Հայ Կերպարուեստի Եւ Կիրառական Արուեստի Կորուստներն Օսմանեան Կայսրութեան Տարածքում (Համիտեան Ջարդերից Մինչեւ Մեր Օրերը)
Արարատ Աղասեանին անունը ծանօթ է մեր ընթերցողներուն, սակայն սփիւռքահայ հասարակութեան համար գրեթէ անծանօթ է անոր արուեստաբանական հարուստ ու պատկառելի աւանդը, որուն արժէ անդրադառնալ առանձին:
Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Արուեստի բարձրագոյն հիմնարկի տնօրէն, ՀՀԳԱԱ-ի թղթակից անդամ եւ Հայաստանի արուեստի վաստակաւոր գործիչ Արարատ Աղասեանի վերջին աշխատութիւնը խորագրուած է` «Հայ կերպարուեստի եւ կիրառական արուեստի կորուստները Օսմանեան կայսրութեան տարածքում» (Համիտեան ջարդերից մինչեւ մեր օրերը): Շուրջ հարիւր էջերէ բաղկացած այս գրքոյկը կը պարունակէ փաստագրական եւ վաւերագրական տեղեկութիւններ, որոնք ընդհանուր գաղափար մը կու տան մեզի թուրքերու կողմէ ծրագրուած եւ իրագործուած հայ մշակութային ցեղասպանութեան մասին, որ կը շարունակուի ցայսօր:
Ստորեւ կու տանք մուտքի բաժինը` խոստանալով տարբեր առիթներու անդրադառնալ նաեւ այլ մանրամասնութիւններու:
«Ա.»
19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամեակներում հայ ժողովուրդը մեծ ողբերգութիւն ապրեց եւ հսկայական կորուստներ կրեց: 1894-1896 թթ. համիտեան ջարդերին հետեւեցին երիտթուրքերի ծրագրած եւ իրագործած հայերի զանգուածային կոտորածները: Դա նոր շրջանի համաշխարհային պատմութեան մէջ կանխամտածուած աննախադէպ ցեղասպանութիւն էր, մի ամբողջ ազգի ֆիզիքական բնաջնջման եւ հայրենազրկման եւ հայրենազրկման առաջին փորձը(1):
Մեծ եղեռնին զոհ գնաց, գլխատուեց հայ ժողովրդի հոգեւոր մտաւոր ու ստեղծարար սերուցքը: Հասարակական ու քաղաքական յայտնի դէմքերի, կրօնական գործիչների, ազգային բարերարների, ձեռներէց մարդկանց, բժիշկների եւ իրաւաբանների, դասախօսների եւ ուսուցիչների հետ մէկտեղ նահատակուեցին նաեւ արեւմտահայ գրողներ ու բանաստեղծներ` Մելքոն Կիւրճեանը, Գրիգոր Զօհրապը, Սմբատ Բիւրատը, Գեղամ Տէր Կարապետեանը, Երուխանը, Արտաշէս Յարութիւնեանը, Ռուբէն Զարդարեանը, Ինտրան (Տիրան Չրաքեան), Միհրան Թապագեանը, Սիամանթոն, Գեղամ Բարսեղեանը, Տիգրան Չէօկիւրեանը, Դանիէլ Վարուժանը, Ռուբէն Սեւակը, դերասան Ենովքը, երաժիշտներ Մկրտիչ Տէր Պետրոսեանը եւ Պետրոս Չոլաքեանը, ջութակահար Բարունակ Ֆերուխանը, ծաղրանկարիչ Պետրոս Մարիամեանը, քանդակագործ Զարեհ Պէօյիւքեանը եւ ուրիշներ: Հոգեկան հաւասարակշռութիւնը կորցրեց ու դադարեց ստեղծագործելուց 1915 թուականի ապրիլ 24-ին ձերբակալուած եւ հեռաւոր Չանղր աքսորուած հանճարեղ երգահան, խմբավար ու երաժիշտ-բանահաւաք Կոմիտասը:
Ինչպէս յայտնի է, «genocide» («ցեղասպանութիւն») հասկացութիւնն առաջին անգամ ձեւակերպել, հայոց Մեծ եղեռնի օրինակով հիմնաւորել ու միջազգային իրաւունքի ասպարէզում շրջանառութեան մէջ է դրել ծագումով հրեայ լեհ եւ ամերիկացի իրաւագէտ, ցեղասպանութեան մասին ՄԱԿ-ի հռչակագրի նախագծի հեղինակ Ռաֆայէլ Լեմքինը 1944-ին հրատարակուած իր աշխատութիւններից մէկում(2): Ըստ Ռ. Լեմքինի, ցեղասպանութիւնն առանձին ժողովուրդների, ինչպէս նաեւ ընկերային կամ կրօնական խմբերի ոչ միայն ֆիզիքական բնաջնջումն ու բռնի տեղահանումն է, այլեւ նրանց ազգային, պատմական-քաղաքակրթական, հոգեւոր եւ մշակութային արժէքների