունէր, ուռռաները եւ բարի գալուստի մաղթանքներն անվերջ էին: Բարի պարսիկները մեզ կ՛ողջունէին «հօշ կելտին»-ներով:
Փայաջուկի ժողովուրդը գիւղի մուտքին առջեւ կանգնեցուցած էր յաղթական կամար մը, որուն ճակատին վրայ կը կարդացուին սա վերտառութեամբ խօսքեր. «Կեցցէ՛ հայ կամաւորն ու հայուն Ազատութիւնը: Կեցցէ՛ հայ մարտիկներն ու խմբապետները»:
ՍԵՊՈՒՀ
Ինկիլիզուց, ֆրանսըզից, մըզի ումուտ չկայ: Մոսկով լէ քան զթուրք տահա վատ է: Միակ` աղբըրութիւնով, յուս, սէր եղնելով կրնանք զմեզիկ ազատենք էս վիճակից մըր քուլֆաթով ու ազգով, մըր մալով ու մուլքով հանգիստ ապրինք: Ճերմակ արտըսուք շատ թափեցանք. քիչիկ մը լէ կարմիր արիւն թափենք. էն վաղըթ տեսէք թէ իմալ կ՛եղնի:
Խմբապետ ՄՈՒՇԵՂ
Ձե՛զ մատաղ, ղայիմ ու նամուսով կացէք, դատարկ բաների համար երբեք ձեր մէջ տարաձայնութիւններ չգցէք: Եղէ՛ք սիրով ու վառ պահեցէք «Օճախի» կրակը: Ձեր անխախտ հաւատի ու կենսունակութեան մէջ որոնեցէք եւ ձեր անհատական երջանկութիւնը: Որչափ էլ տարիքն իր խօսքն ասի, ձեր մազերը ճերմակեն ու ձեր մէջքը կորանայ, ձեր երիտասարդի վայել անխախտ, վառ ու թռվըռան հաւատը ձեզ էլ անհատապէս թարմութիւն պիտի ներշնչի, եւ դուք ձեզ պիտի զգաք ջահիլներ – հոգով:
ՄԱԾՈՒՆ ԽԵՉՕ
Յաճախ լուռ էր, երբ խօսէր, չափուած կշռուած կը խօսէր: Անոր խօսքը քամուն չէր երթար, գետին չէր իյնար: Ինչպէս խնամքով էր խօսքի մէջ, նոյնպէս խնամք կը տանէր դէպի իր շարժուձեւը: Գալէի նման դանդաղ կը քալէր, աղայի, իշխանի ձեւերն ունէր. համարձակ, հպարտ, տիրական: Ամէն ինչ իր վրայ կը ներշնչէր, որ առաջդ կանգնած է իշխան մը, ոչ թէ գեղջուկ ֆետայի մը: Ո՜վ գիտէ, գուցէ այդ գեղջուկին մէջ յարութիւն էր առած հին տոհմական իշխաններու մէկ սերունդը (Կը վկայէ Ռուբէն):
ՍԷՅՏՕ ՊՕՂՈՍ
ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125-Ամեայ Դրուագով
61.- Հոկտեմբեր 5-6-ին Ուրֆա կը հասնին թրքական բանակի կանոնաւոր զօրասիւններ: 6 թնդանօթներ երեք կողմէ կը ռմբակոծեն հայկական թաղերը: Հայերը կը կռուին բացառիկ քաջութեամբ ու կատաղօրէն, մինչեւ հոկտեմբեր 23, երբ թուրքերը ի վերջոյ կը յաջողին ներխուժել հայկական Ուրֆայէն ներս: Կարեւոր թիւով հայեր, թշնամիին ձեռքը չանցնելու համար, կը նետուին հորերու մէջ կամ կը հրկիզեն իրենց զիրենք ու իրենց հարազատները: Կռիւներուն զոհ կ՛երթան, շատ մը ուրիշ քաջերու կարգին, նաեւ երկու ղեկավարները (Մկրտիչ Եօթնեղբայրեան, ձերբակալուելու պահուն, ատրճանակով վերջ կու տայ իր կեանքին. թուրքերը հերոսին մահը կ՛աւետեն թնդանօթի 24 հարուածներով):
62.- 1916-1917 տարիներուն, ռուսական զօրքի գրաւումին տակ գտնուող հայկական նահանգներուն մէջ կը ծաւալի վերակազմակերպումի եւ որբահաւաքի աշխատանքը` դաշնակցական գործիչներու եւ մարտիկներու ղեկավարութեամբ: 1917-ի պոլշեւիկեան յեղափոխութիւնը եւ ռուսական նահանջը պատճառ դարձան արեւմտահայութեան երկրորդ գաղթին:
63.- 1918-ի մարտ-սեպտեմբերին, պոլշեւիկեան կոմունայի անկումէն ետք, Դաշնակցութեան առաջնորդութեամբ հայութիւնը կասեցուց Պաքուի վրայ թրքական յարձակումը: Թուրքերու կողմէ Պաքուի գրաւումին ուշացումը կարեւոր դեր ունեցաւ Օսմանեան կայսրութեան պարտութեան եւ Դաշնակիցներու յաղթանակին մէջ:
64.- Ռուսական զօրքերու նահանջէն ետք, թրքական յառաջխաղացքին դիմաց առանձին մնացած հայութիւնը կը մղէ գոյութեան ամէնէն վճռական կռիւները` Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսէի մէջ: Յաղթական այս ճակատամարտերուն ղեկավարն ու մղիչ ուժը: ՀՅ դաշնակցութիւնն էր` Արամի առաջնորդութեամբ:
65.- Մինչ Հայաստանի մէջ կեանքի ու մահուան գերագոյն այս գուպարը կը մղուէր, Անդրկովկասը, իբրեւ քաղաքական ամբողջութիւն, փուլ կու գար: 28 մայիսին, վերջապէս, նուիրականացնելով իրողական վիճակ մը, որ սկիզբ առած էր յունուարին` այն օրէն ի վեր, որ հայկական ուժերը առանձին կը կռուէին Թուրքիոյ դէմ` Թիֆլիսի Հայոց Ազգային խորհուրդը Հայաստանի անկախութեան յայտարարութիւնը կը խմբագրէր եւ իր ներկայացուցիչները կը ղրկէր Պաթում` անջատ հաշտութիւն կնքելու համար թուրքերուն հետ: 4 յունիս 1918-ին, Պաթումի դաշնագրով, Թուրքիան առաջին պետութիւնը կ՛ըլլար` Հայաստանի Հանրապետութիւնը պաշտօնապէս ճանչցող:
