Առ Կոթողն Երկբայական – Բ

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբը Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակին առիթով ներկայացուց «Կոթողական» թատրերգութիւնը: Ելոյթը թատերախաղի առաջին բեմադրութիւնն էր: Յօդուածին առաջին մասը կը վերաբերէր հեղինակին, գործի պատմականին, գաղափարական հարցերու եւ բեմայարդարումին:

Տիպարներ եւ խաղարկութիւն.-  Երկու բանախօսներուն միջեւ առաջին հերթին կայ «ծինային» ակնյայտ գերակայութիւն: Պետի մեծ հայրը կախաղան բարձրացած հերոս մըն է: Առաքի մեծ հայրը` անձնասպանութիւն գործած թուլամորթ մը: Առաքի մայրը մեռած է լքուած եւ անոք: Ուրեմն ան նաեւ դասալիք մըն էր: Աւելի՛ն. Առաք թուրքի բռնաբարութեան պտուղն է: Ուշադրութի՛ւն, ազգային արհեստավարժ գործիչ Առաք թուրքի արիւն կը կրէ:

Բնագիրին մէջ Առաքի կերպարը յստակօրէն ժխտական է: Ունի ակնբախ յոռի գիծեր: Յամառ է (ուրեմն` տգէտ եւ տկարամիտ), անզգամ, ծոյլ, ցուցամոլ եւ նոյնիսկ անխիղճ: Կը քալէ ձեռնափայտով, այսինքն տկարակազմ է: Ատակ չէ ցաւի տոկալու (ճչաց եւ գալարուեցաւ, երբ ճկոյթը քերծեց): Վախկոտ է, պատնէշի ետին կկզած` կը յուսայ, որ թշնամին բանակցութիւն առաջարկէ (էջ 9): Սկսած է նաեւ կորսնցնել յիշողութիւնը, այսինքն` «խռֆիլ»: Առաք վարպետ է միայն նարտի մէջ: Իմա` անփորձ Պետի համար ծուղակներ լարելու: Առաք(եալ) անունի ընտրութեան մէջ իսկ կայ սեւ հումոր: Խորհրդաւոր գերագոյն «Ազգային տուն»-ը զինք «առաքած» է դէպի անհեթեթ յանձնառութիւն (մեկնաբանել եւ ապա ծափահարել): Առաք կը փորձէ խօսիլ իրլանտական շեշտով: Այդ կը շեշտէ տիպարի անհեթեթ բնոյթը: Ելոյթին մէջ ծիծաղելի մնայուն բարբառը փոխարինուած էր թրքերէն յուզիչ պոռթկումներով: (Իմա՞ստը): Օտար հանդիսատեսին համար Arak կը նշանակէ օղի: Այսինքն` աժան, թունաւոր գինովութիւն (մեկնաբանել, եւ …):

ԼՇ շինած է ծաղրանկարային կերպար, որովհետեւ աներկբայօրէն կը դատապարտէ Առաքի որդեգրած ուղին: Կը դատէ, որ ազգային ինքնութեան շուրջ Առաքի քարացած գաղափարները  ձեւաւորուած են «զոհ»-ի «պաշտպանողական» հոգեբանութեամբ: Մինչդեռ Պետ (իմա` ԼՇ) հասկցած է, որ ինքնութիւնները միշտ այլատարր (heterogeneous) եղած են, եւ այդպէս ալ պէտք է որ մնան, որպէսզի  ապրելու ատակ ըլլան (viable): Վերջին տեսարանին մէջ թատերագիրը տառացիօրէն կը փորէ Առաքի անպէտք աչքերը եւ զինք դուրս կը շպրտէ (պատմութեան) բեմէն: Ելոյթին մէջ կար բան մը աւելի. հրէուհի Կալի իր ձեռքով Առաքը տարաւ բեմէն դուրս…

Առաքի հագ ու կապը (բաճկոն եւ փողկապ, բայց` սոթտուած տաբատ եւ սանտալներ) եւ արտառոց շարժուձեւերը կը փորձէին անոր տալ ծիծաղելի երեւոյթ (բնագիրին մէջ նման բան չկայ): Դիւրաբեկութիւնը, վախկոտութիւնը եւ նկարագրի այլ յոռի գիծերը աւելի եւս շեշտուած էին: Բայց «պազար»-ի  հաշիւը սխալ դուրս եկած էր, առնուազն` իմ ակնոցովս: Վարդան Մկրտիչեան շատ համակրելի անձ մըն է բեմի վրայ, թէ այլուր: Զինք գովելու համար աւելցնեմ նաեւ` «պուրճհամուտեան»: Իր վրայ բարձուած թուլութիւններն ու մեղքերը զինք աւելի մարդկային եւ հետեւաբար աւելի սիրելի կը դարձնէին: Իր ի՞նչ մեղքն է: Առաքի դերին համար պէտք էր ընտրել թուլակազմ, անհաղորդ, անհրապոյր դերասան:

Պետի եւ Առաքի հակադրութիւնը պատկերաւոր ձեւով արտայայտուած էր առաջին իսկ տեսարանին մէջ: Նոյն պահուն մին կը հագնէր, իսկ միւսը կը հանէր իր վերարկուն: Շա՛տ բարի: Պետ ԼՇ-ի խօսափողն էր: Կ’ըսէր, օրինակ, թէ ստորերկրեայ բոյներ եւ գետնանցքեր շինած ենք պահելու համար նախնիներու ներկայութիւնը պահպանելու հիւանդագին ճիգով, թէ` չենք պահպանած յիշելու/մոռնալու հաւասարակշռութիւնը  (որ կարեւոր է քանատացիներու հոգեկան անդորրին համար), թէ` կուրօրէն չենք տեսներ կենսաձեւի յարատեւ փոփոխութիւնը (էջ 49) եւ այլն: Կարելի է մէջբերումներ ընել բնագիրի գրեթէ բոլոր էջերէն: Գործը այս իմաստով անհաւասար լոզունգամարտ մըն է:

Պետ ոչ մէկ իմաստով յեղափոխական է: Ան պարզապէս կ’ուզէ հանել կրակէ շապիկը: Եանկի հետեւողութեամբ, դէմ է նաեւ յուշակոթող կառուցելու: Աւելի՛ն. Պետ ԼՇ-ն կը ներկայացնէ նաեւ իր գործով: Պատմուածքներու հերոսներուն կու տայ հրէական առասպելաբանութենէն  առնուած անուններ: Լեզուն դուրս ձգած` կը վազէ առաջին պատահած փոքր ազգերու եղերամայր հրեայ աղջկան մը ետեւէն:

Այստեղ եւս «պազար»-ի հաշիւը սխալ դուրս եկած էր: Չորրորդ պատ մը գոյ էր դերակատարին եւ մեր միջեւ: Իբրեւ աղաղակող հակադրութիւն` Առաքի, Պետի կեցուածքն ու շարժուձեւը կը գոռային` «մի՛ մօտենաք ինծի»: Ի դէպ, Գալեմքերեան շատ աւելի լաւ «կը խօսի» իր մարմնով, քան` լեզուով եւ դիմախաղով: Մօրուքը եւ թանձր ակնոցները իր դէմքը ցաւօք աւելի եւս կը մօտեցնէին դիմակի: Եւ քանի որ ձայնը չունի բեմական հզօրութիւն, մենք ձեւով մը ներկայ էինք մնջախաղի: Պետ ձախլիկ էր, իմա` զարտուղի: Կ’ըսէր, թէ իր գրութիւնները  «ներկայացուցչական չեն», թէ` ինք կանգնած է արգիլեալ գօտիի մէջ (էջ 50): Կա՛մ այն է, որ բեմադրիչը ստեղծած էր պատկերաւոր «զարտուղութիւն» եւ կա՛մ ալ այն, որ դերակատարի բնախօսութիւնը ձախլիկ է, եւ «թռչունը կպեր էր քարին»: Երկու պարագային ալ` բարի՛:

Կալի կը մարմնաւորէ բաղդատականը հայկական եւ (պարտադիր) հրէական խոցերուն: Նժարը անշուշտ կը հակի ի նպաստ հրէականին: Կալի կը ներկայացնէ նաեւ «օտար աչքը»: Այս իմաստով Կալի եւս կը ներկայացնէ նոյնինքն ԼՇ-ն: Աւելի՛ն. Կալի (ԼՇ) կը ներկայանայ որպէս ո՛չ լաւատեղեակ եւ ո՛չ իսկ սրտցաւ օտար դիտորդ: Այս ակնբախօրէն ցոյց կու տան անոր սառն եւ թիւր դատումները  հայ մշակոյթի մասին: Կալի անշուշտ չի մոռնար «Շոա»-ի շուրջ լայն տեղեկութիւններ տալ (որոնցմէ մաս մը զեղչուած էր ելոյթին մէջ):