միտումնաւոր ոչնչացումը: Ու թէեւ Լեմքինի առաջարկած «մշակութային վանտալիզմ» արտայայտութիւնն այդպէս էլ չընդգրկուեց ՄԱԿ-ի Ընդհանուր ժողովի կողմից 1948 թուականի դեկտեմբերի 9-ին ընդունուած` ցեղասպանութիւնը կանխող եւ դրա համար պատիժ սահմանող փաստաթղթում, այնուամենայնիւ, միջազգային իրաւունքի հեղինակաւոր մի շարք մասնագէտների կարծիքով «genocide» («ցեղասպանութիւն») իրաւաբանական ընդհանուր սահմանումը պէտք է ներառի նաեւ «մշակութային վանտալիզմ» կամ աւելի յստակ` «մշակութային ցեղասպանութիւն», «մշակութային եղեռն» հասկացողութիւնները(3):
Հայ ժողովուրդի հալածանքների, իր պատմական հայրենիքից նրան արտաքսելու, տեղահանելու տարիներին սուլթան Համիտը, իսկ յետոյ նաեւ երիտթուրքերի կառավարութիւնը նպատակ ունէին ոչ միայն վերցնելու հայ ժողովուրդին, այլեւ` ոչնչացնելու հայկական բազմադարեան քաղաքակրթութեան ու մշակոյթի նիւթական բոլոր վկայութիւնները:
Համիտեան ջարդերի եւ յատկապէս Մեծ եղեռնի տարիներին անդառնալի կորուստներ կրեց պատմական, հոգեւոր ու գեղարուեստական բացառիկ արժէք ներկայացնող մեր միջնադարեան ճարտարապետութիւնը. Արեւմտեան Հայաստանի եւ Թուրքիայի հայաբնակ այլ վայրերի հայկական վանական համալիրներից, եկեղեցիներից, պաշտամունքային կառոյցներից շատերը թալանուեցին, աւերուեցին ու հրկիզուեցին: Կործանման վտանգի տակ յայտնուեց նաեւ միջին դարերում իր փառահեղ «հազար ու մէկ եկեղեցիներով» յայտնի Անի գահանիստ բերդաքաղաքը: Քանատահայ պատմաբան, հասարակագէտ եւ իրաւագէտ Գէորգ Բաղջեանի «Հայերի սեփականութեան բռնագրաւումը թուրքական կառավարութեան կողմից` իբր լքեալ գոյք» ֆրանսերէն աշխատութեան երրորդ գլխի «Մշակութային վանտալիզմ» ենթագլխում բերուած է թուրք բժշկապետ ու քաղաքական-պետական գործիչ, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի պատգամաւոր, կրթութեան, ապա առողջապահութեան եւ ընկերային օժանդակութեան նախարար Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի խորհրդական Ռիզա Նուրի պէյի` արեւելեան ճակատի հրամանատար Քեազիմ Քարապեքիրին 1921 թուականի մայիսի 25-ին յղած նամակը, որում վերջինս կոչ է անում ի սպառ վերացնել Անի քաղաքի յուշարձանների բոլոր հետքերը` դրանով իսկ «մեծ ծառայութիւն մատուցելով Թուրքիային»(4):
Ղեկավարուելով երիտթուրքերի Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան պարագլուխներից մէկի` օսմանեան Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալէաթ փաշայի հրամանով «Ամէն կերպ ջանալ ոչնչացնել բուն «Հայաստան» անուանումը Թուրքիայում»(5), ջարդարարները քանդեցին, հողին հաւասարեցրին ու մոխիր դարձրին Արեւմտեան Հայաստանի եւ օսմանեան կայսրութեան հայաբնակ վայրերի գրեթէ բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը: Ինչպէս գրում է արեւմտահայ պատմաբան եւ բանասէր Գէորգ Մեսրոպը. «Նոյնիսկ մենք` հայերս, չենք գիտեր, թէ ի՛նչ էր… մեր վանքերուն, մեր եկեղեցիներուն իսկական թիւը… տեսակն ու քանակը, որակն ու արժէքը»(6): Բայց, բարեբախտաբար, դրանց գոնէ մօտաւոր թուաքանակի մասին պատկերացում են տալիս Ա. Աշխարհամարտին եւ Հայոց ցեղասպանութեանը նախորդած տարիներին հայկական վանքերի ու եկեղեցիների` տարբեր առիթներով կազմուած ցուցակները եւ վիճակագրական տուեալները:
Այսպէս, Կոստանդնուպոլսում հրատարակուած վիճակագրութիւնը վկայում է, որ 1904 թուականի դրութեամբ օսմանեան Թուրքիայի տարածքում եղել են 228 հայկական վանքեր եւ 1958 եկեղեցիներ, այսինքն` 2186 հոգեւոր կենտրոններ ու պաշտամունքային կառոյցներ(7): Այդ թիւը հաստատում է նաեւ 1896-1908 թուականների Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքի պաշտօնը վարած Մաղաքիա Օրմանեանի` հայկական եկեղեցուն նուիրուած յայտնի ուսումնասիրութեանը կից «Թեմերու վիճակագրութիւնը (հաւանական հաշուով)» երկրորդ յաւելուածը, համաձայն որի 1911 թուականին Թուրքիայում կային 2200-ից աւելի հայկական վանքեր ու եկեղեցիներ(8): Թուրքիայի արդարադատութեան եւ դաւանանքների նախարարութեան յանձնարարութեամբ Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքարանը երկրի տարբեր վիլայեթների եւ քաղաքների ազգային առաջնորդարաններից ստացուած վաւերական ստոյգ տուեալների ու տեղեկութիւնների հիման վրայ 1912-1913 թուականներին կազմել եւ կառավարութեանն է ներկայացրել կայսրութեան սահմաններում այդ ժամանակ եղած հայկական եկեղեցիների ու վանքերի լրիւ ցուցակներն ու համապատասխան թաքրիրները (ծանուցագրեր), որոնցում նշուած էին պաշտամունքային տուեալ կառոյցների տեղադրավայրը, դրանց անուանումը, կառուցման ճշգրիտ կամ մօտաւոր տարեթիւը(9): 1965-1966 թուականներին թուրքագէտ Արամ Սաֆրաստեանը «Էջմիածին» հանդէսում հրատարակեց Երեւանի Ալեքսանդր Միասնիկեանի անուան պետական հանրային գրադարանի (1990-ից` Հայաստանի ազգային գրադարան) թուրքական բաժնում պահուող այդ ցուցակների ու թաքրիրների սեւագիր օրինակները(10): Դրանցում նշուած հայկական վանքերի ու եկեղեցիների թիւը հասնում է 1270 միաւորի(11), ինչը գրեթէ 1000 միաւորով պակաս է 1904 թուականի վիճակագրութեան արդիւնքում ստացուած եւ Մաղաքիա Օրմանեանի գրքի յաւելուածում բերուած թուերից: Դա բացատրւում է նրանով, որ Ա. Սաֆրաստեանի հրատարակուած սեւագիր ցուցակները թերի են. մասնաւորապէս դրանցում բացակայում են Վանի նահանգի հայկական վանքերն ու եկեղեցիները(12): Կարելի է ենթադրել, որ թուրքական իշխանութիւններին ներկայացուած մաքրագիր ցուցակները, դրանց սեւագիր օրինակների համեմատութեամբ, առաւել լիարժէք, աւելի ընդարձակ ու մեծաքանակ էին եւ չէին հակասում վերը բերուած վիճակագրական տուեալներին: Վերջիններիս իսկութիւնը հաստատում է նաեւ Գէորգ Մեսրոպի կազմած ցուցակը, համաձայն որի. «… ամբողջ Թուրքիոյ հայ վանքերուն թիւը 1914-ին էր 210, իսկ եկեղեցիներուն թիւն էր 1639»(13): Նկատի ունենանք, որ այդ ցուցակի մէջ «առնուած չեն հայ կաթոլիկ եկեղեցիներն ու վանքերը, ինչպէս նաեւ` հայ բողոքական ժողովարանները»(14): Հայ ժողովրդի բարեկամ, գերմանացի հասարակական գործիչ, հոգեւորական եւ արեւելագէտ Եոհաննէս Լեփսիուսը 1919 թուականին Կոստանդնուպոլսում լոյս տեսած իր «Հայաստանի ջարդերը» աշխատութեան մէջ նշում է, որ Հայոց ցեղասպանութեան տարիներին ամայացել, աւերուել կամ աւերակների են վերածուել 1000-ից աւելի հայկական վանքեր ու եկեղեցիներ(15): Սակայն հետագայում կատարուած ուսումնասիրութիւնները հաստատում են, որ այդ թիւն անհրաժեշտ է առնուազն կրկնապատկել: Գէորգ Մեսրոպի վկայութեամբ, հայ լուսաւորչական վանքերից ու եկեղեցիներից հիմնայատակ աւերուել եւ թալանուել են 1727-ը(16): Այլ տուեալներով, Արեւմտեան Հայաստանում եւ օսմանեան Թուրքիայի ամբողջ տարածքում այդ տարիներին կործանուել եւ կողոպտուել են աւելի քան 2000 հայկական վանքեր, եկեղեցիներ ու մատուռներ: Թուրքական արխիւներում պահուող, Հայոց ցեղասպանութեանը վերաբերող փաստաթղթերին ծանօթանալու առիթ ունեցած արեւմտահայ իրաւաբան, խմբագիր ու թարգմանիչ Հայկազն Ղազարեանը նշում է. «… պետական գրաւոր հրամանագրերու համաձայն, Թուրքիան 1914-1918 բռնագրաւեց եւ կողոպտեց հայոց պատկանող բազմաթիւ շէնքեր, նաեւ 2050 հայ եկեղեցիներ ու 203 վանքեր եւ աւերեց զանոնք»(17): Մօտաւորապէս նոյն թուերն ենք տեսնում նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան 50-ամեակին նուիրուած «Յուշամատեանում»` «… 1860 եկեղեցի եւ մատուռ, 229 վանքեր…»(18):
Հայոց ցեղասպանութեան զոհերը դարձան նաեւ այդ վանքերին ու եկեղեցիներուն պատկանող, ինչպէս նաեւ արեւմտահայերից շատերի անձնական սեփականութիւնը հանդիսացող, նրանց ընտանիքներում սրբութեամբ պահուած ու սերունդէ սերունդ ժառանգաբար փոխանցուած մեր միջնադարեան ձեռագիր մատեանները, այդ թւում` մանրանկարներով զարդարուած գրչագրերը, որոնց համար բանիմաց մարդիկ պատրաստ էին իրենց ունեցուածքը տալու: Ազգային այդ անգին հարստութեան կորստի մասին սրտի ցաւով ու անթաքոյց տխրութեամբ է արտայայտուել Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս, ականաւոր հայագէտ եւ արուեստաբան Գարեգին Յովսէփեանը: Նա գրել է. «Ոչնչացան հայ ժողովուրդի անգնահատելի գանձերը, որ ո՛չ ցեցը եւ ո՛չ ուտիճը պիտի ոչնչացնէր, բայց ոչնչացրեց մոլեգնեալ Էնվերների եւ Թալէաթների թուրքական կառավարութիւնը` Վանտալների եւ Ատիլաների բարբարոսութիւնից առաւել աստիճաններով: Ոչնչացել են հազարաւոր ձեռագիրներից բաղկացած ժողովածուները, որոնց մէջ էր մարմնաւորուած հայ արուեստը, հայ մշակոյթը, հայ միտքը, հայի հոգին…»(19):
Ոչ միայն հայկական, այլեւ համաշխարհային մշակոյթի համար մեծ կորուստ էր ոչնչացումը հայկական վանքերի ու եկեղեցիների հարուստ մատենադարանների, որտեղ պահւում են հազարաւոր ձեռագրեր ու հնատիպ մատեաններ:
————
1.- Հայոց ցեղասպանութեան նախապատմութեանը, կանխամտածուած ծրագրին ու հետապնդած նպատակներին վերաբերող հանգամանքները տե՛ս Սաֆրաստեան Ռուբէն, «Օսմանեան կայսրութիւն. Ցեղասպանութեան ծրագրի ծագումնաբանութիւնը» (1876-1920 թթ.), Երեւան, 2009:
2.- Տե՛ս Lemkin Raphael. Axis Rule Occupied Europe: Laws of Occupation Analysis of Government-Proposals for Redress, Washington, 1944:
3.- Տե՛ս, օրինակ, Prott, Lindel V. Ethnocide – Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. Volume one (A-H), Thomson Gale, 2005, p. 309-310: Մասնագիտական` իրաւաբանական եւ ընկերաբանական, ինչպէս նաեւ հանրագիտական գրականութեան մէջ այդ հասկացութիւնների գործածման եւս մի քանի օրինակներ են բերուած մշակութային ցեղասպանութեան խնդրին բազմիցս անդրադարձած թուրքագէտ Անուշ Յովհաննիսեանի «Թուրքիա. մշակութային ցեղասպանութիւն» (Երեւան, 2005) եռալեզու գրքոյկում (էջ 5 եւ 13):
4.- Տե՛ս Baghdjian, Kévork K. La confiscation, par le gouvernment turc, des biens arméniens… dits abandonnés. Préface d’Yves Ternon. 1ère édition, Montréal, 1987, p. 55-56.
5.- Տե՛ս Հայերի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութիւնում: Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու (կազմողներ` Մ. Գ. Ներսէսեան, Ռ. Գ. Սահակեան), Երեւան, 1991, էջ 562:
6.- Տե՛ս Գէորգ Մեսրոպ [Տէր Մեսրոպեան Գէորգ], «Թուրքիոյ հայոց կորուստները 1915-1922-ին ազգապատկան գոյքերու տեսակէտով», «Հայաստանի կոչնակ» Նիւ Եորք, 1931, ԼԱ. տարի, յունիս 20, թիւ 25, էջ 776:
7.- Տե՛ս «Առաջնորդական վիճակներ – Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց», Կ. Պոլիս, 1904, էջ 349-385:
8.- Տե՛ս Օրմանեան Մաղաքիա, «Հայոց եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը», Կոստանդնուպոլիս,1911, էջ 259-267:
9.- Տե՛ս Սաֆրաստեան Արամ, «Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատութեան եւ դաւանանքների մինիստրութեան ներկայացուած հայկական եկեղեցիների եւ վանքերի ցուցակներն ու թաքրիրները» (1912-1913 թթ.), «Էջմիածին», 1965, Ա, Յունուար, էջ 40-41:
- Տե՛ս Սաֆրաստեան Արամ, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատութեան եւ դաւանանքների մինիստրութեան ներկայացուած հայկական եկեղեցիների եւ վանքերի ցուցակներն ու թաքրիրները» (1912-1913 թթ.), «Էջմիածին», 1965, Ա. Յունուար, էջ 40-47, 1965, Բ.-Գ.-Դ., փետրուար-Մարտ-ապրիլ, էջ 174-187, 1965, Ժ. հոկտեմբեր, էջ 43-48, 1966, Բ. փետրուար, էջ 38-44, 1966, Գ. մարտ, էջ 57-60, 1966, Զ. Յունիս, էջ 41-47, 1966, Է., Յուլիս, էջ 55-60, 1966, Ը., Օգոստոս, էջ 60-63, 1966, Թ.-Ժ., սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 106-114:
11.- Տե՛ս Սաֆրաստեան Արամ, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատութեան եւ դաւանանքների մինիստրութեան ներկայացուած հայկական եկեղեցիների եւ վանքերի ցուցակներն ու թաքրիրները» (1912-1913 թթ.), «Էջմիածին», 1965, Ա, յունուար, էջ 42:
12.- Նոյն տեղում, էջ 41-42:
13.- Գէորգ Մեսրոպ (Տէր Մեսրոպեան Գէորգ), Թուրքիոյ հայոց կորուստները 1915-1922-ին ազգապատկան գոյքերու տեսակէտով», «Հայաստանի Կոչնակ», Նիւ Եորք, 1931, ԼԱ. տարի, յունիս 27, թիւ 26, էջ 809:
14.- Նոյն տեղում:
15.- Տե՛ս Լեփսիուս Եոհաննէս, «Հայաստանի ջարդերը»: Գաղտնի տեղեկագիր տոքթ. Եոհաննէս Լեփսիուսի նախագահ Մօտաւոր Արեւելքի Միսիոնին եւ գերման եւ հայկական ընկերութեան: Թարգմ.` Միքայէլ Շամտանճեան, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 314:
16.- Տե՛ս Գէորգ Մեսրոպ (Տէր Մեսրոպեան Գէորգ), «Թուրքիոյ հայոց կորուստները 1915-1922-ին ազգապատկան գոյքերու տեսակէտով», «Հայաստանի Կոչնակ» Նիւ Եորք, 1931, ԼԱ. տարի, յունիս 27, թիւ 26, էջ 809:
17.- Ղազարեան Հայկազն «Ցեղասպան թուրքը», Պէյրութ, 1968, էջ 210:
18.- «Յուշամատեան Մեծ եղեռնի. 1915-1965», ՊԷյրութ 1965, էջ 1025:
19.- Յովսէփեան Գարեգին, «Ապրիլի քսանչորսը – դէպի լոյս եւ կեանք», Անթիլիաս, 1947, էջ 319, 320: