Բերիոյ Հայոց Թեմի Բացառիկ Եւ Արժէքաւոր Հրատարակութիւնը. «Ուրֆայի Ասեղնագործութիւն» Ա. Հատոր

Բերիոյ հայոց թեմի ողջունելի նախաձեռնութեամբ, 2014-էն Հալէպի մէջ լոյս տեսաւ Հրազդան Թոքմաճեանի «Ուրֆայի ասեղնագործութիւն» աշխատութեան Ա. հատորը, որ նուիրուած է հայ ժողովուրդի մէկուկէս միլիոն զոհերուն, ինչպէս նաեւ Ուրֆայի ու Կարմուճի նահատակներուն լուսաւոր յիշատակին: Գիրքը խմբագրած է Յասմիկ Յարութիւնեան, թարգմանիչ` Հայկուհի Մուրատեան:

Գիրքը, անգլերէն եւ հայերէն, բաղկացած է 292 էջերէ եւ կը բացուի Բերիոյ հայոց առաջնորդ Շահան արքեպիսկոպոս Սարգիսեանի գնահատանքի եւ օրհնութեան գիրով, ուր սրբազանը մեծ իրագործում կը նկատէ աշխատութիւնը, ուր Ուրֆայի ասեղնագործութեան յայտնաբերումներ կան: Ան կ՛ըսէ.

«Եդեսիան Միջին Արեւելքի եւ մանաւանդ Միջագետքի աշխարհագրական բարձրագոյն կէտին վրայ կանգնած, հնագոյն, մեծագոյն եւ կարեւորագոյն բերդաքաղաքն է: Յաջորդաբար թագաւորութիւններու գերիշխանութեանց ենթարկուած, երբեմն անկախ թագաւորութեան մայրաքաղաք հռչակուած, ունեցած է իր աշխարհաքաղաքական ու ռազմական մասնաւոր նշանակութիւնն ու արժէքը: Կայսրութեանց խաչմերուկին վրայ գտնուելով, յաճախ անոնց աւերածութիւնը կրելով, մեծապէս ազդուած է ժողովուրդներու բնաւորութիւններէն եւ նկարագիրներէն: Առեւտրական ճանապարհներու վրայ ըլլալով յատկանշուած է այլազանութեամբ ու ճոխութեամբ: Մշակութային բազմերանգ փորձառութեամբ եւ ինքնուրոյն շեշտով հսկայական ծառայութիւններ մատուցած` արեւելք-արեւմուտք փոխազդեցութեան գետնին վրայ: Կրօնական երեսը առանձնաբար դիտած, Աստուածաշնչային նախնագոյն ժամանակներէն իսկ շեշտուած է հոգեւոր երանգներով: Այսօրուան հնագիտական պեղումները կը հաստատեն առկայութիւնը, մշտական կերպով, կրօնական-հոգեւոր կեանքին` հեթանոս բազմակրօնութենէն մինչեւ միաստուածութիւն, քրիստոնէութիւն եւ եկեղեցիներու այլազանութիւն, բոլորը ցուցանիշ` հանդուրժողութեան ոգիին: Ասորական եւ հայկական քրիստոնէական մշակութային կեդրոն իր նշանաւոր դպրոցով` Ս. Գիրքի մեկնութեան եւ աստուածաբանական ուղղութիւններով: Այս բոլորէն յետոյ, դարերու կողոպուտին, ջարդերուն եւ ի վերջոյ ցեղասպանութեան զոհ. հիմա` գրեթէ ամայացած իր բնիկ քրիստոնեայ հայ եւ ասորի ժողովուրդներէն, անհետանալո՞ւ եւ անյայտանալո՞ւ դատապարտուած…: Պատասխանին մէկ ձեւը ներկայ հրատարակութիւնը չէ՞:

Ուրֆայի ասեղնագործութիւնը, առանց բարդոյթներէ տառապելու ըսենք, այս բոլորին ազդեցութիւնները կրելով հանդերձ, կը մնայ հայկական ու քրիստոնէական: Վկայութեան կարիքը չկայ, քանի այս հաւատքով հրամցուող ասեղնագործութեան նմոյշները, գծագիրներուն բնութենասէր ու կենսասԷր արտայայտութիւններէն անդին, գոյնզգոյն ծաղկազարդեան ստեղծումները իրատես եւ լաւատես ներաշխարհի մը յայտնաբերիչներն են: Մեզի կը մնայ թելադրել` ըմբոշխնեցէ՛ք, սորվեցէ՛ք, սորվեցուցէ՛ք, շարունակեցէ՛ք ու դուք չէք մեռնիր, ինչպէս որ Ուրֆայի ասեղնագործութիւնը. այս եւ յաջորդ` երկրորդ հատորով կ՛ապացուցուի որ Ուրֆան, ուրֆահայը, հայ քրիստոնեան չէ մեռած եւ անկարելի է որ նման բարձրորակ ու ազնուատիպ ստեղծումներ կատարող ազգը մեռնի. ասով մեր անիրաւուած կամ իրաւազրկուած նախնիներուն իրաւունքը կը վերականգնենք, հարիւրամեակի շեմին»:

Ներածականին մէջ Հրազդան Թոքմաճեան կը խօսի ասեղնագործ ձեռագործներու նմոյշներու եւ ձեռագործներու զարդանկարներ պարունակող երկու ալպոմներու կորուստէ փրկուելու եւ Հայաստանի պետական պատկերասրահի ֆոնտերու պահպանութեան տակ դրուելու պատմութեան մասին:

Անոր շահեկանութենէն մեկնելով` կը հրատարակենք հատուածներ ներածականէն.

Ներածականէն անդին, էջ 33-էն սկեալ, գիրքին մնացեալ, մեծ մասը, մինչեւ էջ 238, զարդանախշերու նկարներու վերատպութիւններ,  իսկ էջ 239-էն մինչե 292 ասեղնագործութիւններու վերատպութիւններ են:

Պատերազմական դաժան պայմաններուն մէջ իր գոյութիւնը պահպանող, կեանքի ու մահուան միջեւ մղուած սուր պայքարի բաց դաշտին վրայ ապրող ու գոյատեւող սուրիահայութեան կողմէ իւրայատուկ եւ չափազանց արժէքաւոր հրատարակութիւն մըն է «Ուրֆայի ասեղնագործութիւն» Ա. հատորը, որ Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին առիթով իբրեւ գանձ կը դրուի համայն հայութեան եւ ապագայ սերունդներու տրամադրութեան տակ, որպէսզի անոր ընդմէջէն հաղորդակից դառնան հայկական հարազատ արուեստին:

Վաղը, երեկոյեան ժամը 8։00-ին Ազգային առաջնորդարանի «Երջօ Սամուէլեան-Եռագոյն» սրահին մէջ տեղի պիտի ունենայ այս շահեկան հրատարակութեան շնորհահանդէսը։ Հատորէն ունենալ փափաքողները կրնան դիմել կաթողիկոսարանի, Համազգայինի եւ «Նարեկացի» գրախանութները։

ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ

Հայաստանի Պետական Պատկերասրահի ֆոնտերի մշտական պահպանութեան ԱԿՏ-երի մատեանի 163-րդ էջը վկայում է այն մասին, որ 1956 թուականի փետրուարի 24-ին պատկերասրահը Սաթենիկ Պեզիկեանից գնել է հին հայկական «ասեղնագործ ձեռագործների» նմուշներ եւ ձեռագործների զարդանկարներ պարունակող երկու ալպոմ:

Հաւաքածոն եզակի է ե՛ւ իր գեղարուեստական որակով, ե՛ւ քանակով: Պեզիկեանի ամուսնու` Պրունօ Էքարտի բնորոշմամբ իսկ երկու ալպոմները «անգնահատելի գանձեր» են: Արեւմտահայերը կորցրեցին իրենց հայրենիքը, ցրուեցին աշխարհով մէկ: Իրենց մշակութային ժառանգութիւնը` ինչ որ մնացել էր եւ փրկուել տարագրութեան ու կոտորածների թոհուբոհի մէջ, նոյնպէս ցրուեց աշխարհով մէկ: Մեր թանգարաններում պահուող հաւաքածոները տարիների ընթացքում են ձեւաւորուել, եւ այսօր, առաւել կամ պակաս չափով ներկայացնում են մեր հինաւուրց հայրենիքի ոստանների բնորոշ արուեստը: Պատկերասրահի ձեռքբերումը այն երջանիկ դէպքերից է, երբ թանգարանը միանգամից հարստանում է ամբողջական հաւաքածոյով: Ուրֆայի ասեղնագործութեան մէջ օգտագործուած նախշերի գունաւոր ներկերով թափանցիկ, քալք թղթի վրայ կատարուած 232 օրինակները բացառիկ  արժէք ունեն: «Շնորհիւ այս հաւաքածոյի է առաւել ամբողջական մեր իմացութիւնը Ուրհայի, պատմական Եդեսիայի հայ ձեռագործուհիների ինքնատիպ արուեստի մասին, որը ուրոյն տեղ է գրաւում հայկական գեղարուեստական ժառանգութեան մէջ», գրել է Պատկերասրահի փոխտնօրէն Յասմիկ Յարութիւնեանը:

Երեւանում 1985-ին հրատարակուել է այս հաւաքածոն ներկայացնող «Ուրհայի ասեղնագործութիւնը» գիրքը, որի հեղինակն է Առաքել Պատրիկը: 1987-ին հաւաքածոն ամբողջութեամբ ներկայացուել է Պատկերասրահում կազմակերպուած ցուցահանդէսում: Էջիմածնում, Հրազդանում, Եղէգնաձորում եւ մի շարք այլ քաղաքներում եւս ցուցադրուել են այս աշխատանքները:

Ընդհանրապէս այս հաւաքածոյով հետաքրքրուողները յենուել են Ա. Պատրիկի ուսումնասիրութեան վրայ: Թէ ինչ աղբիւրներից է օգտուել Պատրիկն ինքը, այդօր դժուար է ճշդել: Նրա բերած տուեալներից շատերը դժուար է ստուգել: Այնուամենայնիւ Սաթենիկ Պեզիկեանի, այդ հրաշալի հայուհու հերոսական կերպարը այնքան տպաւորիչ է Ա. Պատրիկի շարադրանքում, որ Սաթենիկի եւ հաւաքածոյի մասին յաւելեալ տեղեկութիւններ հայթայթելու մեծ ցանկութիւն առաջացրեց:

Բարեբախտաբար Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահում ոչ միայն պահպանուել է այս ընտիր հաւաքածոն, այլեւ նրա գնման ԱԿՏ-ը: Առաւել ուշագրաւ է այն հանգամանքը, որ պայմանագրերի համար յատուկ, մեքենագիր մատեանի 164-րդ էջից յետոյ ամրացուած են Սաթենիկ Պեզիկեանի ձեռագիր երեք էջերը, ուր Սաթենիկը համառօտ շարադրել է հաւաքածոյի մասին իր գիտցածը: Երեք էջերից վերջինը հաւատարմագիր է, որով նա իր հայրենակից Գէորգ Ղազար Հալաճեանին լիազօրել է իր անունից գործարք կատարել Պատկերասրահի հետ:

Ներկայացնում ենք ձեռագիր էջերի բովանդակութիւնը, առկայ ուղղագրութիւնը պահելով նոյնութեամբ.

Տեղեկութիւններ հայ հին ձեռագործների երկու ալպոմների մասին.

Ստորագրեալս երզնկացի Սաթենիկ Նշան Թահմիզճեան ծնած 1895 թ. Երզնկա 1915 թ. տարագրութեան հետեւանքով Եթեսիոյ մէջ ամուսնացել եմ Թուրքիա գտնուող գերման բանակի սպաներից Պրունօ Էքարտի հետ:

Պրունօ Էքարտ գերմանացի էր ծնուած Պերլինում 1885 թ. աւարտած Պերլինի գեղարուեստական համալսարանը որպէս փրոֆեսիոնալ նկարիչ, 1910 թ. ուղարկւում է Եթեսիա վարելու համար այնտեղի գորգի եւ հայ հին ձեռագործների գործարանը:

Մինչեւ Եթեսիոյ հայերի տարագրութիւնը նրա հիմնած եւ վարած գործարանում աշխատել են աւելի քան 80 հայ աղջիկներ:

Ձեռագործ անձեռոցիկների պատրաստութիւնը որպէս տեղական հայ բնակչութեան առանձնայատուկ արուեստը եւ հնուց ի վեր արեւմտահայաստանի զանազան գաւառներուն հռչակուած նրա ինքնայատուկ ոճի եւ բարձր կատարողականութիւնը գրաւած է գերման արուեստագէտ Պրունօ Էքարտի ուշադրութիւնը: Եւ նա իր պաշտօնավարութեան ժամանակաշրջանին պրպտած, հաւաքած եւ ընդօրինակած է հայ ժողովրդական այդ ինքնուրոյն արուեստի նմուշները զանոնք Պերլինի ձեռագործների ցուցահանդէսին ցուցադրելու: Բայց 1914-ի պատերազմը արգելք է հանդիսացել այդ ծրագրի իրագործման եւ ինք որպէս սպայ ծառայած է Եթեսիոյ գերմանական զինուորական շտապում:

Նա ճակատ մեկնելէ առաջ ալպոմները յանձնելով ինձ ըսաւ. «գուրգուրանքով պահել այս ալպոմները ի հարկին ամէն ինչ ծախել բայց պահել ալպոմները քո ծերութեան օրերին եւ իմ միակ զաւակի ապագային համար, որովհետեւ այս ալպոմները անգնահատելի գանձեր են»:

Ամուսինս Պրունօ Էքարտ 1918 թ՛ զոհուեց Պաղեստինի ճակատում:

Ս. Պեզիկեան
Երեւան, 28.1.956

Հաւատարմագիր

Ստորագրեալս Սաթենիկ Պեզիկեան, լիազօրում եմ հայրենակից Գէորգ Ղազար Հալաճեանին ծախել ամուսնոյս Պրունօ Էքարտի կողմից պատրաստուած եւ կազմուած երկու ալպոմները 232 գունաւոր եւ 16 գծագրուած հայկական հին ձեռագործների նկարները:

Ս. Պեզիկեան
Երեւան, 28.1.1956 թ.

Անդրադառնալով գեղարուեստական արժանիքներին, պէտք է նշել, որ ողջ հաւաքածոն, իր պարզունակ եւ բարդ, շքեղ զարդաձեւերով, միջնադարեան նկարչութեան շնչով է յագեցած: Համեմատաբար նոր` 19-րդ դարի վերջ կամ 20-րդ դարի սկզբին պատկանելով հանդերձ զարդանախշերում թրթռացող ոգին անհամեմատ աւելի հին ժամանակներից է գալիս: Ինչպէս դիպուկ նկատել է Յ. Յարութիւնեանը` «19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի Ուրհայի ասեղնագործութիւնը մի շարք սերունդների գեղագիտական ըմբռնումների վկայութիւնն է»: Ուրեմն պէտք է հաստատել, որ ձեռագործի արհեստանոցի համար զարդաձեւեր հնարող նկարիչներին յաջողուել է ապահովել թէ՛ յօրինուածքների բազմազանութիւն եւ թէ արեւմտեան շուկաներում յաջողութիւն գտած աւանդական ձեւերի հմայքը:

Մեր կարծիքով Ուրֆայի ասեղնագործութեան մէջ գործող օրինաչափութիւնները գալիս են հնագոյն ժամանակներից: Բաւական է պատկերացնել արեւելեան քրիստոնէական մշակոյթը` ղպտական Եգիպտոսում, Սուրիայում ու Բիւզանդական կայսրութեան անծայրածիր տարածքներում արտադրուող հիւսածոյ արտադրանքը, այդ հարուստ ու բազմադէմ խճանկարը, եւ պարզ կը դառնայ Ուրֆայի ասեղնագործութեան դերն ու տեղը այդ ընդհանուր համապատկերում:

Յ. Յարութիւնեանը իր յօդուածում նշել է այն հիմնական խմբերը, որոնց պատկանում են զարդանկարները: Դրանք են` բուսական, կենդական, ճարտարապետական եւ երկրաչափական, սակայն ինչպէս կը համոզուեն այս ալպոմը ուսումնասիրողներն ու դիտողները, գերիշխում են բուսական ձեւերը: «Ասեղնագործ յօրինուածքներում առաւել յաճախ հանդիպում են մէկ կամ երկու խոշոր ծաղիկներով, ռիթմիկ դասաւորուած տերեւներով ու կոկոններով նրբին ճկուած ցօղունների բազմաձեւ տարբերակներ: Ճկուած գծի գերիշխումը բուսական մոթիվների մեկնաբանութիւններում բնորոշ է ընդհանրապէս, ինչպէս էլ Արեւելքի, այնպէս էլ Արեւմուտքի երկրների զարդարուեստին: … Փոքրաթիւ է ձեռագործների այն խումբը, որոնց մէջ կատարողները, իրենց յատուկ նրբութեամբ ու վարպետութեամբ բուսական մոթիվները ենթարկում են երկրաչափականացման, նոր որակ հաղորդելով իրենց աշխատանքներին: Սակայն այդ գործերի սահմանափակ քանակը թոյլ է տալիս ենթադրել, որ այդպիսի մօտեցումը առանձնապէս մօտ չէր Ուրհայի վարպետների գեղարուեստական ճաշակին: Սակաւաթիւ են նաեւ այն ձեռագործները, որոնց յօրինուածքների մէջ ներառուած են պայմանականօրէն մեկնաբանուած թռչունների, թիթեռների, կարիճների պատկերումները»:

Ծաղիկներով, տերեւներով, բուսական զարդաձեւերով կազմուած հարիւրաւոր յօրինուածքներ են ներկայացուած այս ալպոմում: Եթէ որոշ դէպքերում նկարուած են ամբողջական ծաղկեփնջեր, ապա բազմաթիւ են այնպիսի օրինակները, երբ մէկ ցօղունի վրայ, խորհրդանշական արմատից կամ սերմից  բարձրացող ու գեղեցկօրէն ճկուող միեւնոյն ճիւղի վրայ ներդաշնակօրէն դասաւորւում են այլազան ծաղիկներ, տերեւներ եւ տարատեսակ բուսական ձեւեր: Եւ եթէ նման յօրինուածքի շարժառիթը կամ նպատակը նորից ծաղկեփունջ ստանալն է, ապա գեղարուեստական արտայայտչականութեան իմաստով ստացւում է մի բացառիկ որակ: Արդիւնքում ստեղծւում է երեւակայական, խորհրդանշական բոյսի կերպար, որը մարդկային երեւակայութեան արդիւնք է եւ որտեղ կախարդական ուժով մի ցօղունի վրայ ներդաշնակօրէն տեղ են գրաւել իրական եւ երեւակայական ծաղկաձեւերը: Մեր կարծիքով հէնց այս ծաղկանկարները օժտուած են ներքին հզօր ուժով, ունեն հարուստ բովանդակութիւն եւ աստիճանաբար, դանդաղօրէն են բացայայտւում դիտողի համար:

Յ. Յարութիւնեանը անդրադարձել է նաեւ ձեռագործների գունային արժանիքներին «Ուրհայի ասեղնագործութիւնների յուզական ներգործութեան հիմնական միջոցը փափուկ եւ զուսպ գունայարաբերումներով ստեղծուած կոլորիտն է: Եւ դա էլ պատահական չէ: Չէ որ հնուց գոյնը հայ ժողովրդի գեղանկարչական մշակոյթին մէջ գեղարուեստական կերպարը ստեղծելու կարեւոր միջոց էր: Առանձնակի  աշխուժութեամբ եւ ազատութեամբ ելեւէջելով զարդանախշի կութերոմ, գոյնը տալիս է իւրաքանչիւր ձեռագործին զարմանահրաշ գեղանկարչութիւն: Մանր ու նուրբ կարերի շնորհիւ երանգները աննկատ մէկից միւսն են փոխանցւում ստեղծելով նրբին ներդաշնակութիւններ»:

Ընթերցողը անկասկած կը նկատի որ զարդաձեւերի հիմնական մասը նախատեսուած են եղել եզրագօտիների համար: Նկարներում չկան ամբողջական ծածկոցի, սփռոցի, սրբիչի, գլխաշորի կամ թաշկինակի պատկերներ, սակայն ներկայացուած բաղադրիչներով են կազմուել սրանց եզերքները զարդարող գօտիները:

Ալպոմի երկրորդ մասը կազմող ձեռագործ պատառիկները օրկանական շարունակութիւնն են նկարուած զարդաձեւերի: Յատկապէս մանուսա տիպի բամպակեայ կերպասի վրայ մետաքսաթելերով եւ երբեմն արծաթաթելով աշխատուած նախշերը եւս աւելի շօշափելի են դարձնում, ընդարձակում են մեր պատկերացումը Ուրֆայի ասեղնագործութեան մասին: Մի շարք նախանկարներ, որոնք ներկայացուած են ալպոմի առաջին մասում, ունեն իրենց ասեղնագործ տարբերակները եւս:

Ասեղնագործութիւնների հապճեպով, երբեմն անխնայ կտրուած լինելը մեզ ուղղում է հետեւեալ ենթադրութեանը: Հաւանաբար Ուրֆայից փախչելիս, ձեռագործների զարդաձեւերը փրկելու մտահոգութեամբ, Սաթենիկը արագօրէն կտրատել է ձեռքի տակ եղած ձեռագործները, իւրաքանչիւրից վերցնելով մի կարեւոր մաս: Նա ըստ երեւոյթին մտածել է որ, ինչպէս զարդանկարներից, այնպէս էլ այս պատառիկներից օգտուելով կարելի է վերականգնել կորստեան մատնուած աշխատանքները: Ամենայն հաւանականութեամբ ամբողջական ձեռագործները փրկելու հնարաւորութիւն չի ունեցել:

Մենք համոզուած ենք, որ ապագայում, այս հաւաքածոյին առնչուող ուրիշ մանրամասնութիւններ ու նորութիւններ են բացայայտուելու: Ինչ էլ բացայայտի ժամանակը, այսօր իսկ յստակ է, որ մենք գործ ունենք գեղարուեստական մի հսկայ ժառանգութեան հետ: Ցանկալի է, որ մեր նոր սերունդը տեսնի եւ գնահատի այս գործերում ամբարուած ուժը: Ծանօթանայ ուսումնասիրի եւ զինուի այդ ուժով:  Այս հաւաքածոն Հայրենիք հասցնողների եւ ներկայ հրատարակութիւնը իրականացնողների հիմնական փափաքն է եղել, որտեղ էլ որ լինի, վերականգնել, նոր շունչ տալ Ուրֆայի հրաշալի ասեղնագործութեանը:

*Մանուսա.- բամպակէ գոլաւոր կտոր, որ անունն ստացել է Փոքր Ասիայի Մանիսա քաղաքից, որտեղ գլխաւորապէս գործւում էր: «Հայերէն բացատրական բառարան», Ստ. Մալխասեան, հատոր Գ., Երեւան, 1944:

ՀՐԱԶԴԱՆ ԹՈՔՄԱՃԵԱՆ