Հերմինէ Նիւրբէթլեան «Ճաղատ սոփրանօ»-ի  շնորհալի եւ տաքարիւն սպասուհին վերածուած էր անտարբեր, զբօսաշրջիկի մը, որ քիթը ցցած` թեթեւ քմծիծաղով կը զննէր «մրջիւնի մնացորդները»:  Կողքի պատկերին մէջ կը տեսնենք, թէ Կալի հանդարտօրէն ուսապարկի կապը կը տեղաւորէ (սլաքով ցոյց տրուած), երբ իր աչքին առաջ Առաք կուրացած` կը փլչի: Չի մտածեր ձեռք երկարել իսկ: Բարի՛: Կը նկատենք նաեւ, որ Պետ շփոթած է եւ թեւերը հեռացուցած` Առաքէն: Բարի՛: Տեսարանը կ’ամփոփէ ելոյթի «բարոյական»-ը:  Հասկնալի է, թէ ինչո՛ւ այս պատկերը տեղ գտած է թատերախումբի կայքէջին վրայ:

Անհասկնալին ա՛յն էր, թէ Լորն եւ Նաոմի … փարտոն, պիտի ըսէի` Կալի եւ Պետ իրարու մէջ շանթահարող եւ համակրելի ի՞նչ գտած էին: Չիմացանք նաեւ, թէ ի՛նչ էր երկուքին միջեւ կայացած նարտի խաղին (գերիշխանութեան մենամարտ) արդիւնքը: Կ’ենթադրեմ, որ ԼՇ կը միտէր կերտել գրաւիչ հրէուհի մը: Բայց ելոյթին մէջ այդ հմայքը թելադրող համոզիչ ոչինչ կար: Պարզ է, որ Իոնեսքոյի թատրերգութիւնը շատ աւելի լայն առիթ տուած էր Հերմինէին` դրսեւորելու իր կարողութիւնը: Այստեղ եւս «պազար»-ի հաշիւը …

Երեք դերակատարները կը խաղային երեք տարբեր ոճերով: Ինծի թուաց, թէ իւրաքանչիւրը կը խաղար այնպէս, ինչպէս ինք անձամբ ըմբռնած է թատրերգութիւնը: Կը բացակայէր երեքը միացնող «հասարակ յայտարարը», որ դուրսէն պիտի թելադրուէր: Թոյլ էր նաեւ «քիմիան»:  Այս աւելի եւս կը խճճէր «պազարի հաշիւները»:

Թարգմանական.- Լեզուական երեսը կենսական է այս թատրերգութեան պարագային: ԼՇ-ի ներկայ թատերախաղը (ինչպէս եւ Աքսոր Օրօրոցին մէջ) վիճաբանական ասուլիս մըն է: «Դէմ դիմակ»-ը գոհացած էր ընթերցանութեամբ, «ձայնասփիւռի թատրոնով»: Այդ նոյնիսկ նախընտրելի է, որովհետեւ անոնք չէին պարտադրուեր ցոյց տալու, թէ ի՛նչ կերպարանք ունի անասելին տեսանելի դարձնող «Կոթող»-ը: ԼՇ, որ մանրամասն ցուցմունքներ կու տայ գործի ամէն երեսին շուրջ, հասկնալիօրէն ոչի՛նչ կ’ըսէ կոթողին մասին:

Դժուար է լեզուական կողմը քննել առանց տրամադրութեան տակ ունենալու ելոյթի տեսերիզը (որ երկար երկունքէ ետք կը ծնի) եւ կամ` թարգմանութիւնը (որ կը փակուի պողպատեայ գանձարկղի մէջ): Յիշողութեան եւ խոր մթութեան մէջ առնուած նոթերու հիման վրայ կարելի է նշել ոչ նուազ քան 25 սխալներ: Կու տամ նմուշներ. «You can be trying» – «Դուն կրնաս փորձել» պէտք էր ըսել  «Դուն երբեմն յոգնեցուցիչ ես», «Devastation»-«Իրարանցում» պէտք էր ըսել «աւեր», «Intangible» – «անխուսափելի» պէտք էր ըսել «անշօշափելի»; «Ambition», «փառամոլութիւն» պէտք էր ըսել «երազանք», «Clinical» – «գործնական» պէտք էր ըսել «սառնարիւն», «Pervert» – «քայքայել» պէտք էր ըսել «խեղաթիւրել»: Կային նաեւ հատուկենտ թրքաբարբառ դարձուածքներ: Նման սխալներ կարելի է վերագրել հապճեպ թարգմանութեան: Այդ իմաստով որոշ չափով ներելի էին: Կալի կը գործածէր «Yiddish» բառեր, որոնք գրեթէ անթարգմանելի են:

