Նախորդ ամսուան սկիզբը` 4 յուլիսին, Ֆրանսայի Ալֆորվիլ քաղաքին մէջ տեղի ունեցաւ բացումը «Գէորգ Արապեան» հայկական վարժարանին` ներկայութեամբ հայկական եւ ֆրանսական քաղաքական դէմքերու:
Ստորեւ կը ներկայացնենք այս առիթով վարժարանի բարերար, լիբանանահայ Գէորգ Արապեանի արտասանած խօսքը:
Դպրոցը բացինք, բարով գործածէք, շնորհաւոր ըլլայ, բարի վայելում: Բոլորս ալ ուրախ ենք, աշակերտէն մինչեւ նախարար եւ պետութիւն: Այսօրուան յաջողութիւնը կը պարտինք Նորվան սրբազանին (Նորվան արք. Զաքարեան, ֆրանսահայ թեմի անդրանիկ առաջնորդ – «Ա.»): Այս անբասիր հոգեւորականը որոշեց, իր շուրջ մարդիկ հաւաքեց, ծրագրեց, աղօթեց եւ սպասեց: Աստուած լսեց եւ յաջողցուց:
Խօսինք հայ դպրոց հիմնելու եւ պահելու մասին: Բացողներ եւ փակողներ: Ես ձեզի պիտի պատմեմ, թէ ինչպէ՛ս Պէյրութի մէջ դպրոց մը բացուեցաւ: Գործիս բերումով յաճախորդ մը ունէի, որուն մեծ հայրը ականատես եղած էր Լիբանանի ամերիկեան համալսարանի բացման: Ան իննիսունհինգ տարեկան ալեհեր ծերունի մըն էր: Երբեմն զինք կը բերէին թոռնիկին քով: Ուշիմ, յիշողութիւնը պահած անձ մըն էր: Զիս լաւ կը ճանչնար: Ըսաւ. «Արապեա՛ն, քո՛վս եկուր, հո՛ս նստէ, դուն հայ ես,- ըսաւ , եւ ես ալ այո՛ ըսի, ինք շարունակեց.- դուք` հայերդ ուսումը շատ կը սիրէք, ձեր ժողովուրդին մեծ տոկոսը ուսեալ է, ես ալ կը սիրեմ ուսումը, տղոցս բարձրագոյն ուսում պարտադրած եմ, մէկը Եւրոպա դեսպան է,- եւ աւելցուց.- հիմա քանի՞ դպրոց ունիք Լիբանանի մէջ: Պատասխանեցի` 65:
Մարդը զարմացաւ. «Երէկ մերկ եւ գաղթական եկաք եւ այսօր 65 դպրոց ունիք»:
Ապա պատմեց հետեւեալը.
«Ես 6-7 տարեկան էի, օր մը մեր տան դուռը զարնուեցաւ: Մայրս գնաց, դուռը բացաւ, ես ալ իր քովն էի: Երկու հոգի եկած էին, մէկը օտար եւ միւսը` տեղացի: Մօրս հարցուցին, որ պատանի տղայ ունի՞, որ կ՛ուզէ ուսանիլ, թող գայ, մենք դպրոց բացած ենք եւ աշակերտ կ՛ուզենք»: Այս կը պատահի 1870-1880 տարիներուն: Այս մարդիկ եկած էին էշերու վրայ նստած, ներկայի դիւրութիւնները չկային: Գացին եւ մեր գիւղի բոլոր տուներուն դռները զարկին եւ աշակերտ փնտռեցին»:
Այս դպրոցը այսօրուան Պէյրութի ամերիկեան համալսարանն է, ուր 40-է աւելի երկիրներէ ուսանողներ կ՛ուսանին: Այդ շրջանին ո՛չ թերթ կայ, ո՛չ ալ ռատիօ: Այդ մարդիկ ստիպուած էին տուն-տուն այցելել էշերու վրայ նստած: Այս համալսարանը Միջին Արեւելքի մէջ փարոս մըն է: Շրջանի ղեկավարներու մեծ մասը աւարտած է այս համալսարանը: Մենք` հայերս, շատ օգտուած ենք այդ համալսարանէն, օրինակ` համբաւաւոր բժիշկ Երուանդ Ճիտէճեանը. դրացի երկիրներէ մարդիկ կու գային եւ պանդոկներու մէջ կը սպասէին, որ իրենց հերթը գար վիրահատման ենթարկուելու համար: Հոն էին նաեւ յայտնի բժիշկներ Ենիգոմշուեան եղբայրներ, մանրէաբան Մաթոսեան: Նաեւ` ճարտարապետութեան փրոֆեսէօր Խոսրով Երամեան, որ սերունդ հասցուց: Տասնեակներով հայ աղջիկներ հիւանդապահութեան բաժանմունքը կ՛երթային, երկու տարուան ուսումէ ետք աշխատանքը պատրաստ էր:
Օտարը եկաւ եւ օտարին դպրոց բացաւ, օտարը օտարին նպաստ հաւաքեց, դպրոց շինեց: Իշու վրայ նստած` աշակերտ հաւաքեց:
Հարցում: Հայը հայուն համար ի՞նչ ըրաւ:
Գործող, պատրաստ շէնքերով դպրոցի դռներ փակուեցան: Դպրոց կար, որ փարոս էր: Կէս միլիոնէ աւելի հայերու ուսուցիչ կը հայթայթէր: Այսօր հայերէնի ուսուցիչի տագնապ կայ: Խօսքը կը վերաբերի 1926-ին հիմնուած Մելգոնեան հռչակաւոր վարժարանին, որ հիմա չկայ: Ան տուած է գրողներ, բանաստեղծներ, ուսուցիչներ, գործիչներ: Հայերէն սորված ենք մելգոնեանցի ուսուցիչէն: Որքան որ ալ զարմանալի թուի, հայ դպրոցը փակողներ հայրենիքի մէջ պատիւներու կ՛արժանանան: Զարմա՛նք:
Դպրոց կառուցողներու պարտականութիւնը աւարտած կարելի է համարել: Այժմ անհրաժեշտ է շարունակութիւնը երաշխաւորել: Այդ պիտի գայ գաղութէն, ժողովուրդէն, ձեզմէ, համեստներէն եւ այս գաղութին մէջ ապրող յաջողած հայերէն:
Կարեւոր է, որ պատերը չըլլան նպատակ, այլ` բովանդակութիւնը, այսինքն` անոր մէջ ջամբուող հայեցի կրթութիւնը:
