Ռ. Հ.
Բոլորս ալ որքան շատ բան կը պարտինք մեր ձեռքերուն, որոնք բացի գեղեցիկ ըլլալէ` շատ ալ ճարտար, շատ ալ ճարպիկ են: Ո՛ր ասպարէզի ալ պատկանինք, ի՛նչ գործ ալ ընենք, ամէն օր առտուընէ մինչեւ իրիկուն որքա՛ն կ՛օգտուինք մեր ձեռքերուն արտակարգ կարողութիւններէն: Աստուած ամէն տեսակ արկածէ պահէ մեր ձեռքերը:
Հիմա պիտի բանամ անձնական կեանքէս էջ մը: Այդ անձնական կեանքիս հերոսներն են իմ երկու ձեռքերուս ցուցամատները: Այս երկու ցուցամատներուս ես որքա՛ն շատ բան կը պարտիմ, չեմ կրնար պատկերացնել իսկ: Ատիկա չափ ու սահման չունի: Այսպէս կ՛ըսեմ, որովհետեւ ես վաթսուն տարիէ ի վեր իմ այս երկու ցուցամատներուս շնորհիւ է, որ կը գրեմ այն, ինչ որ կը գրեմ առտու-իրիկուն:
Գրամեքենայի վրայ գրողները, որոնք հիմա այլեւս գրամեքենան անդին շպրտած են ու սկսած են գրել համակարգիչի վրայ, եթէ լաւ պատրաստուած են, եթէ դպրոցէ կու գան, տասը մատներով կը գրեն: Տասը մատներով շատ արագ կը գրեն անոնք: Բայց ես այս գործին դպրոցէն չեմ եկած: 1950 թուականին, երբ առաջին անգամ սկսայ գրել գրամեքենայի վրայ, երկու ցուցամատներով գրել վարժուեցայ: Կը բաւէր, որ տառերուն տեղը սորվէի, անկէ վերջ երկու մատներով կը գրէի ամենայն դիւրութեամբ: Տասնամեակներ այդպէս աշխատեցայ, յետոյ ծանօթացայ նորին վսեմութիւն համակարգիչին հետ: Գրամեքենայէն մեծ տարբերութիւն չունէր: Շատ դիւրութեամբ գրամեքենայէն անցայ դէպի համակարգիչ: Հիմա այլեւս չեմ գիտեր, թէ քանի՛ տարիէ ի վեր կը գրեմ համակարգիչի վրայ եւ որքա՛ն բան գրած եմ: Ատոր հաշիւը չկայ: Միայն մէկ բան գիտեմ: Ինչ որ գրեցի մինչեւ այսօր, գրեցի իմ երկու ցուցամատներով: Գրեցի ամենայն դիւրութեամբ: Գրեցի տասը մատներով գրող արհեստավերժ քարտուղարներու կամ գրաշարներու չափ արագ:
Հիմա երբեմն կը նայիմ այդ երկու մատներուս ու օրհնութիւններ կը տեղացնեմ անոնց վրայ: Կը նայիմ անոնց ու կ՛ուզեմ հաշուել, թէ սա վաթսուն տարիներու ընթացքին քանի՞ հայերէն գիր տպագրութեան փոխանցեցին անոնք գրամեքենայի ստեղնաշարին վրայէն, մանաւանդ` քանի՞ «Այբ» գրեցին այսքան տարիներու ընթացքին: Քանի՞ «Այբ»: Կամ վերջապէս` քանի՞ «Բեն» եւ միւսները:
Այս հարցումիս պատասխանը թիւերով չի տրուիր, որովհետեւ այդ թիւը անհաշուելի ու աներեւակայելի է: Մենք` խեղճ մահկանացուներս, որ ի հեճուկս մեր յարաբերական խեղճութեան, զգայացունց յաղթանակներ կը տանինք մայր բնութեան կողմէ մեզի յատկացուած աշխարհագրութեան ու ժամանակաշրջանին մէջ, կը սկսինք համրել մէկ, երկու, երեք ըսելով ու կը շարունակենք երթալ մինչեւ շատ հեռու, մինչեւ շատ մեծ թիւեր, բայց` մինչեւ որոշ թիւ մը, ուր կը ստիպուինք կանգ առնել, որովհետեւ ինչ որ կայ անկէ անդին, մեր խելապատակին համար աներեւակայելի ու անհաշուելի է:
Այս անհաշուելին, որ սարսափազդու պատկեր մը կը ստեղծէ մեր միտքերէն ներս, ինծի համար շատ կանուխէն իր խորհրդանշանը գտաւ «ծառ»-ին մէջ: Այո՛, ծառ: Այն ծառը, որմէ մէկ երկու հատ կայ մեր պարտէզին մէջ, եթէ պարտէզ ունինք: Օր մը ես ինծի հարցուցի, թէ ամբողջ երկրագունդին վրայ քանի՞ հատ ծառ կայ արդեօք սա պահուն: Գիտէի, որ այս ծառերուն թիւը ամէն վայրկեան կը փոխուի, բայց սա պահուն հաւանաբար թիւ մը կը ստացուի, եթէ իշխանական կամ աստուածային ուժ մը կարենար շուտիկ մը համրել ամբողջ երկրագունդին վրայ գտնուող եւ իրենց ճիւղերը դէպի մեզի ու դէպի երկինք երկարող ծառերը: Արդեօք այս աշխարհի մէջ կա՞յ ոեւէ մէկը, որ կարենայ պատկերացնել, թէ ինչպիսի՛ թիւ մը կը ստացուէր այդ համրանքէն: Բայց հարցն այն է, որ կարելի չէ համրել: Կարելի չէ աչքի ու մտքի առջեւ պատկերացնել այդ թիւը: Եւ ասիկա է, որ մեզի կը յիշեցնէ, թէ մենք որքա՜ն փոքրիկ մէկ մասնիկն ենք մայր բնութեան:
Այսպէս է, որ երբեմն կը նայիմ իմ երկու ցուցամատներուս ու կը մտածեմ, որ ես ամէն վայրկեան պէտք է համբուրեմ զանոնք: Ես անոնց շնորհիւ է, որ թուղթին ու հոնկէ ալ ուրիշին փոխանցեցի, ինչ որ կար մտածումներուս ու զգայնութիւններուս մէջ: Անոնց վաստակը ծովածաւալ է: Պիտի ըսեմ` «ծառածաւալ» է, այսինքն այնքան շատ ու այնքան անհաշուելի է, որքան շատ են աշխարհի ծառերը: Այո՛, ես չեմ կրնար արհամարհել նաեւ միւս մատներս, կամ ձեռքերս իրենց ամբողջութեան մէջ: Բայց ինծի համար յաճախ կիզող կամ երջանկացնող հարցում կը դառնայ այն, թէ ես կեանքիս մէջ մինչեւ այսօր քանի՞ անգամ արդեօք իմ երկու ցուցամատներով կոխեցի հայոց այբուբենի տառերուն վրայ, քանի՞ անգամ իմ երկու ցուցամատներով համբոյրներ տուի այդ գիրերուն ու անոնցմով բառ շինեցի, նախադասութիւն շինեցի, յօդուած շինեցի, գիրք շինեցի:
Հարցումը պատասխան չունի: Եւ ի՛նչ լաւ է, որ պատասխան չունի: Որովհետեւ պատասխանի չգոյութիւնն է, որ պատիւ կը բերէ ինծի եւ իմ նմաններուս: Կրնայի՞նք առաջին օրէն սկսեալ ամէն իրիկուն պահ մը նստիլ սեղանին առջեւ եւ հաշուել, թէ այդ օր քանի հատ հայոց գիր գործածեցինք, կրնայի՞նք արձանագրել տետրակի մը մէջ ու այսպէս շարունակել տարիներ ու տարիներ:
Հիմա, սա պահուն, երբ դարձեալ ես իմ երկու ցուցամատներով կը գրեմ իմ այդ երկու ցուցամատներուս մասին այս գրութիւնը, կը զգամ, որ երկու ցուցամատներս այս անգամ աւելի ուրախ կը շարժին գիրերու ստեղնաշարին վրայ: Եթէ մենք մարդկօրէն կը հաւատանք, որ աշխարհի վրայ պարապ տեղ չէր, որ այսքան աշխատեցանք, ես կրնամ ենթադրել, որ մեր հրաշագործ ձեռքերն ալ գիտեն, թէ որքա՛ն գործ տեսան կեանքի մը ընթացքին, եւ թէ` որքա՛ն երախտապարտ ենք իրենց:
