ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ դատի
կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու
Օգոստոսի 8-ին Ուաշինկթընում ստորագրուած եւ նախաստորագրուած փաստաթղթերի շարքում ամենաքիչ ուշադրութեանը թերեւս արժանացան հայ-ամերիկեան եւ Ազրպէյճան-ամերիկեան յուշագրերը: Սրանք, բացառութեամբ Հայաստանի հետ ստորագրուածներից մէկը, ուղղակի չէին վերաբերում Հայաստան-Ազրպէյճան յարաբերութիւններին, այլ առաւելապէս վերաբերում էին ԱՄՆ-ի միջպետական յարաբերութիւնների զարգացմանն ու առաջնահերթութիւններին Հարաւային Կովկասի երկու երկրների հետ: Այս յուշագրերի ուսումնասիրութիւնն ամէն դէպքում կարող է արժէքաւոր լինել` Հայաստան-ԱՄՆ եւ Ազրպէյճան-ԱՄՆ յարաբերութիւնների քաղաքական առաջնահերթութիւնները վեր հանելու տեսանկիւնից:
Այսպիսով, ի թիւս այլնի, օգոստոսի 8-ին Ուաշինկթընում ԱՄՆ-ի կառավարութեան եւ Հայաստանի կառավարութեան միջեւ ստորագրուեցին «Արհեստական բանականութեան եւ կիսահաղորդիչների ոլորտում նորարարական գործընկերութեան մասին», «Ուժանիւթի անվտանգութեան ոլորտում գործընկերութեան մասին» եւ «Խաղաղութեան խաչմերուկ» նախագծի կարողութիւնների զարգացման ոլորտում գործընկերութեան մասին յուշագրերը: Ազրպէյճանի կառավարութեան եւ ԱՄՆ-ի կառավարութեան միջեւ ստորագրուեց «Ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութիւն պատրաստելու համար ռազմավարական աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին» յուշագիրը:
Այս յօդուածով նպատակ ունենք հասկանալու այս յուշագրերի էութիւնը, բնոյթը եւ դրանցով պայմանաւորուած` Հայաստանի ու Ազրպէյճանի հետ ԱՄՆ-ի յարաբերութիւնների սպասուող արդիւնքները, ինչպէս նաեւ` Հարաւային Կովկասի երկու երկրների յաւակնութիւնները:
Այսպիսով, «Արհեստական բանականութեան եւ կիսահաղորդիչների ոլորտում նորարարական գործընկերութեան մասին» յուշագրի նպատակը Հայաստանի եւ ԱՄՆ-ի համագործակցութեան խորացումն է կիսահաղորդիչների մատակարարման անվտանգ շղթաների, արհեստական բանականութեան (ԱԲ) յաւելուածների առեւտրայնացման եւ Հայաստանի արտահանման վերահսկողութեան կարգավիճակի բարձրացման ուղղութեամբ: Կողմերը կը կեդրոնանան` Հայաստանի կիսահաղորդիչների էկոհամակարգի զարգացման հնարաւորութիւնների ուսումնասիրութեան, մասնաւոր ներդրումների եւ պետական մասնաւոր գործընկերութիւնների խրախուսման, տեղեկատուութեան փոխանակման եւ արտահանման վերահսկողութեան լաւագոյն գործելակերպերի ներդրման վրայ: Յատուկ ուշադրութիւն կը դարձուի` ԱԲ-ի եւ կիսահաղորդիչների ոլորտներում համատեղ գիտահետազօտական ծրագրերի խթանմանը, ԱԲ միջոցների պատասխանատու օգտագործմանն ու շեղումների կանխմանը, ինչպէս նաեւ` մարդուժի պատրաստմանն ու բարձր արհեստագիտական ենթակառուցուածքների զարգացմանը:
Յուշագրի նպատակը Հայաստանի եւ ԱՄՆ-ի համագործակցութեան խորացումն է ուժանիւթային անվտանգութեան ոլորտում` Հայաստանի ուժանիւթային համակարգի դիմակայունութեան բարձրացման, կարգաւորումների եւ շուկայի չափանիշերի միջազգային լաւագոյն գործելակերպերին համապատասխանեցման եւ երկրի անցմանն աջակցելու համար դէպի ցածր ածխածնային, մրցունակ եւ միջազգային շուկաների հետ համարկուած ուժանիւթային տնտեսութիւն: Կողմերը կ՛ուղղեն ջանքերը Հայաստանի ուժանիւթային ոլորտի առաջնահերթութիւնների լուծմանը` խրախուսելով մասնաւոր ներդրումներ, ընդլայնելով քաղաքացիական հիւլէական ուժանիւթի հարցերով համագործակցութիւնը (ներառեալ` փոքր մոտուլային ռէակտորների արհեստագիտութիւնը), ամրապնդելով ուժանիւթային կարեւոր կառոյցների պաշտպանութիւնն ու ընկերային ենթակառուցուածքների ուժանիւթային անկախութիւնը, խթանելով տարածաշրջանային համագործակցութիւնը եւ միջսահմանային առեւտուրը, ինչպէս նաեւ աջակցելով աշխատուժի հմտութիւնների զարգացմանը: Յուշագիրը ներառում է նաեւ ներդրումների խթանում ուժանիւթի կուտակիչ կայանների եւ վերականգնուող աղբիւրների զարգացման, ելեկտրահաղորդման եւ բաշխման ցանցերի արդիականացման, ինչպէս նաեւ` ուժանիւթային ենթակառուցուածքի կիպեռանվտանգութեան բարձրացման ուղղութեամբ:
ՀՀ-ԱՄՆ երրորդ յուշագրի նպատակը երկու երկրների համագործակցութեան խորացումն է «Խաղաղութեան խաչմերուկ» նախագծի շրջանակում` ուղղուած Հայաստանի ենթակառուցուածքների եւ սահմանային անվտանգութեան բարելաւմանը: Կողմերը նախատեսում են` խրախուսել մասնաւոր ներդրումները, զարգացնել մաքսային հսկողութեան արդիւնաւէտութիւնն ու սահմանային անվտանգութեան կարողութիւնները, պայքարել ապօրինի տեղափոխման եւ մաքսանենգութեան դէմ, ինչպէս նաեւ` նպաստել ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգութեան նախարարութեան, Հայաստանի ԱԱԾ-ի սահմանապահ զօրքերի եւ ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտէի միջեւ լաւագոյն գործելակերպերի փոխանակմանը: Յուշագիրը ներառում է` կիպեռանվտանգութեան կարողութիւնների ընդլայնում, ներդրումների խթանում ենթակառուցուածքների եւ սահմանների արդիականացման, ինչպէս նաեւ վերապատրաստումների եւ թեքնիք օժանդակութեան միջոցով Հայաստանի սահմանային անվտանգութեան ամրապնդման ուղղութեամբ:
Ազրպէյճանի հետ ստորագրուած` «Ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութիւն պատրաստելու համար ռազմավարական աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին» յուշագրի նպատակն է ստեղծել ռազմավարական աշխատանքային խումբ` վեց ամսուայ ընթացքում մասնակիցների միջեւ ռազմավարական յարաբերութիւնների ամրապնդմանն ուղղուած ռազմավարական գործընկերութեան հռչակագիր պատրաստելու համար:
Մասնակիցները մտադիր են ռազմավարական աշխատանքային խմբի շրջանակներում կեդրոնանալ երեք ոլորտների վրայ`
– Տարածաշրջանային կապ, ներառեալ` ուժանիւթը, առեւտուրը եւ տարանցումը,
– Տնտեսական ներդրումներ, ներառեալ` արհեստական բանականութիւնը եւ թուային ենթակառուցուածքները,
– Անվտանգութեան ոլորտում` համագործակցութիւն, ներառեալ՝ պաշտպանական վաճառքը եւ ահաբեկչութեան դէմ պայքարը:
Այս յուշագրով սահմանուած համագործակցութեան հիմնական ոլորտներն են`
– Ուժանիւթային ներդրումների ընդլայնում եւ տարածաշրջանային կապի ենթակառուցուածքների զարգացում,
– Աւելի ամուր պաշտպանական եւ հակաահաբեկչական համագործակցութեան կառուցում,
– Տարածաշրջանային տնտեսական եւ առեւտրային համագործակցութեան զարգացում,
– Արհեստական բանականութեան եւ թուային ենթակառուցուածքների ներդրումների ոլորտում գործընկերութեան զարգացում:
Ե՛ւ Հայաստանի ե՛ւ Ազրպէյճանի հետ ստորագրուած այս յուշագրերի գործունէութեան ժամկէտը 1 տարի է, այդ ժամկէտը առաւելագոյնս կարելի է երկարացնել երեք անգամ` մէկական տարով, եթէ կողմերից որեւէ մէկը չի առարկում դրա վերաբերեալ:
Այս յուշագրերի նոյնիսկ համեմատական թռուցիկ վերլուծութիւնը թոյլ է տալիս պատկերացնելու այն համատեքստը, որը Հարաւային Կովկասի երկու երկրները պատկերացնում են ԱՄՆ-ի հետ միջպետական յարաբերութիւնների ոլորտն ու առաջնահերթութիւնները:
Հայաստանի առաջնահերթութիւնները
Հայաստան-ԱՄՆ յարաբերութիւնների վերջին զարգացումներն ու Հայաստանի հետապնդած քաղաքականութեան տրամաբանութիւնը հասկանալու համար անհրաժեշտ է վերլուծութիւն կատարել հաշուի առնելով ոչ միայն վերջին երեք յուշագրերը, այլեւ` Հայաստանի եւ ԱՄՆ-ի միջեւ 2025 թ. յունուարի 14-ին ստորագրուած ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութիւնը: Թէեւ այս գործընթացը ենթադրում էր ռազմավարական գործընկերութեան, բայց ոչ ռազմավարական դաշնակցութեան մեկնարկ, այն ՀՀ իշխանութիւնների կողմից Հայաստանի ներսում ներկայացուեց որպէս կատարուած փաստ եւ ՀՀ անվտանգային խնդիրների ամբողջական լուծմանն ուղղուած քայլ, չնայած փաստաթղթի թերեւս ամենաթոյլ հատուածը հէնց անվտանգայինն էր:
Այս փաստաթղթերի արդիւնքում կարող ենք ասել, որ պաշտօնական Երեւանի առաջնահերթութիւնները Ուաշինկթընի հետ վերաբերում են տնտեսական, առեւտրային, փոխադրամիջոցների եւ ուժանիւթային համագործակցութեանը, որոնք ճշդուած էին յունուարի 14-ի կանոնադրութեամբ եւ տեղ գտան նաեւ օգոստոսի 8-ի յուշագրերում: Յունուարի 14-ի կանոնադրութեամբ համագործակցութիւն էր նախատեսւում նաեւ` պաշտպանութեան եւ անվտանգութեան, ժողովրդավարութեան, արդարադատութեան եւ ներառականութեան, մարդկային կապերի ու միջմշակութային շփումների խթանման համատեքստում, բայց դրանց վերաբերեալ յուշագրեր չստորագրուեցին:
Հետաքրքիր է, բայց Ազրպէյճանը, ԱՄՆ-ի հետ չունենալով ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութեանը հաւասարազօր փաստաթուղթ, այնուամենայնիւ, օգոստոսի 8-ի յուշագրով անվտանգութեան ու պաշտպանութեան ուղղութեամբ կարողացել է շատ աւելիին հասնել, քան` Հայաստանը:
Իր հերթին, Հայաստանի իշխանութիւնները Հայաստան-ԱՄՆ յարաբերութիւններում քննարկուող հարցերի շրջանակից դուրս են թողել մեր պետութեան համար ռազմավարական կարեւորութեան այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են` արցախահայութեան վերադարձի իրաւունքը, ռազմագերիների ազատ արձակումը, Արցախի մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութիւնը, Ազրպէյճանի զինուժի կողմից գրաւուած` Հայաստանի տարածքների ապաբռնագրաւում, պատերազմական յանցագործութիւններում ներգրաւուած ազրպէյճանցի պաշտօնեաների նկատմամբ ԱՄՆ-ի օրէնսդրութեամբ սահմանուած պատժամիջոցների կիրառումը, մասնաւորապէս` «Մագնիցկու կլոպալ պատժամիջոցները» եւ այլն: Պաշտօնական Երեւանի դիւանագիտական նահանջի պայմաններում, բոլոր այս աշխատանքները հետապնդւում են Հայ դատի Ամերիկայի յանձնախմբի կողմից, եւ այս յօդուածն ամփոփելու պահին արդէն` սեպտեմբերի 29-ին, Երեւանի ժամով առաւօտեան ստացուեց Ֆրենք Փալոնի հաղորդումը առ այն, որ վերջինս ԱՄՆ արտաքին գործոց նախարարութիւնից պատասխան է ստացել, ըստ որի Ուաշինկթընը «ճիշդ ուղղութեամբ քայլ է կատարել»` արցախահայութեան վերադարձի, հայկական մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութեան եւ ռազմագերիների ազատ արձակման համատեքստում: Այս առաջընթացը Հայ դատի Ամերիկայի յանձնախմբի, աւելի քան 50 նահանգներում վերջինիս տասնեակ հազարաւոր համակիրների անխոնջ աշխատանքի արդիւնք է` անկախ ներքին ու արտաքին անբարենպաստ հանգամանքներից, որոնք ենթակայ են փոփոխութիւնների:
Ազրպէյճանի առաջնահերթութիւնները
Գաղտնիք չէ, որ վերջին տարիներին էապէս տուժել էին ԱՄՆ-Ազրպէյճան յարաբերութիւնները4 եւ այս համաթեքստում Ազրպէյճանն ունէր մի շարք առանցքային քաղաքական առաջնահերթութիւններ: Մասնաւորապէս` վերականգնել քաղաքական երկխօսութեան բարձր մակարդակը, որակական նոր մակարդակի բարձրացնել ԱՄՆ-Ազրպէյճան յարաբերութիւնները, կառավարել Պաքուի վրայ ամերիկեան ճնշումները` յատկապէս Հայաստանին ու Արցախին վերաբերող հարցերում, փորձել թէկուզ առերեւոյթ, բայց «օրինականացնել» Արցախի նկատմամբ իրականացուած ցեղային զտման ցեղասպանական քաղաքականութիւնը, խուսափել պատերազմական յանցագործութիւնների համար պատասխանատուութիւնից, առաջիկայում խուսափել այս համատեքստում ամերիկեան պատժամիջոցների կիրառումից, նորից հասնել ԱՄՆ-ի «Ազատութեան աջակցութեան աքթի» 907-րդ յօդուածի (յայտնի 907-րդ բանաձեւ) ամէնամեայ նախագահական չեղարկմանը եւ այլն:
Միջանկեալ նշենք, որ ազրպէյճանական դիւանագիտութիւնը այս ընթացքում փորձում է նաեւ, օգտագործելով ԱՄՆ-ի գործադիր իշխանութեան հետ վերականգնուող յարաբերութիւնները, հասնելու «ԱՄՆ-ի Ազատութեան աջակցութեան աքթի» 907-րդ յօդուածի քոնկրեսական չեղարկմանը` առհասարակ փակելով 907-րդ բանաձեւի էջը, քանի որ դրանում յստակ խօսւում է ղարաբաղեան հակամարտութեան, Լեռնային Ղարաբաղի ու Հայաստանի շրջափակման ազրպէյճանական քաղաքականութեան անթոյլատրելիութեան եւ այլնի վերաբերեալ, որոնց առկայութիւնը ամերիկեան օրէնսդրութեան մէջ Ազրպէյճանի համար իրական խնդիր են: Բացի այդ, 907-րդ բանաձեւի քոնկրեսական չեղարկումը Ազրպէյճանին հնարաւորութիւն կը տայ ամէն տարի հսկայական ջանքեր չկեդրոնացնել` հասնելու 907-րդ բանաձեւի նախագահական չեղարկման վրայ, ինչի առաւելագոյն ժամկէտը 1 տարի է: Ամէն դէպքում, իրավիճակի առարկայական գնահատականից բխում է այն պնդումը, որ այսօր Պաքուն 907-րդ բանաձեւի քոնկրեսական չեղարկման հնարաւորութիւնը ԱՄՆ-ի Քոնկրեսում չունի:
Այսպիսով, պէտք է ընդունել, որ վերը շարադրուած գրեթէ բոլոր կէտերը այս կամ այն կերպ արտացոլուած են յուշագրում: Այս նպատակներին հասնելու համար ազրպէյճանական դիւանագիտութիւնն ըստ ամենայնի կեդրոնացել է երկու ուղղութեամբ աշխատանքների վրայ` առաջինը, յստակ կէտերի առկայութիւնը յուշագրում, որոնք ապահովում են, օրինակ` 907-րդ բանաձեւի ամէնամեայ չեղարկումը եւ միջպետական յարաբերութիւնները որակական նոր մակարդակի բարձրացման ուղղութեամբ աշխատանքները: Երկրորդը` աւելի շատ նորմատիւքաղաքական առաջնահերթութիւնն է, այն տրամաբանութեամբ, որ ԱՄՆ-ի հետ բարձր մակարդակով ստորագրուած յուշագրերը, կամ առաջիկայում կնքուելիք համաձայնագրերը կը կանխեն Ազրպէյճանի նկատմամբ ամերիկեան քաղաքական ճնշումը կամ պատժամիջոցների կիրառման հեռանկարները: Ցաւօք սրտի, ազրպէյճանական դիւանագիտութիւնը այս անգամ եւս յաջողել է: Ազրպէյճան-ԱՄՆ յարաբերութիւնների զարգացման վրայ որոշակի ազդեցութիւն կարող է ունենալ հէնց յուշագրի նպատակի իրագործումը` «ստեղծել ռազմավարական աշխատանքային խումբ` վեց ամսուայ ընթացքում մասնակիցների միջեւ ռազմավարական յարաբերութիւնների ամրապնդմանն ուղղուած ռազմավարական գործընկերութեան հռչակագիր պատրաստելու համար»:
Վերջինս պիտի նախանշի եւ մեկնարկ հանդիսանայ Ազրպէյճան-ԱՄՆ ռազմավարական գործընկերութեան աշխատանքային խմբի ստեղծման, ապա համապատասխան կանոնադրութեան ընդունման եւ առհասարակ յարաբերութիւնների որակական զարգացման: Արդիւնքում կը ստացուի գրեթէ այնպիսի մի բան, որ ստորագրուեց Հայաստանի եւ ԱՄՆ-ի միջեւ 2025 թ. յունուարի 14-ին` ի դէմս երկու երկրների միջեւ ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութեան:
Ամփոփելով կարող ենք նշել, որ Երեւանն ու Պաքուն ուղենշային տարբեր մակարդակներում են պատկերացնում ԱՄՆ-ի հետ յարաբերութիւնների զարգացումը` Պաքուն` ռազմական ու անվտանգային կարողականութիւնների զարգացման, իսկ Երեւանը` առեւտրային, փոխադրամիջոցների, եւ տնտեսական համագործակցութեան զարգացման:
