Մ. Լ.
Ամերիկացիները Հայաստանի Ժան տ՛Արքը կ՛անուանեն Հայոց ցեղասպանութենէն վերապրած Օրորա Մարտիկանեանը (Արշալոյս), որ ունի Ան Ֆրանքի անմեղութիւնը եւ իտալացի գրող Փրիմօ Լեւիի իրատեսութիւնը: Այս վերջինը նշանաւոր է իր «Si c՛est un homme» հատորով, ուր կը նկարագրէ Աուշվիցի համակեդրոնացման եւ ոչնչացման ճամբարին մէջ իր բանտարկութիւնը 1944-ին:
Ապրիլ 2017-ին Թոմա Տիլանի (ծագումով` Տիլանեան) անգլերէնէ ֆրանսերէն թարգմանութեամբ լոյս տեսած է Օրորա Մարտիկանեանի վկայագրութիւնը, որ 14 տարեկանին ականատեսը եղած է թրքական անմարդկային եւ սարսափելի բռնութիւններուն: «Յօշոտուած Հայաստան» (Apocalypse Arménie) վերնագիրով այս գիրքը կը ներկայացնէ վերապրող երիտասարդ հայուհիին յուշերը եւ բռնագաղթուած ու տարագիր հայութեան անասելի տառապանքները: Անիկա առաջին անգամ հրատարակուած է 1918-ին` «Ravished Armenia» խորագիրով, Միացեալ Նահանգներու մէջ, իսկ տարի մը ետք ալ շարժապատկերի վերածուած է` «Հոգիներու աճուրդը» վերտառութեամբ:
Համազգայինի Փարիզի մասնաճիւղը 29 ապրիլին Հայ մշակոյթի տան մէջ թարգմանիչին հետ հրապարակային հանդիպում մը կազմակերպած էր: Երեկոյթին բացումը կատարեց Հայկուհի Թիւֆենքճեանը եւ հակիրճ ակնարկով մը անդրադարձաւ Օրորայի դաժան կեանքի պատմութեան` գաղթականութեան ճամբուն վրայ:
Այնուհետեւ ցուցադրուեցաւ վերոնշեալ անձայն ժապաւէնէն հատուած մը` 20 վայրկեան տեւողութեամբ: Իրարու յաջորդեցին սահմռկեցուցիչ տեսարանները` անօգնական եւ գաղթական հայերուն մահուան կարաւանները, կիզիչ անապատներու աւազներուն վրայ քալող հայ մայրերն ու երեխաները, բռնաբարումներու ենթարկուող կիները, թուրք գիշատիչներու գազանային արարքները: Այլ խօսքով` հայ ժողովուրդի գողգոթան ու խաչելութիւնը:
Օրորա Մարտիկանեանին հետ 1970-ականներուն կատարուած հարցազրոյցի մը սփռումէն ետք խօսք առաւ թարգմանիչ Տիլանեանը, որ ներկայացուց տարաբախտ հայուհիին հակիրճ կենսագրականը: Ան ծնած է Չմշկածագ, 1901-ին, բազմանդամ ընտանիքի մը մէջ (երեք քոյր եւ երեք եղբայր): 1915-ին 14 տարեկան էր, երբ ընտանիքին հետ կը տարագրուի իր հայրենի օճախէն եւ ամբողջ երկու տարի հետիոտն, անօթի ու ծարաւ կ՛անցնի բազում գիւղերէ եւ շրջաններէ` Մալաթիա, Տիգրանակերտ, Տէրսիմ, Ուրֆա… կ՛ենթարկուի չարչարանքներու եւ բռնաբարութեան:
Չորս անգամ հերոսաբար փախուստի կը դիմէ` անգամ մը ինքզինք Եփրատ գետը նետելով, իսկ ուրիշ անգամ մը դաշունահարելով զինք սպաննել փորձող չեչեն աւազակը: Ի վերջոյ, Էրզրումի մէջ կը հանդիպի զօրավար Անդրանիկին, որուն օժանդակութեամբ ալ Թիֆլիսէն եւ Ս. Փեթերսպուրկէն անցնելով` կը հասնի Շուէտ, ուրկէ ալ նաւով` Ամերիկա: Զօրավարը պատուիրած էր Արշալոյսին, որ ամերիկացիներուն պատմէ իր տեսածները, որպէսզի օգնեն յօշոտուած Հայաստանին եւ հայերուն: Այդպէս ալ կ՛ըլլայ. Հենրի Կէյց անունով գրագէտ մը կը հրատարակէ Արշալոյսին վկայութիւնները: Իսկ անմիջապէս ետք պատրաստուած ժապաւէնի ցուցադրութենէն գոյացած միլիոնաւոր տոլարի հասոյթը կը տրամադրուի Ցեղասպանութենէն ճողոպրած հայ որբերու կեանքի ապահովման գործին:
Այնուհետեւ Օրորա կ՛ապրի լուսարձակներէ հեռու: Իր կեանքի վերջին տարիները ան կ՛անցընէ առանձին, ծերանոցի մը մէջ, Լոս Անճըլըս, ուր ալ վերջնականապէս իր աչքերը կը փակէ 1994-ին եւ տէր տիրական չունենալով` կը թաղուի հասարակաց փոսի մը մէջ:
Արդարեւ, ինչպէս իր խօսքի աւարտին դիտել տուաւ թարգմանիչը, Հայոց ցեղասպանութեան ականատեսի կարեւորագոյն յուշագրութիւններէն մէկը համարուող այս գիրքը պէտք է կարդալ եւ տարածել յատկապէս օտար շրջանակներու մէջ:
«Յօշոտուած Հայաստան»-ը թարգմանուած է բազմաթիւ լեզուներու, ինչպէս` ռուսերէն, թրքերէն, չինարէն եւ այլն: Իսկ 2016-ին Հայաստանի մէջ ստեղծուած է «Օրորա» (կամ «Աւրորա») անունով միջազգային մրցանակը, որ ամէն տարի կը շնորհուի մարդասիրական գործունէութիւն ծաւալած մեր օրերու հերոսներուն:
«Նոր Յառաջ»
