ԴՈԿՏ. ԱԲԷԼ ՔՀՆՅ. ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ
Թիֆլիս ժամանեցի երեկոյեան ժամերուն: Չեմ գիտեր` ինչո՞ւ համար թաքսիին վարորդը մայրուղիէն շեղելով` նախընտրեց զիս քաղաք հասցնել ներքին ճամբաներով: Խցանում էր. հաւանաբար մայրուղիէն շեղելով` շատ մը վարորդներ նոյն քայլին դիմած էին` թերեւս այնտեղ յառաջացած աւելի ծանր խճողումէ մը խոյս տալու համար: Մեքենային լուսամուտներէն լարուած դիտելով` հայեացքս կը փորձէր որսալ, թէ ժամանակը ինչպիսի՞ նոր հետքեր ձգած, իսկ քաղաքաշինութիւնը ի՞նչ փոփոխութիւններ կրնար ըրած ըլլալ թաղերուն, շէնքերուն, անոնց տակի խանութներուն, թէկուզ մարդոց դէմքերուն վրայ: Կարօտի եւ հետաքրքրութեան անօրինակ զգացում մը համակած էր զիս, մինչ հարցումներու տարափ մը կը խուժէր միտքս` արդեօք որքանո՞վ կրնար քաղաքը արդիականացած ըլլալ եւ որքանո՞վ պահպանուած էր դիմագիծը այն քաղաքին, ուր տարիներ առաջ գտնուած էի:
Յիշողութիւնս կը սաւառնէր դէպի հեռաւոր անցեալը` 1977 թուականի ամառը, երբ ես տակաւին նոր ձեռնադրուած սարկաւագ, խնդրանքովը այդ ժամանակուան վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գէորգ արք. Սէրայտարեանի եւ մասնաւոր տնօրինութեամբը Վազգէն Ա. վեհափառ հայրապետին, նշանակուեցայ Թիֆլիսի առաջնորդանիստ Ս. Գէորգ եկեղեցիին եւ անոր առնչուած ծուխերուն ծառայելու` մինչեւ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Հոգեւոր Ճեմարանի ուսումնական տարեշրջանի վերամուտը: Այդ ժամանակէն ի վեր անցած է քառասունութ տարի. տարիներ, որոնց վրայ արդէն պատած է աղօտագոյն մշուշ մը: Բայց այն, որ այդ շուրջ երկու ամիսներուն ընթացքին ձեռք բերուած էր, կը կազմէ հարուստ փորձառութիւն մը` միահիւսուած մերթ ուրախ եւ մերթ դժուար պահերու յիշատակներով:
Հետեւեալ առտուն այցելութիւններուս ցանկին մէջ առաջնահերթութիւնը կովկասեան այս հռչակաւոր քաղաքին տեսարժան վայրերը չէին, որոնցմով ստոյգ կը հրապուրուէին զբօսաշրջիկներ, ոչ իսկ այն առաջնորդանիստ Ս. Գէորգ եկեղեցին, ուր ծառայած էի, այլ ճամբան կը տանէր զիս դէպի ատենին գերազանցապէս հայերով բնակուած Սոլոլակ թաղամասի բարձունքը` Բեթլեհէմի թիւ 3 հասցէն, ուր կը գտնուի քրիստոնէութեան անդրանիկ մարտիրոսի եւ նախասարկաւագի անուան ձօնուած Ս. Ստեփանոս հայ կուսանաց անապատն ու եկեղեցին: Տակաւին մինչեւ Ի. դարու 20-ական թուականները այստեղ ապրած էին տասնեակ հայ միանձնուհիներ, որոնք աշխարհէ հրաժարելով` իրենց կեանքը նուիրած էին աղօթքի ու Աստուծոյ գովաբանութեան: Այդ կուսաններէն շատեր ձեռնադրուած էին սարկաւագուհիներ, իսկ վանամայրերը` աւագ սարկաւագուհիներ, որոնք միաժամանակ իշխանութիւն ունէին կրելու լանջախաչ, մատանի եւ հովուական գաւազան: Նուիրական աւանդութիւն մը, որ իր սրբազան ծոցին մէջ հաւատարմօրէն պահպանած է Հայ եկեղեցին մինչեւ այսօր:
Բարձրացայ Սոլոլակի բարձունքով եւ կանգ առի եկեղեցիին մուտքին առջեւ: Սիրտս կը տրոփէր, ու անասելի յուզում մը կը համակէր ամբողջ էութիւնս: Արդեօք ի՞նչ վիճակի մէջ պիտի գտնէի հայ կուսանաց եկեղեցին ու վանքը: Պատմութիւն մը, որուն անդրադարձած եմ հանգամանօրէն` ձօնելով հատոր մը «Հայ եկեղեցւոյ սարկաւագուհիները»[1] խորագրով: Անոնց սրբակրօն կերպարը ներշնչած է զիս: Աղօթքներուս մէջ խնդրած եմ իրենց բարեխօսութիւնը: Իսկ հիմա` կանգնած այն եկեղեցիին առջեւ, ուր հայ կուսանները նուիրումով ապրած, հոգեւոր առաքելութիւն ծաւալած, ճգնած եւ անձկագին խնդրած են մեր Տէր եւ Փրկիչ Յիսուս Քրիստոսէն մեր մեղքերու քաւութեան համար, կը տեսնեմ բոլորովին այլափոխուած, բառին բուն իմաստով նենգափոխուած կերպարանքով: Արդարեւ, անձամբ կը դառնայի վկան մշակութային այն եղեռնին, զոր իրագործած էր վրաց պետական քաղաքականութիւնը: Արդեօք կարելի՞ էր փնտռել իմաստ մը անիմաստին, տրամաբանականը` անտրամաբանականին մէջ: Հարցը կը մնայ անպատասխան. բարբարոսութի՛ւն, բայց ինչո՞ւ համար… Ինչպէ՞ս կարելի է քոյր եկեղեցիի մը հոգեւոր ժառանգութեան հանդէպ նման վերաբերմունքը համատեղել նոյն հաւատքի աւանդոյթը դաւանողներու քրիստոնէական ինքնագիտակցութեան հետ:
Հայ կուսաններու այս վանքը 1724/27 թուականներուն կառուցել տուած է Մելիք Աղաբէկ Բեհբութեանցը` իրագործելով իր հօր` իշխան Աշարհբէկ Բեհբութեանցի անկատար մնացած ցանկութիւնը: Աշարհբէկ Բեհբութեանց ուզած էր Նոր Ջուղայի Ս. Կատարինէ վանքի օրինակին հետեւողութեամբ, անոր հիմնադրումէն շուրջ դար մը ետք, նմանը իրականացնել Թիֆլիսի իր կալուածներուն վրայ: Այդ ժամանակ մարդիկ ունէին` հաւատք, գոյութենական արժէքներու առնչուած ըլլալու գիտակցութիւն, խորհուրդի հանդէպ զգացողութիւն, իրենց կեանքը հոգեւոր ապրումներով իմաստաւորելու ցանկութիւն, եւ ամենակարեւորը` ամբողջանուէր ուխտ կատարելու պատրաստակամութիւն, որ իրենց էութեան եւ քրիստոնէական ինքնութեան անբաժանելի մասը կը կազմէր:
Կուսաստանի առաջին վանամայր կը հանդիսանայ քոյր Գայեանէ Բեհբութեանցը` կուսանաց-անապատի հիմնադիր բարերարին դուստրը: Ապա անոր կը յաջորդէին Եւփիմէ Բեհբութեանցն ու Կատարինէ Արղութեանցը, որ քեռաղջիկն էր Յովսէփ արք. Երկայնաբազուկ Արղութեանցին` հոգեւոր առաջնորդը համայն ռուսահայոց եւ Նոր Նախիջեւանի թեմի: Այս վանքը շուրջ իր հարիւր տարիներու պատմութեան ընթացքին եղած է բազմաթիւ հայ միանձնուհիներու մենաստանը, ան ունեցած է իր փառքի օրերը, երբ տակաւին անոր վերջին վանամայրն էր իշխանուհի Հռիփսիմէ աւագ սարկաւագուհի Աղեք-Թահիրեանցը: Անկշռելիօրէն մեծ եղած է այս միանձնուհիներուն հոգեւոր ներդրումը Հայց. առաք. եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ, մանաւանդ` այն փաստին համար, որ անոնցմէ շատեր եղած են, ինչպէս վերոգրեալ նշուեցաւ, ձեռնադրուած սարկաւագուհիներ` տալով գերազանց վկայութիւն մը կանանց հանդէպ Հայ եկեղեցւոյ պատմականօրէն ցուցաբերած հանդուրժողութեան ոգիին եւ որդեգրած իրաւահաւասարութեան սկզբունքին մասին:
Տարտամ քայլերով բարձրացայ եկեղեցւոյ հիւսիսային մուտքի աստիճաններէն: Մուտքի դուռը փակ էր: Պաղ սարսուռ մը սահեցաւ մարմնէս: Արդեօք գալու յանձնառութիւնս ի զո՞ւր էր: Բարեբախտաբար նկատեցի, որ եկեղեցիին արեւմտեան կողմը երկաթեայ ցանցերով փակ բնակարանման կառոյց մը կար, ուր վանական սեւաթոյր ծածկոյթներով միանձնուհի մը պատշգամին վրայ գտնուող ծաղիկները կը ջրէր: Մօտենալով` ամուր թակեցի դուռը եւ անգլերէնով հասկցուցի, թէ ուխտաւոր մըն եմ եւ եկեղեցի եկած եմ աղօթելու: Թէեւ դժկամութեամբ, բայց յօժարեցաւ բանալու դուռը, եւ ես ամենայն երկիւղածութեամբ ներս մտնելով` եկեղեցւոյ նաւին ճիշդ կեդրոնը ծունկի եկայ` ուղղելով դէմքս դէպի խորանը: Հայկական աւանդութենէն ոչինչ մնացած էր: Դիտումնաւոր ի սպառ քանդած էին զայն եւ տեղը զետեղած` աղօթասրահը խորանէն անջատող սրբապատկերներով զարդարուած փայտէ միջնորմ մը, այսպէս կոչուած, «իկոնոստաս – εἰκονοστάσιον» մը: Խորանին շուրջբոլորը, եկեղեցւոյ գմբէթին ներքնամասը, կամարները եւ բոլոր պատերը պատկերազարդած էին Քրիստոսի, Աստուածամօր, առաքեալներու, բազմաթիւ սուրբերու եւ սրբուհիներու որմնանկարներով, բայց ոչ մէկ տեղ կարելի եղաւ նշմարել Ս. Ստեփանոս նախասարկաւագի սրբանկարը. պարզ է, որպէսզի ան կատարուած չարափոխութեան վերաբերեալ որեւէ կասկածի տեղիք չտայ կամ այցելուներու մտքին մէջ չթարմացնէ այն նուիրական անունը, որուն իր հիմնարկէքի օրերուն ձօնուած էր եկեղեցին: Այժմ եկեղեցին բռնազբօսիկ կը կոչուի Քուեմօ Բեթլեհէմի (Ներքին Բեթղեհէմ), որովհետեւ եկեղեցիէն քարընկէց հեռու բարձունքի վրայ կը գտնուի Վերին Բեթլեհէմի (Զեմօ Բեթլեհէմի) անունով այլ եկեղեցի մը, որ, ի միջի այլոց, վրացականացումէ առաջ, նոյնպէս եղած էր հայկական: Գռեհկութի՛ւն, անունը կրօնական մոլեռանդութիւն է, ստո՛յգ, թէկուզ` քրիստոնէական:
Վրաստանի մէջ 1921 թուականին խորհրդային բռնատիրութեան հաստատումէն ետք, համայնավար իշխանութեան ծաւալած անաստուածութեան եւ հակակրօնական բիրտ քարոզարշաւին զոհ կը դառնայ նաեւ Կուսանաց Ս. Ստեփանոսի վանքը: 1924 թուականի օգոստոսին ան բռնութեամբ կը փակուի, իսկ միանձնուհիները կը կորսնցնեն իրենց հոգեւոր հայրենիքը, վանական կեանքը կը դադրի, իսկ հայ կուսաններու աղօթամրմունջ ձայնը եկեղեցւոյ խնկաբոյր կամարներուն տակ կը մատնուի ի սպառ լռութեան: Սակայն Ս. Ստեփանոս վանքի վախճանը միայն խորհրդային բռնաճնշումներուն պատճառով չէր: Յաջորդող տասնամեակներու ընթացքին վանքի եկեղեցին ծանրակշիռ փոփոխութիւններու կ՛ենթարկուի իր ճարտարապետական հայաբոյր յղացքին, էութեան, նաեւ յիշողութեան մէջ: Այս մասին կ՛արժէ դիմել մասնագիտական զոյգ մէջբերումներու` օգտուելով հայրենի յուշարձանագէտ Սամուէլ Կարապետեանի արժէքաւոր հատորէն.
«1989 թ. հրատարակուած ճարտարապետ Թենգիզ Կվիրկելիայի «Հին Թիֆլիսի փողոցներով ու նրբանցքներով… (վրացերէն) գրքոյկի 34-րդ էջում կարդում ենք` «Իջնելով Փեթխաինեան աստիճաններով, մօտաւորապէս աստիճանների մէջտեղում, կանգուն է հայոց Կուսանաց Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին: Այն հիմնուել է 18-րդ դարում եւ մեզ է հասել 19-րդ դարում լիովին վերակառուցուած…, ապա այսօր փոխուեց ամէն ինչ. ոչնչացւում են հայոց անցեալի մշակոյթի հետքերը: Սուրբ Ստեփանոսը բռնագրաւուեց, լրիւ ենթարկուեց ծաղրուծանակի: Հանուեց զանգակատունը, պատուհանները շարուեցին աղիւսներով, ճակատամասերից քերելով մաքրեցին գեղեցիկ բարձրաքանդակները: Գմբէթի վրայից ոչնչացրին Տիրամօր գեղեցկատես դիմաքանդակները: Քանդեցին բեմը, փոխեցին գմբէթի խաչը` դարձնելով Սուրբ Նունէի տիպի թեք թեւերով խաչ, մուտքերի գեղեցիկ փայտէ դռները փոխարինուեցին յատուկ երկաթէ դռներով: Եկեղեցու հիւսիսային մուտքի հէնց տակը գեղեցիկ կառուցուած դամբարանն էր, ուր թաղուած էր այդ շինութեան վերանորոգողը` իշխանազուն Աբամելիքեան Եփրոսինէ մայրապետը: Գերեզմանաքարը ջարդուփշուր արեցին, հանեցին ոսկորները եւ դէն շպրտեցին, տեղն էլ դարձրին պահեստ: Պէտք է նշել, որ քաղաքի սրտացաւ հայերը ըստ կարելւոյն հաւաքեցին գերեզմանաքարի կտորները եւ տեղափոխեցին Մէյտանի Սուրբ Գէորգ եկեղեցու բակը: Իւրացուած եկեղեցին կոչուեց Քվեմօ Բեթլէմի (Ներքին Բեթղեհէմ): Այդ ամէնով չբաւարարուեցին…»[2]:
Սամուէլ Կարապետեան իր վերոնշեալ հատորին մէջ չի զլանար նշելու վրաց մշակութային վայրագութիւններուն վերաբերեալ հաւաստի վկայութիւններ, որոնցմէ մին է Յակոբ Սանասարեանի սրտառուչ արձանագրութիւնը.
«Տեղեկացայ, որ Թիֆլիսի Սուրբ Ստեփանոս Կուսանաց Անապատ հայոց վանքի արձանագրութիւնները ոչնչացուած են: Ոչնչացրել են անգամ վանքի գմբէթը երիզող բարձրաքանդակները: Սուրբ Ստեփանոս Կուսանաց Անապատ հայոց վանքը վերաձեւափոխուել է գործող վրացական եկեղեցու` Քվեմօ Բեթլեհէմի անուամբ: Բազմաթիւ անգամ եղել եմ այդ վանքում` ամէն անգամ հանդիպելով նորանոր փչացումների ու աւերումների (ինչպէս Վրաստանում գտնուող հայոց համարեա բոլոր մշակութային յուշարձանների հանդէպ): Նոյն տեղեկութիւնների համաձայն, հայոց յուշարձանների նկատմամբ անհանդուրժող վերաբերմունքն ու ձեւափոխման-իւրացման գործողութիւնները (որին ժամանակին ականատես եմ եղել նաեւ ես) առաւել աշխուժացան ու ծաւալուեցին յատկապէս 1988 թ. Սպիտակի կործանարար երկրաշարժից յետոյ: Այդ աղէտին յաջորդող Արցախի եւ Հայաստանի շրջափակումը բացարձակ ազատութիւն տուեց վրաց կեղծարար-յանցագործներին: 1990-96 թթ. Թիֆլիսի հայոց վանքերից ու եկեղեցիներից Սուրբ Կարապետը, Բեթղեհէմ սուրբ Աստուածածին, Վերայի Սուրբ Խաչ, Ճուղուրեթի Սուրբ Աստուածածին եւ այլն ձեւափոխուել ու գործում են որպէս վրացական հոգեւոր օճախներ իրենց վրացական նոր անուններով: Աւերուել են Շամխորեցոց Կարմիր Աւետարան Աստուածածին տաճարը, Ձորաբաշի Սուրբ Գէորգ եկեղեցին… Աշխատանքներ են տարւում վրացական դարձնել Նորաշէնի Աստուածածին, Մուղնու Սուրբ Գէորգ, Սուրբ Նշան եւ այլ եկեղեցիները: Այս ամէնին զուգահեռ` ծաւալուն քարոզչութիւն ու գործնական աշխատանք է տարւում Վրաստանում բնակուող հայերին վրացի դարձնելու ուղղութեամբ: Այժմ` միայն մի արձանագրութեան մասին: Վերջին անգամ Սուրբ Ստեփանոս վանքում եղել եմ 1986 թ. սեպտեմբերին: Սեպտեմբերի 23-ի առաւօտեան հաւաքարարը վանքի յատակն էր մաքրում եւ նրա թոյլտուութեամբ լուսանկարեցի ու արտագրեցի վանքի ներսում եղած արձանագրութիւններից մի քանիսը: Վանքի չորս սիւներից մէկի շինարարական արձանագրութիւնը ջարդուած վիճակում (հինգ կտոր) մենք գտանք դրան մօտ կուտակուած աղբի մէջ (մարմարեայ սալիկ – 25 x 21,5 x 2 սմ): Գրութիւնը հետեւեալն է. «Յիշատակ այս իմոյ արդիանց Քարասիւնս Սրբոյ Ստեփաննոսի տաճարիս Կուսանանց անապատի, բնիկ միաբան աւագ սարկաւագուհի Ա(ստուա)ծասէր կոյս Յեփրոսինէ, դուստր Միքայէլ Աբիմէլիքիանցն, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոյ զօր ընկալցի Տէր ի հաճոյս իւր ամէն: 1870 թ.»: Հաւաքարարն ասաց, որ այս արձանագրութիւնը մի քանի օր առաջ իր տեղումն էր, այն ջարդել են 3 թէ 4 օր առաջ: Այդ տարիներին վանքը յանձնուած էր ոմն նկարիչ Գոցաձէին, որը վանքի օթեակում տեղաւորել էր անկողին եւ առօրեայ կենցաղային իրեր: Ծխախոտի մնացորդներից կարելի էր գուշակել, որ նա շատ հիւրեր էր ընդունում: Իմ աչքի առջեւ աստիճանաբար անհետացան վանքի կնունքի աւազանը, հայոց բեմը, եւ վրաց վայրագութիւնը կանխելու ուղղութեամբ ոչինչ չարեցի: Մեղայ»[3]:
Ճնշող մտածումներս պահ մը կը զուգորդուին Պարոյր Սեւակի «Նորօրեայ աղօթք» բանաստեղծութեան խօսքերուն, որոնք միշտ ալ ժամանակահունչ եւ ճշմարտացի են բոլոր կրօններուն համար.
«Ես վախենում եմ,
Շա՜տ եմ վախենում,
Բիւրաւոր ու բո՛ւթ հաւատացեալից,
Բիւրատեսք ու սո՛ւտ հաւատացեալից»:
Արդեօ՞ք հայերուս հանդէպ այս անհանդուրժողութեան պատճառը շատ մը վրացիներու մօտ նստուածք տուած ստորակայութեան բարդոյթն է` դժուար է ըսել: Նկատի ունենալով այն պատմական փաստը, որ վրաց քրիստոնէութեան դարձը զօրեղ հաւատքի այն արգասիքն էր, երբ հռիփսիմեանց կոյսերէն մին` Ս. Նունէն, Վարագայ վանքի մօտ` Վաղարշապատի ճանապարհին կ՛առանձնանայ իր հաւատակից քոյրերէն, կը մեկնի Վրաստան ու կը հաստատուի վրաց պատմական Մծխիթա մայրաքաղաքը: Այնտեղ ան կը քարոզէ քրիստոնէութիւնը ու կը յաջողի դարձի բերել ոչ միայն վրաց արքունիքը, այլեւ` ժողովուրդը: Նունէ կոյսը, վրացերէն` Նինօ, կը համարուի Վրաստանի առաջին առաքելուհին եւ պահապան սուրբը: Պէտք չէ մոռնալ, որ մինչեւ 608 թուականը Վրաց եկեղեցին ի հոգեւորս կ՛ենթարկուէր Հայց. առաք. եկեղեցիին: Կորիւն վարդապետ իր պատմական երկին մէջ կը վկայէ.
«[Մեսրոպ] Մաշտոց սկսաւ Տիրոջմէն իրեն շնորհուածի համեմատ նշանագրեր յօրինել վրացերէն լեզուի համար: Գրեց, դասաւորեց եւ օրինաւոր կերպով յարդարեց… եւ իջաւ Վրաց կողմերը: Եւ գնաց, ներկայացաւ անոնց թագաւորին, որուն անունը Բակուր էր, եւ վիճակի եպիսկոպոսին, անունը` Մովսէս: … Եւ ան [Մաշտոցը] իր արուեստն առաջարկելով` խրատեց, յորդորեց զանոնք, եւ այդ ժամանակ ամէնքը յանձն առին անոր ուզածը կատարել: Եւ վրացերէն լեզուի թարգմանիչ մը գտաւ, որ կ՛անուանուէր Ջաղա… այնուհետեւ Վրաց արքան հրամայեց իր իշխանութեան զանազան կողմերէն եւ զանազան գաւառներէն մանուկներ հաւաքել եւ տալ վարդապետին ձեռքը: Իսկ ան ալ զանոնք առնելով` ուսման բովի մէջ դրաւ»[4]:
Նոյնը կ՛աւանդէ նաեւ ոսկեդարու մեր մեծագոյն մատենագիրներէն Մովսէս Խորենացին, երբ իր «Հայոց պատմութիւն» աշխատութեան մէջ կը նշէ.
«Մեսրոպ Վրաց աշխարհը երթալով` անոնց համար ալ, իրեն տրուած երկնային շնորհով, կը ստեղծէ նշանագրեր, ոմն Ջաղայի հետ, որ յունարէն եւ հայ լեզուներու թարգմանիչ էր, օժանդակութիւն գտնելով անոնց Բակուր թագաւորէն եւ Մովսէս կաթողիկոսէն»[5]:
Վրացիներ ամենայն խստասրտութեամբ կը մերժեն հայկական մատենագրութեան աւանդած այս վկայութիւնները, հակառակ անոր որ վրացական մատենագրութիւնը կը սկսի Շուշանիկ-Վարդենիի վարքագրութեամբ: Շուշանիկ-Վարդենին Վարդան Մամիկոնեանի դուստրն էր, որ ամուսնացած էր վրաց Վազգէն իշխանին հետ: Վերջինս ընդունեց զրադաշտական կրօնը եւ Պարսկաստանէն վերադառնալէ ետք պարտադրեց իր կնոջ` նմանապէս կրօնափոխ դառնալ: Սակայն սրբուհի Շուշանիկ-Վարդենի մերժեց հաւատուրացութիւնը եւ եօթը տարի ահաւոր չարչարանքներու ենթարկուելէ ետք մարտիրոսացաւ: Շուշանիկ-Վարդենի հայ եւ վրաց եկեղեցիներու կողմէ կը համարուի ընդհանրական սուրբ: Ահաւասիկ, հայ եւ վրացի ժողովուրդներուն միջեւ պատմութեան համընդհանուր այս փաստերը միացնող ազդակ մը հանդիսանալու փոխարէն, ցաւօք, վրացիներուն համար դարձած է աւելի բաժանումի, դաւանական մոլեռանդութեան, քան միութեան պատճառ:
Այսպէս ուրեմն, հայկական մշակութային ժառանգութեան «վրացականացումը» հոգեբանօրէն կրնայ մեկնաբանուիլ իբրեւ սեփական ինքնութեան հանդէպ վստահութեան պակաս, իշխանութեան խորհրդանշական իւրացման, առաջաձգութեան եւ հաւաքական ճնշման համադրութիւն: Ան չի վերաբերիր ուղղակի անհատական թշնամանքին, քան` պատմութեան եւ տարածութեան նկատմամբ վերահսկողութեան խորապէս արմատացած անհրաժեշտութեան, որ կը դրսեւորուի ոչ ազգայնապաշտականը ջնջելու եւ զուտ ազգայինը վերաիմաստաւորելու մշակութային եւ քաղաքական գործելաոճով:
Պահ մը խորասուզուած մտածումներուս մէջ` ամբողջապէս չնկատեցի, որ վրացի խոժոռադէմ միանձնուհին եկեղեցիին ետեւի աջ անկիւնը, մոմավաճառի սեղանին ետեւ կեցած` ուշադիր կը հետեւէր ինծի եւ կը սկսէր անհանգստութեան նշաններ ցոյց տալ: Մօտեցայ իրեն եւ զոյգ մը մոմ խնդրեցի` փոխարժէքը դնելով սեղանին վրայ: Մոմերը վառելով եւ զանոնք զետեղելով եկեղեցւոյ աջակողմեան սիւնին մօտ գտնուող նուրբ աւազով լեցուն մոմակալին մէջ` խաչեալ Յիսուսի սրբանկարին առջեւ, խորազգած մրմնջեցի Հայ եկեղեցւոյ հոգեհանգստեան կարգէն հետեւեալ աղօթքը.
«Քրիստո՛ս, Որդի Աստուծոյ, անոխակալ եւ բարեգութ, գթա՜ քո արարչական սիրովդ ի հոգիս հանգուցեալ ծառայից եւ աղախնոց քոց: Մանաւանդ ի հոգիս կուսանացն ազգիս հայոց յայսմ հռչակապանծ վանացս Սրբոյն Ստեփանոսի` սրբակրօն վանամարցն եւ համօրէն սարկաւագ կանանց, որ են սարկաւագուհիք: Յիշեա՛ յաւուր մեծի գալստեան արքայութեան քո: Արա՛ արժանի ողորմութեան, քաւութեան եւ թողութեան մեղաց: Դասաւորեալ պայծառացո՛ ընդ սուրբս քո յաջակողմեան դասուն: Զի դո՛ւ ես Տէր եւ արարիչ ամենեցուն, դատաւոր կենդանեաց եւ մեռելոց: Եւ քե՛զ վայել է փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»:
Արդ, թող այս համեստ տողերուս ընդմէջէն յիշատակուած ըլլան Թիֆլիսի Կուսանաց Ս. Ստեփանոս վանքի բոլոր միանձնուհիները, սարկաւագուհիներն ու վանամայրերը: Թող անոնց լուսապսակ հոյլը երկնից արքայութեան մէջ բարեխօս ըլլայ բոլորիս համար եւ օրհնութեամբ ծաղկուն պահէ այն սուրբ եւ նուիրական աւանդութիւնը, որ Հայց. առաք. եկեղեցին իր ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ ամրագրած է «Կանոն ձեռնադրութեան սարկաւագ կանանց, որ են սարկաւագուհիք» յատկանշական անունով: Թէպէտ այսօր այդ հայ միանձնուհիներն ու սարկաւագուհիները դժնդակ ժամանակներու հարուածներոււն տակ չեն կրցած յարատեւել եւ ունենալ հետեւորդներ, սակայն հոգեւին կը հաւատամ, որ անոնք իրենց երկնահանդէս աղօթքներով կը սատարեն եկեղեցանուէր առաքելութեան մերօրեայ եւ գալիք հայ կոչումնաւոր միանձնուհիներուն եւ սարկաւագուհիներուն:
Թիֆլիս, 27 սեպտեմբեր 2025
Տօն Սրբոցն Գէորգայ Զօրավարին, Ադոկտոսի եւ Ռոմանոսի երգեցողին:
[1] Մանուկեան, Աբէլ, «Հայ եկեղեցւոյ սարկաւագուհիները», Պէյրութ, 2022: Նոյնը արեւելահայերէն` «Հայ եկեղեցու սարկաւագուհիները», Երեւան, 2023, նաեւ անգլերէն թարգմանութեամբ` Manoukian, Abel, «The Deaconesses of the Armenian Church», Münster,, 2024:
[2] Հմմտ. Կարապետեան, Սամուէլ, «Վրաց պետական քաղաքականութիւնը եւ հայ մշակոյթի յուշարձանները», Երեւան, 1998, էջ 37:
[3] Յակոբ Սանասարեան, Երեւան, Մամիկոնեանց 47 – 13, 8 փետրուար, 1997թ., հրատ. Սամուէլ Կարապետեան, «Վրաց պետական քաղաքականութիւնը եւ հայ մշակոյթի յուշարձանները», Երեւան, 1998, էջ 26-27:
[4] Հմմտ. Կորիւն, «Վարք Մաշտոցի», Երեւան, 1941, էջ 62:
[5] Հմմտ. Մովսէս Խորենացի, «Պատմութիւն Հայոց», Երեւան, 1991, էջ 328:
