Հրայր Մարուխեան Ղեկավարը

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ

Հասարակական ու քաղաքական գործիչ ըլլալով հանդերձ, դաշնակցական ղեկավարը իր մտաւորական խառնուածքով միշտ ալ կարեւոր ներդրում ունեցած է հայ մշակոյթի զարգացման գծով: Այդպիսին էր նաեւ ընկ. Հրայրը: Կազմակերպական ու քաղաքական աշխատանքներով կլանուած ըլլալով հանդերձ, ան աշխատակցեցաւ դաշնակցական մամուլին, յատկապէս` «Դրօշակ»-ին, գաղափարաբանական թէ քաղաքական բնոյթի յօդուածներ ստորագրելով: Դաշնակցութեան ընկերաքաղաքական ուղեգիծը պարզաբանող եւ Հայ դատի աշխատանքները ներկայացնող հրապարակային դասախօսութիւններով, ինչպէս նաեւ քաղաքական թէ ներազգային հարցերու գծով Դաշնակցութեան կեցուածքները բացատրող բանախօսութիւններով սատարեց սփիւռքահայութեան քաղաքական մտածողութեան զարգացման:

Սփիւռքահայ դպրոցաշինական ծրագիրները նոյնպէս եղան ընկ. Հրայրի հետաքրքրութիւններուն առարկան: Հիմնական դեր ունեցաւ Համազգայինի Մ. եւ Հ. Արսլանեան Ճեմարանի հաստատման սկզբնական ծրագրի մշակման մէջ, ինչպէս նաեւ հանդիսացաւ մղիչ ուժը Մարսէյի Ճեմարանի ստեղծման: Ան կը հաւատար, որ Մարսէյի մէջ գիշերօթիկ դպրոցի մը ստեղծումը, ուր կար մեծաթիւ հայ գաղութ, աշխարհագրականօրէն Զուիցերիոյ եւ Իտալիոյ մօտ ըլլալով, կարեւոր դեր պիտի խաղար եւրոպահայ նոր սերունդներու հայեցի դաստիարակութեան մէջ: Մեծ աշխատանք տարաւ Մարսէյի Ճեմարանի շինութեան նուիրատու մը գտնելու գործին մէջ:

Իբրեւ պատմամշակութային հարստութեան` ընկեր Հրայր մօտէն ծանօթ էր Հայաստանեայց եկեղեցիին ու հաղորդակից անոր ոգիին, խորհուրդին եւ հաւատքին:  Քաջ գիտէր Հայ եկեղեցւոյ ունեցած վճռորոշ դերակատարութիւնը հայ կեանքէն ներս պատմութեան ընթացքին: Կը հաւատար Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան իւրայատուկ դերակատարութեան սփիւռքի մէջ եւ այդ պատճառով ալ ամրօրէն կառչած մնաց այդ Աթոռի անկախութեան ու անոր ունեցած դերակատարութեան Հայ դատի պահանջատիրութեան  մէջ:

Վերոնշեալ մօտեցումներէն մեկնելով, ինչպէս նաեւ իբրեւ ազգային ժողովներու անդամ, սերտ կապ ունեցաւ Կիլիկեան Աթոռի գահակալներուն հետ, մասնաւորաբար` Արամ Ա. վեհափառին (այն ատեն տակաւին Լիբանանի հայոց թեմի առաջնորդ), որ Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդի գործադիր մարմինի անդամի եւ ապա նախագահի իր հանգամանքով, ընկ. Հրայրին հետ համադրուած աշխատանքով, կարեւոր դեր ունեցաւ ՄԱԿ-ի մարդկային իրաւանց յանձնախումբին մօտ Հայոց ցեղասպանութեան առնչուող բանաձեւի մշակման գծով:

Խառնուածքով ժողովրդավար էր ընկ. Հրայր: Հարցի մը գծով որոշում կայացնելէ առաջ կը խորհրդակցէր, ընկերներու կարծիքները կը շօշափէր եւ ապա կը համադրէր: Խորհրդակցական այդ հանդիպումները յաճախ կ՛ըլլային բուռն, որոնց ընթացքին սակայն ընկ. Հրայր երբեք իր հանգամանքը օգտագործելով` իր կամքը չէր պարտադրեր, այլ կը համոզէր, կամ կը համոզուէր, առաքինութիւն մը, որ յաճախ կը պակսի քաղաքական ղեկավարներուն:

1986-ին էր. Պուրճ Համուտի ապահովութեան եւ պարենաւորման հսկող յանձնախումբի նոր կազմ մը յառաջացնելու համար ԿԿ-ի երկու անդամներով խորհրդակցութիւն մը ունեցանք ընկ. Հրայրին հետ: Հանդիպման սկիզբն իսկ ընկ. Հրայր ընկերոջ մը անունը առաջարկեց իբրեւ յանձնախումբի ատենապետ` նկատի ունենալով անոր այդ մարզէն ներս ունեցած փորձառութիւնը, իսկ մենք կը պնդէինք, որ ընկերոջ ինքնագլուխ գործելու բնաւորութիւնը, ընդհակառակը, կրնար աշխատանքներուն վնասել` անակնկալ ու աննախատեսելի կացութիւններ ստեղծելով, որոնց առաջքը առնել դժուար պիտի ըլլար: Երկար եւ բուռն խօսակցութենէ ետք մեր անդրդուելի կեցուածքին դիմաց ընկ. Հրայր տեղի տուաւ` յաջողութիւն մաղթելով մեր աշխատանքներուն:

1988-ի փետրուարին կը պոռթկար արցախեան շարժումը: Նոյն թուականի օգոստոսին գումարուած ՀՅԴ 24-րդ Ընդհանուր ժողովը, իր ծրագրի ազգային առաջադրանքներէն մեկնած, ամբողջական զօրակցութիւն յայտնելով հայրենի ժողովրդային շարժման, որդեգրեց «Դէպի երկիր» կարգախօսը եւ որոշեց Դաշնակցութեան վերընձիւղումը Հայաստանի մէջ: Տրուած որոշումներուն գործնականացումը վստահուեցաւ ընկ. Հրայրին:

1989-ի դեկտեմբերին Գիւմրիի երկրաշարժէն ճիշդ տարի մը ետք, Սփիւռքահայութեան հետ մշակութայն կապի կոմիտէի հրաւէրով, Համազգային կրթական եւ մշակութային միութիւնը պիտի ներկայացնէի Երեւանի մէջ գումարուելիք Սփիւռքահայ մշակութային միութիւններու խորհրդաժողովին: Պէյրութի օդակայանը փակ ըլլալով` Երեւան պիտի երթայի Լառնաքա, Աթէնք, Մոսկուա, Երեւան ճամբով: Աթէնքի մէջ հանդիպեցայ ընկ. Հրայրին, որ Ընդհանուր ժողովի «Դէպի երկիր» որոշում-կոչի տարերքին մէջ էր: Կապի մէջ էր «Ղարաբաղ» կոմիտէի տղոցմէ քանի մը հոգիին հետ: Հայրենի մտաւորականութիւնը քաջալեր էր Հայաստան գործուղուած դաշնակցական տղոց աշխատանքին նկատմամբ:

Մեր խօսակցութիւնը ընդգրկեց ներհայաստանեան քաղաքական զարգացումները, որոնց նկատմամբ ունէր գործնապաշտ մօտեցում: Ընկ. Հրայր կը հաւատար, որ խորհրդային կարգերու փլուզումը Հայաստանէն կախեալ չէր եւ այդ ուղղութեամբ ժողովրդային որեւէ շարժում կամ ցուցական քայլ կրնար Հայաստան-Ռուսիա կապերը սրել եւ դառնալ ի վնաս Հայաստանի: Կը մտածէր, որ եթէ Խորհրդային Միութիւնը բաղկացնող հանրապետութիւններուն մեծ մասը ուզէր անկախանալ, այդ պարագային Հայաստանն ալ պիտի ընդգրկէր այդ գործընթացը: Իսկ եթէ Խորհրդային Միութիւնը չփլուզուէր, ապա առայժմ Հայաստանի անկախանալը անհնարին էր եւ այդ պարագային միակ բանը, որ Դաշնակցութիւնը կրնար ընել, միջազգային քաղաքական շրջանակներուն մօտ Հայաստանի նկատմամբ բարենպաստ մօտեցում ապահովելն էր: Ան համոզուած էր, որ նման կացութեան առջեւ ՀՅԴ-ի Հայաստան վերադարձը պէտք էր ըլլար Հայաստանի օրուան իշխանութիւններուն հետ բանակցելով, որեւէ այլ ուղի Դաշնակցութեան համար արկածախնդրութիւն կը նկատէր:

Հանդիպման աւարտին ընկ. Հրայր գիրքերու երկու մեծկակ կապոց դաշնակցական գրականութիւն տուաւ, որ յանձնեմ Ալվարդ Պետրոսեանին, որ այդ օրերուն հայ մտաւորականութեան շարքերուն մէջ շատ գործունեայ էր եւ ծանօթ` իր ազգայնական մտածողութեամբ: Այնուհետեւ քաղաքական անցուդարձերը գահավէժ ընթացք ստացան, գլխաւորաբար` արցախեան ճակատի վրայ: Ընկ. Հրայրը Հայաստան այցելեց, որմէ ետք 1990 օգոստոսին ՀՅ Դաշնակցութիւնը հայ ժողովուրդին ուղղուած հաղորդագրութեամբ յայտարարեց Հայաստանի մէջ իր վերընձիւղումը: Սկսան Արցախի ազատագրման զինուորական գործողութիւնները դաշնակցական մարտիկներու անմիջական մասնակցութեամբ, որ նոր էջ բացաւ հայ ժողովուրդի ազգային ազատագրական պայքարի պատմութեան մէջ: Ընկ. Հրայր գաղափարական ու բարոյական մեծ ներդրում ունեցաւ արցախեան ազատամարտի ամբողջ ընթացքին եւ որոշիչ դեր` զինեալ պայքարի ու ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան կազմակերպման գծով:

Դաշնակցութեան ներհայաստանեան քաղաքականութիւնը սակայն, որ ըստ ընկեր Հրայրի պատկերացումին պէտք էր անկախութեան գործընթացը հասցնէր հայ ժողովուրդի պապենական իրաւունքներու ձեռքբերման, Հայաստանի մէջ ժողովրդավարութեան իրական եւ ամբողջական հաստատման, որպէսզի Հայաստանը հասնի քաղաքակիրթ ազգերու մակարդակին, բախեցաւ նախկին խորհրդային կարգերէն վերապրած ուժերու եւ մեծապետական վերադասաւորումներու խաղին ստեղծած արգելքներուն:

Պետականութիւն կերտելու ճամբուն վրայ հայրենի իշխանութիւններուն թոյլ տուած բացթողումները, յատկապէս հայ ժողովուրդին մէջ «հայաստանցի» եւ «արտասահմանցի» տեսնելու մօտեցումը, տնտեսական քաղաքականութեան մէջ «մաֆիական» դրսեւորումները, շրջափակուած ըլլալով հանդերձ, իշխանութեան որդեգրած արեւմտամէտ քաղաքականութիւնը բաւարար պատճառներ էին, որ Դաշնակցութիւնը իշխանութիւններուն ընթացքը քննադատէ` պահանջելով, որ անոնք ըլլան շրջահայեաց, պետական կառոյցները զարգացնեն ազատական մօտեցումով, արհեստավարժ ու արժանաւոր անձինք պաշտօնի կոչելու քատրային քաղաքականութիւն վարեն, յարգեն քաղաքացիներու տարրական իրաւունքները, հրաժարին ժողովուրդին նկատմամբ խորհրդային վարչակարգէն մնացած ճնշումի միջոցներ կիրարկելէ, չկաշկանդեն մտքի ու խօսքի ազատութիւնները, վերջապէս ձգտին իսկական ժողովրդավարութեան հաստատման:

Ընկ. Հրայրի կողմէ հրապարակաւ կատարուած Դաշնակցութեան պահանջներու բանաձեւումը, օրուան իշխանութեան կողմէ ընկալուեցաւ իբրեւ Հայաստանի դէմ ուղղուած գործընթաց, որուն գագաթնակէտը հանդիսացաւ 1992-ի յունիսին Լեւոն Տէր Պետրոսեանի կողմէ ՀՅԴ 25-րդ Ընդհանուր ժողովի` Հայաստանի մէջ գումարման մետասաներորդ պահուն արգիլումը, ՀՅ դաշնակցութիւնը իբրեւ «դաւադիր կազմակերպութիւն» ամբաստանութիւնը եւ ընկեր Հրայրին երկրէն արտաքսումը:

1993-ի գարնան ընկ. Հրայրին հանդիպեցայ ՀՅԴ մարմիններու խորհրդաժողովին, Կիպրոս, Նիկոսիա: Ժողովէն օր մը առաջ հասած ըլլալով` տեսնուեցանք «Աքրոփոլիս» պանդոկը, ուր կ՛իջեւանէր: Ընկ. Հրայր ազգ հասկացողութիւնը կը նկատէր մարդկութեան հոլովոյթին ամենազարգացած աստիճանը: Կը հաւատար, որ ազգերու ազատագրումը կ՛առաջնորդէ մարդ անհատի ազատութեան ու բարգաւաճման, որուն պէտք է ձգտի ամէն հայ: Այս տրամաբանութենէն մեկնելով` հայրենի իշխանութիւններուն Դաշնակցութեան ու իր նկատմամբ տրուած որոշումը կը նկատէր կամայական ու խիստ վիրաւորական, որ կը խոչընդոտէր ժողովրդավար եւ արդար կարգերու կայացումը Հայաստանի մէջ: Մտահոգ էր, որ պատահածը Դաշնակցութեան նկատմամբ քաղաքական հալածանքներու սկիզբ մըն է, որուն պէտք է պատրաստ ըլլալ եւ այսուհետեւ իշխանութիւններու նկատմամբ նոր մօտեցում որդեգրել: Հետագայ դէպքերը, դաշնակցական ընկերներու ձերբակալութիւնները եւ բանտարկութիւնները հաստատեցին ընկ. Հրայրին մտահոգութիւնները:

Յաջորդական երեք օրերու ընթացքին ժողովը քննեց օրակարգի վրայ եղած հարցերը` ծանրանալով մասնաւորաբար հայրենի իշխանութիւններուն նկատմամբ ՀՅԴ Ընդհանուր ժողովին որդեգրած քաղաքականութեան գործնականացման աշխատանքներուն վրայ:

ՀՅԴ մարմիններու ժողովը եղաւ մեր վերջին հանդիպումը:

1998 դեկտեմբեր 26-ին, ցուրտ օր մը, Երեւանի Թոխմախկէօլ ձիւնածածկ գերեզմանատան քաղաքային պանթէոնը, Արամ Մանուկեանի շիրիմին հանդիպակաց կողմը, «Վէրքերով լի» երգելով, ընկ. Հրայրին մարմինը յանձնեցինք հողին, այն հողին, որուն ազատութեան եւ անկախութեան համար իր կեանքը նուիրեց:

Այն պահուն, երբ իւրաքանչիւր ներկայ, իբրեւ վերջին յարգանք, կը ջանար ափ մը հող նետել ընկերոջ թաց շիրիմին, յիշեցի մեր առաջին հանդիպումը Պէյրութ` «Պրիսթոլ» պանդոկը: Աչքիս առջեւ պատկերացաւ ընկ. Հրայրին վայելուչ հասակը, մոխրագոյն մազերն ու հաստ ակնոցները, եւ զգացի, որ ինծի համար կուսակցական կեանքի ամբողջ ժամանակաշրջան մը փակուեցաւ:

Մարդիկ կան, որոնց մեկնումը կ՛աղքատացնէ կեանքը: Ընկ. Հրայր Դաշնակցութեան երկնակամարին վրայ երեւցաւ դաշնակցական առաջին սերունդէն եօթանասուն տարիներ ետք, 1963-էն սկսեալ մաս կազմելով յաջորդական Բիւրոներուն եւ իր մտածելակերպով ու գործելակերպով դաշնակցական ղեկավարի տիպարը հարստացուց նոր օրերու պահանջները բաւարարող արժանիքներով` անոր տալով նոր դիմագիծ, որ կը մնայ ուսանելի:

(Շար. 3 եւ վերջ)