Կային սակայն սխալներ, որոնք կամայ թէ ակամայ կը շրջէին գործին տրամաբանութիւնը: Օրինակ (էջ 63)`

Առաք.- Պահպանելու մեր յիշողութիւնը:

Պետ.- Վերագտնելու մենք զմեզ:

Պետ կը հաստատէ Առաքի միտքը: Այս խոտոր է գործի տրամաբանութեան: Բնագրին մէջ Պետ կ’ըսէ «To reinvent ourselves», որ պէտք էր թարգմանել` «Վերահնարելու մենք զմեզ»: Առաք կը խօսի հայապահպանման մասին, իսկ Պետ`  նոր, «բազմերանգ» խառնածին էութիւն մը ստեղծելու, «հնարելու»:  Յետարդի իմացական համակարգին մէջ ազգերը երեւակայածին, հնարովի կառոյցներ են (1): Ահա թէ ինչո՛ւ Պետ կը գործածէ  «Վերահնարել» տարազը: Փիեսի գաղափարաբանութիւնը գլխիվայր շրջուած է:

ԼՇ  գիտէ, թէ «concentration camp» ոչ թէ մարդասիրական «գաղթակայան» է, այլ` սպանդանոց  «կեդրոնացման կայան»: Թէ` «capitulate» ոչ թէ «հրաժարիլ» է, այլ` «զիջիլ», թէ`  «indoctrination» ոչ թէ «գաղափարաբանութիւն» է, այլ` «գաղափարի պարտադրում» (ուղեղի լուացք), թէ, մանաւանդ, բանալի բառեր, ինչպէս «reinvent» կարելի չէ 180 աստիճան շրջել: Թէ` ինչո՞ւ ԼՇ իր հաւանութիւնը տուած է նման թարգմանութեան, կը մնայ մեկնաբանելի: Կ’երեւակայեմ Շիրինեան կռնակի վրայ պառկած, ոտքերն ու ձեռքերը օդին մէջ շարժելով` լիաթոք կը ծիծաղի մեր միամտութեան վրայ:

Կրկնութեան գնով շեշտեմ, որ առաջնահերթութիւնը  քերականական մաքրակրօնութեանը չէ, այլ` ժամանակակից հայերէն թատերական լեզուամտածողութիւն ստեղծելուն:  Նոյն մտահոգութիւնը յայտնած է Յ. Քիւրքճեան «Ազդակ»-ի մէջ, իր մայիս 30 եւ յունիս 1-ի յօդուածներով:

Քիչ մը մանրուք.- Լուսաւորումը միապաղաղ էր: Ցերեկային եւ գիշերային տեսարանները անզանազանելի էին: Այս անսպասելի էր` նկատի առած բեմադրիչին մասնագիտութիւնը: Երկու սեղանները հեռացուած էին իրարմէ, թերեւս` արհեստական «երթեւեկ» գոյացնելու համար: Յիշենք, որ թատրերգութիւնը ի բնէ նստակեաց կրկնախօսութիւն մըն է: Վտանգ ազդարարող ձայները հիմնականին մէջ երկուք էին: Կար հզօր շոգեմեքենայի որոտը, որ յարիր էր երեւակայական ուժեղ եւ անմարդկային թշնամի մը ներկայացնելու համար: Բարի՛: Բայց  փողերախումբը օսմանեան յոխորտ Մեհթարը, չէր ոչ իր կշռոյթով եւ ո՛չ ալ ձայնային «գոյնով» (tonality): Հասկնալի էր, որ Կալիի մուտքին ընկերացաւ դաշնակի մելոտիք երաժշտութիւն: Ընդհանուր առմամբ լուսաւորումի, ձայնի եւ միջոցաչափային կողմերուն մէջ աչքառու գիւտեր չկային:

Կառոյց.– «Կոթողական»-ը ակնյայտօրէն կը պատկանի անհեթեթի թատրոնին: Աւելի՛ն. յստակ զուգահեռներ ունի «Սպասելով Կոտոյին» թատերախաղին հետ: Անհեթեթը հակազդեցութիւն մըն էր: Այսօր սպառած է: Այս մասին այլ առիթներով անդրադարձած եմ: Այստեղ կ՛ուզեմ նշել անոր թատերական հետեւանքները: Ինչպէս «Սպասելով Կոտոյին», այնպէս եւ «Կոթողական»-ին մէջ գրեթէ բացակայ է թատերական գործողութիւնը: Ճաշ պատրաստել, նարտի խաղալ եւ կամ վիճաբանիլ թատերական գործողութիւն չեն (2): Ներկայ ելոյթի պարագային կը զարգանայ (բարդանայ) ոչ թէ գործողութիւնը, այլ` վիճակը: Թատրոնի լեզուով այդ կը կոչուի «դատարկային» կամ «ներքին» զարգացում: Կը խորանայ, օրինակ, Պետի յուսախաբութիւնը: Կողքի գծանկարին մէջ շարժումը կը նմանի Ա-Գ տանող գրեթէ ուղղահայեաց գծին: Դասական զարգացումը կրնայ նմանիլ Ա-Բ գծին, ուր փոփոխութեան թափը անպայման որ միօրինակ չէ:

Առաք կ’իշխէ Պետի, մինչ Պետ անընդհատ կ’ուզէ հեռանալ: Կոտոյի մէջ Վլատիմիր կ’իշխէ Էսթրակոնի, որ անընդհատ կ’ուզէ հեռանալ: Այսինքն գոյ է ճնշող-կախեալ (oppressive-dependent) յարաբերութիւն:

Երկու թատերախաղերուն  մէջ առկայ է տաղտկալի ռութինը: Գոյ է մանաւանդ «խուլերու վէճը»: Տիպարները կը մնան մէկ տարաչափական (dimension): Հոգեկան տագնապը կը խորանայ, բայց տիպարները կը մնան անփոփոխ: Անհեթեթը չի հաւատար պատմական զարգացումի: Անհեթեթը «հակապատմական» է: Առ այդ, երկու թատերախաղերն ալ «անժամանակ» են: Որեւէ ակնարկութիւն չկայ, թէ կոթողը ե՞րբ եւ ո՞ւր կը կառուցուի: Թէ ի՞նչ կը պատահի այլուր: Այսինքն դուրս է քաղաքական համագրութենէ (context): Հարցերը դիտուած են զուտ անձնական, հոգեբանական անկիւնէ: Միթէ կարելի՞ է, որ այն, ինչ որ կը պատահի այսօր, պատահէր կէս դար առաջ` յիսնամեակի օրերուն:

Արտածում/Ներածում.- Ելոյթը փորձած էր մեղմացնել եւ «հայացնել» ԼՇ-ի գործը: Աւելցուած էր աջ անկիւնի շապլոնակոյտը, Տէր Զօրի աւազը եւ թղթակերտ Հայկական պարը:  «Հայկական» տարրերու  խեղճուկ շապլոն տեսքը աւելի կսկիծ կը պատճառէր, քան` ակնածանք: Աւելի վառ երեւակայութիւն կարելի է գտնել կարգ մը զբօսաշրջային պրոշիւրներու մէջ:

Զեղչուած էին Կալիի հրէական պատումներէն մաս մը: Զեղչուած էր, անշուշտ, Պետի եւ Կալիի համբոյրը: Առաքի (լիալուսնի լոյսի տակ) սեռային յարձակումը վերածուած էր Կալին խեղդելու փորձի: Երկրորդը անշուշտ աւելի ոճրամիտ է, քան` ստորնացուցիչ:

Ներդրում կարելի է համարել «կոթող»-ը, որ յարիր էր ԼՇ-ի ոգիին, որովհետեւ պղպջակէ (Styrofoam) շինուած նռապսակը իսկապէս անտպաւորիչ էր եւ բոլորովին անվայել հարիւրամեակին:

Բնագրի 3-րդ արարը կը սկսի Պետի հետեւեալ իմաստալից նկատողութեամբ. «Տարօրինակ չէ՞ք գտներ, որ կեդրոնը անհետացած է» (էջ 69): Ելոյթին մէջ կեդրոնը ոչ թէ անհետացաւ, այլ  փոխեց իր տէրը: Առաքի վտարումէն ետք Պետ մնաց այդտեղ: Աղբը հանդարտօրէն լեցուց… ուշադրութի՛ւն… այն նամակատուփին մէջ, որ կը ներկայացնէր կապը «Ազգային տան» հետ: Ապա նստաւ կեդրոնի գրասեղանի ետին եւ շարունակեց գրել իր եբրայական… ներողութիւն, պիտի ըսէի նորարական պատմուածքները:  Ա՛յս էր ելոյթի եւ գլխաւոր ներդրումը: Ինչպէ՞ս մեկնաբանել:

Արդեօք տեղի ունեցածը «Պետ»-ական հարուածի՞կ մըն էր: Նոր սերունդը գրաւե՞ց կեդրոնը եւ անոր տուաւ ա՛յլ նկարագիր: Իսկ «Ազգային տան» փոխան զեկուցումի կամ տեղեկագիրի ուղարկեց ա՛ղբ:  Բայց ինչո՞ւ մնաց այդտեղ: Չէ՞ որ ԼՇ-ներու բնական  կենսավայրը օտար մայրաքաղաքն էր, ոչ մթում կորած հայկական «կեթօ»-ն:

Արդեօք ելոյթը ըսել կ’ուզէ՞, թէ Շիրինեան կուսակցութիւնը պիտի գրաւէ ազգային կեդրոնները: Բայց ինչո՞ւ:

Աւարտական.- Թատերախումբի կայքը կ՛ըսէ, թէ գործը հանդիսատեսին առիթ կու տայ մտածելու: Ո՛չ, տեարք: Այդ կարելի պիտի ըլլար, եթէ թատրերգութիւնը հաւասար հեռաւորութեան վրայ մնար Պետէն եւ Առաքէն: Մինչդեռ ԼՇ յստակօրէն կը ներբողէ եբրայասէր Պետը (իմա` իր ընտրանքը) եւ կը ջախջախէ Առաքը: Թատրերգութիւնը կը յիշեցնէ այն ժապաւէնները, որոնք պատրաստուած էին հոգեբանական նորելուկ տարազներու վրայ (Spellbound 1945, Vertigo 1958, Psycho 1960,  եւ այլն ): Բնագիրի  աւարտին (էջ 81) ԼՇ կ՛ըսէ. «Ի վերջոյ ո՞ւր կը հասնինք, յաւելեալ լուսաբանութեա՞ն, թէ՞ յաւելեալ շփոթի»: «Շփոթ»-ը անշուշտ պէտք է, որ ըլլայ Առաքի ուղին ընտրած մարդոց բանակավայրին մէջ:

ԼՇ հայկական այսքան ցաւոտ եւ կեդրոնական հարցին կը մօտենայ որպէս պաղարիւն օտար դիտորդ: Իսկ մենք հայ ըլլալով` «ծծեցինք թոյնը կեանքին» …

«Դէմ դիմակ»  թատրոնի ակնարկած ծանակի նշաւակը Առա՛քն է: Առաք, որ կը ներկայացնէ իմ հայրս կամ ձեր մեծ հայրը, որ սոված քնացաւ, բայց դպրոց շինեց, որ միութեան վրայ գուրգուրաց իր ընտանիքին չափ եւ` բան մը աւելի: Արդեօք այդ սերունդը իր բոլոր թերութիւններով արժանի՞ է  աղուէսադրոշմի դաժան վճռին (3):

Անհեթեթի թատրոնը համահունչ է բեմադրիչի խառնուածքին իր բոլոր ելոյթներուն մէջ, միանշանակ: Համահո՞ւնչ է արդեօք հարիւրամեակի ոգիին: Յիշե՞նք, թէ՞ ծափահարենք:

(Շար. 2 եւ վերջ)

1.- Այս ուղղութեամբ հիմնադրական գործ է Պենետիքթ Անտերսոնի 1983-ին հրատարակած «Երեւակայական հանրոյթներ» (Imagined Communities) գործը:

2.- Արմէն Աւանեսեան, «Արդի հայ դրամատուրգիան» (1991-2008 թթ) www.litopedia.org/index.php

3.- Միջին դարերու կը ջլատէին աղանդաւորներու անդամները (ինչպէս եւ Առաք), կը կուրացնէին (ինչպէս եւ Առաք) եւ կը խարանէին ճակատը, որպէսզի ոչ ոք համարձակի մօտենալ: