Խաչիկ Թէօլէօլեան Եւ Սփիւռքագիտութիւնը (ԺԷ.)

ԳԱՌՆԻԿ ԱՒ. Ք. Գ.

ԺԳ.- Բրտութենէն «Ան-Բան» Չմնալ…

I.- Թէօլէօլեան տարբեր առիթներով յայտնած է, որ իր ուղղուիլը դէպի սփիւռքագիտութիւն` մեկնակէտին ունէր Հայոց ցեղասպանութեան 50-ամեակին հետեւած ահաբեկչական արարքներուն հանդէպ հետաքրքրութիւնը: Խորհած, թէ անիկա Հայոց ցեղասպանութեան սփիւռքեան քաղաքականութենէ մը աւելի` էապէս ինքնութեան կամ ինքնապատկերացման տագնապ կը պատմէ: Կամ, իր բառերով, անոր «գոյութիւնը, յարատեւումն ու ընդարձակումը` 1973-էն ի վեր, հայ սփիւռքի ներքին կեանքի ու պայքարներու ախտանշական (ոչ միայն յատկանշական) երեւոյթներէն է, եւ ուրեմն, այդ շարժումը «երկրաշարժ» մըն է, որ ունի կարեւոր ներքին, ներսփիւռքային անդրադարձ: Մեզի կը ստիպէ, որ վերստին մտածենք սփիւռքի անցեալն ու ապագան»: («Երկրաշարժ»-ը պիտի տեւէր աւելի քան երկու տասնամեակ): Արդ, անդրադարձը գիտակցում է ստիպողութեան մը` վասն «նոր ինքնապատկերացումներ»-ու վերամշակման: Անհրաժեշտ է կրօնական, ընկերային, բարոյական ու քաղաքական հասկացողութիւնները վերամշակել` կարենալ հակազդելու «ժամանակի պայմաններուն», միաժամանակ «որոշ ազդեցութիւն մը» ունենալու սերունդի մը ինքնապատկերացման վրայ»: Ասիկա կը նշանակէ, որ «նոր ինքնապատկերացումներ»-ու վերամշակումը տեւաբար պէտք է կատարուի, սերունդ առ սերունդ, այլապէս կը կորսնցնէ «ժամանակակից պայմաններ»-ը ճանչնալու կարողութիւնը եւ կ՛ըլլայ ապայժմէ:

Ուշագրաւ է, որ Միջին Արեւելքէն ելած արարքները տարած հասցուցած էին զինք նախընտրութեան երեւոյթը պատումնաբանական (narratological) անկիւնէ վերլուծման փորձին ենթարկելու (պիտի նախընտրէի այն փորձը կոչել` մշակութաբանական կամ մշակութային քննադատութիւն):

Որեւէ ահաբեկչութիւն ընկերա-մշակութային, հոգեբանական (նկատի ունեցած է ախտաբանականը), քաղաքական եւ այլ ազդակներու բարդ երեւոյթ մըն է: Այնքան բարդ, որ անոր մասին «յղացականօրէն գոհացուցիչ» որեւէ ծրագիր պատրանք կրնայ ըլլալ: Օրին, երբ այս կարծիքը գրի առած է, աւելցուցած է` «գէթ` ներկայիս»: Կը կարծեմ` երեւոյթին բարդութիւնը, դրդապատճառներուն յոգնակի խստութիւնը եւ խճճումը, անոր մօտենալու մեթոտներուն բազմազանութիւնը երբեք ալ թոյլ պիտի չտան «յղացականօրէն գոհացուցիչ» եւ ընդհանուրէն ընդունելի որեւէ ծրագիր:

Անկարելի «գոհացուցիչ»-ը ապագային ձգելով` Թէօլէօլեան ձեռնարկած է քննել այն բրտութեան ծնուցիչ «ինքնապատկերացումը», որ, ըստ իրեն, «հիմնապատճառ»-ն է անոր:

Դարձեալ` ինչո՞ւ պատումնաբանական մեթոտը:

1.- Նախ` Թէօլէօլեանի դոկտորական թեզը («Form and information in narrative») կը խօսի իր պատումնաբանական հակումէն:

2.- Բոլոր ահաբեկչութիւնները նոյնապատճառ չեն: Թէօլէօլեանի կարծիքով, հայկականը «պատշաճապէս» կամ «ճշգրտագոյն կերպով» հասկնալի կ՛ըլլայ, եթէ դիտուի իբրեւ մշակութային երեւոյթ, քան` քաղաքական կամ հոգեբանական:

Մտածած է աւելին ալ, թէ`

քաղաքական գիտութիւնը չափազանց բարդ դէպքերը կը դարձնէ պարզ, կամ` զուտ քաղաքական իրողութիւններ: Նաեւ, իր շատ մեծ ցանկութեամբ, կը ձգտի բնորդ մը (կամ լաւագոյն պարագային` քանի մը բնորդներ) հնարելու, որպէսզի կարենայ «իր փորձառական խօսոյթին եւ գործնական նպատակներուն յարմար ընդհանրացումներ կատարել», կ՛անտեսէ երեւոյթին տարածունօրէն բարդ յարակցոյթ մը ըլլալը: Օրինակ մը` անոր անտեսումներէն. ըստ քաղաքական գիտութեան առաջնահերթ հասկացողութեան, ահաբեկչութիւն մը «Պետութեան եւ օրէնքի իշխանութեան դէմ կեցուածքի կերպ մը»-ն է:

Իսկ հոգեբանականը, երեւոյթին վրայ «կեղծ-գիտական» սկզբունքներու կիրարկմամբ, իրականութեան հետ կապ չունեցող, անկէ տարանջատ վարկածներ կը հնարէ: Օրինակ` զայն կը վերլուծէ իբրեւ զուտ ախտաբանական երեւոյթ, եւ ահաբեկիչին մէջ կը տեսնէ հոգեգար մը, կամ` «բացարձակապէս խելազուրկ անհատ մը»:

3.- Ան ահաբեկչութեան վրայ այլազան մօտեցումներուն մէջ տեսած է խիստ պակասը մշակութային միջնորդոյթի (mediation) յղացքին: Միջնորդոյթ, որ յուշ է, պատմում, առասպել, աւանդավէպ, երգ, տիպար, գաղափար, փոխաբերութիւն, խորհրդանշան եւ այլն (այս բոլորը ինք ընդգրկած է «պատում» եզրին մէջ). անոնք միայն անցեալին չեն վերաբերիր, այլեւ կը քարտիսագրեն «ապագայ արարքներ».  ժամանակները կը տոգորեն «անդրանցնող արժէքներ»-ով, այսինքն` արժէքներով, որոնք ժամանակներուն մէջ կը ճամբորդեն, հաւաքականութիւն մը կազմեն, ինքնութիւն կու տան անոր, կատարածին «վերլուծումն ու հասկացողութիւնը կը ձեւեն», «անելիքը կը թելադրեն»: Ասիկա գիտնալը «կենսական» է, որպէսզի տարատեսակ «պատում»-ները մտածելի ըլլան, քակտելի ըլլան, ու «նոր թատերաբեմ»ը կարելի ըլլայ յարդարել, եւ «նոր դերակատարներ» ելլեն հոն:

II.- Յիշեցի, որ Թէօլէօլեանի ուղղուիլը դէպի սփիւռքագիտութիւն` մեկնակէտին ունէր Հայոց ցեղասպանութեան 50-ամեակին հետեւած ահաբեկչական արարքներուն հանդէպ հետաքրքրութիւնը: Այն արարքները կը ներշնչուէին նախընթացէ մը, որ սկսած էր 19-րդ դարու 90-ականներու կէսէն, ապա շարունակուած` 1921-1922-ին: Նախընթացին շուրջ Միքայէլ Վարանդեան յիշած է, որ անոնք սկիզբները «աւա՜ղ, խիստ յաճախ ուղղուեր են ներքին, հայ ոսոխներուն դէմ` մատնիչներուն, ուխտադրուժ լրտեսներուն եւ ամէն կարգի դաւաճաններուն»: Ետքը Թուրքիոյ եւ Կովկասի մէջ հետզհետէ պիտի ուղղուէին «բուն իսկ թշնամուն դէմ (…) անոր հարիւրաւոր զոհերը` թուրք, քիւրտ, ռուս, մանր ու խոշոր բռնաւորներ (…), ապա ամէնէն խոշոր չարագործներէն` Թալէաթ, Ջիվանշիր, Պեհաէտտին Շաքիր, Ճեմալ փաշա, Ազմի պէյ եւ այլն, որոնք միանգամայն մարդկային ցեղի մեծագոյն դահիճներէն են, եւ որոնց արիւնաշաղախ դիակները փռուեցան հետզհետէ» («ՀՅԴաշնակցութեան Պատմութիւն», Ա. հտ, Փարիզ, 1932):

Միջնորդոյթի յղացքին կարեւորութիւնը Թէօլէօլեանի հայեացքը ուղղած է հոգեբանականէն եւ քաղաքականէն «աւելի լայն» մշակութային համագրութեան մը, որուն գլխաւոր տարրերն են Հայոց ցեղասպանութեան եւ Քաջն Վարդանի շուրջ «ամէնուրեք ներկայ» (omnipresent) «պատում»-ները (խօսքի այլազան կերպաւորումները):

Ցեղասպանութեան ծանր վիշտով պատմուած ընտանեկան յուշեր հայոց մէջ շրջանառութեան եղած են: Անշուշտ անոնց շրջանառութիւնը միայն «բաւարար չէ ահաբեկչութեան պատճառ ըլլալու»: Պատճառներէն` Թուրքիոյ ժխտողականութիւնը, պաղեստինեան ահաբեկչութեան հմայքը, հարաւամերիկեան ձախ շարժումներու նկատմամբ խանդավառութիւնը, հայկական քաղաքական կառոյցներու քաղքենիացումը եւ այլն: Բայց այս պատճառներէն աւելի խորքային եւ ահաբեկչութեան փութացուցիչ տեսած է «անարդարութեան հաւաքական վառ յուշին կցորդումը` գործելու ըստ աւանդական եւ կարեւորուած յարացոյցներու, որոնք ամփոփուած են ծրադրիչ պատումներու (projective narratives) մէջ»: Ցեղասպանութեան յուշերը եւ նեմեսիսեան դրուագները «ծրադրիչ պատում»-ներ են: Երկուքին ալ (առաջինէն` գէթ հրատարակուածները) վերլուծումը չէ կատարած: Բայց վերլուծած է ազգային/յեղափոխական երգերը, որոնք «մեծաւ մասամբ» յօրինուած 1890-1920 ժամանակամիջոցին: Անոնց առնչաբար գրած է.«Տառացիօրէն այս շրջանէն մեծաթիւ երգեր տօնականօրէն կը յիշատակեն փոքր յաղթանակներ (…), որոնք կը վկայեն հայոց դիմացկունութեան մասին»: Որպէս Միացեալ Նահանգներու բնակիչ` տեսած է, որ այնտեղ անոնց ազդեցութիւնը «շատ փոքր» էր, իսկ Միջին Արեւելքի մէջ` խոր եւ տարածուն: Լիբանան, ուր համայնքներու միջեւ մարտերն էին, հայ գրախանութները ազգային/յեղափոխական երգարաններ կը ծախէին, որոնց բովանդակած երգերը կը քաջալերեն շատ մեծ վտանգներ ստանձնելով` ընթանալու դէպի «բիրտ մահ», կամ` «պատուով ապրիլ»:

Մշակութային համագրութեան երկրորդ գլխաւոր տարրին` Վարդանապատումին եւ Ցեղասպանութեան «պատում»-ներուն զուգորդո՞ւմը:

Հայ եկեղեցին 301-էն, այսինքն` հայոց կողմէ պաշտօնապէս քրիստոնէութեան ընդունումէն սկսեալ, առաջնորդողն էր հայ մշակոյթի, ուստի նաեւ` ազգային ինքնութեան կերտումին եւ քաղաքականութեան ձեւաւորման:

Գիտենք, որ քրիստոնէական վարդապետութեան տարածքներէն մէկը մարտիրոսաբանութիւնն է, որուն խորքին Յիսուսի խօսքն է, որ կ՛ըսէ. «Եթէ մէկը ուզէ ինծի հետեւիլ, թող ուրանայ իր անձը, առնէ իր խաչը եւ ետեւէս գայ», Մտ 16.24: Այս հետեւիլը Պօղոս առաքեալէ նկարագրուած է իբրեւ «բարի պատերազմ»: Առաքեալը գրած է. «Բարի պատերազմը մղեցի, կեանքիս ընթացքը աւարտեցի, հաւատքը պահեցի: Ասկէ ետք ինծի կը մնայ միայն սպասել արդարութեան պսակին…», Բ. Տմ 4.7-8: Յիսուսի խաչին հետեւիլը` «բարի պատերազմ»-ը մղել է, որ միաժամանակ նշանն է վաւերական աշակերտութեան: Ասիկա Ընդհանրական եկեղեցւոյ համոզումը կազմեց, հետեւաբար` նաեւ Հայ եկեղեցւոյ: Եւ համոզումը դարերու ճամբայ կտրեց, եւ մեր մօտ 19-րդ դարուն կրօնականօրէն ոչկրօնական իմաստ առաւ: Պարզապէս փոխուեցաւ այն համոզման, թէ կազմակերպութիւն մը, որուն ուսուցումները չէին կրնար մարտիրոսութիւն ներշնչել կամ զոհողութեան այլ կերպեր, զուրկ էր վաւերականութենէ: Եւ այս համոզումը անցաւ սփիւռք:

Այս փոփոխութիւնը եթէ ոչ աղաւաղում, գէթ մեծ իմաստափոխում մըն էր, որ սկսած է` մեր մէջ գրաճանաչութեան ընդհանրացումով, հայ գրականութեան զարթօնքով, աշխարհական ուսուցման մատչելիութեամբ եւ հայ մտքին քաղաքականացումով: Մինչ 5-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դար մարտիրոսաբանութեան «կրօնական եզր»-ը կը բաբախէր, յետ այնու հետզհետէ նուաղեցաւ անիկա:

Ընդարձակ աշխատանք մըն է իմաստափոխման հոլովոյթին քննութիւնը: Մտաւորականը ատոր մէջ չէ մտած: Բայց փորձը կատարած է «ուրուագծել»-ու Հայ եկեղեցւոյ եւ Ցեղասպանութեան 50-ամեակէն ետք բրտութեան յարաբերութիւնները` կարդալով հրապարակագրական «բացայայտ լեզու»-ն: Ըստ Թէօլէօլեանի, հայ ահաբեկչութիւնը «յաջողապէս» իւրացուցած է խօսոյթները, որոնք բոլորն ալ կը ծագին Հայ եկեղեցւոյ «աւանդութիւններու լեզու»-էն: «Աւանդութիւններ»-ով ի՞նչ հասկցած է. մէկ, գուցէ, մարտիրոսաբանութեան աստուածաբանական ուսուցումը. եւ երկու, հաստատապէս, Վարդանանց նահատակութեան ուսուցումը: Պէտք է ըսել, որ Թէօլէօլեան մարտիրոսաբանութեան աստուածաբանական ուսուցման քննութիւն չէ կատարած: Ոչ ալ` Վարդանանց նահատակութեան իսկական ուսուցումին: Բայց Վարդանապատումին նուիրած է հետեւեալ մտածումը: Կը մէջբերեմ. «(Վարդանանց) յիշատակը Հայ առաքելական եկեղեցւոյ ծիսական օրացոյցին մէջ կը կատարուի Սրբոց տօնի մը: Հայ երեխաները անոնց պատումին կը հանդիպին եկեղեցւոյ մէջ, կիրակնօրեայ դպրոցի մէջ, մանկապարտէզի եւ նախակրթարանի մէջ: Միջին Արեւելքի ծխական դպրոցներու համակարգէն ներս աւելի յառաջացեալ աշակերտներ անոր կը հանդիպին աւելի ընդլայնուած պատումնաձեւով, սովորաբար` ժամանակակից հայերէնով, բայց` երբեմն նոյնիսկ գրաբարով, որով գրուած է Եղիշէէ, որ կղերական էր: Այս պատումը վարպետօրէն թարգմանուած է եւ խնդրայարոյց խմբագրութեամբ տրուած է Հարվըրտ համալսարանի գիտաշխատող Ռապըրթ Թամսընէ, որուն համոզումն է, որ պատումին մէջ պատմական ճշգրիտ մնացորդը քիչ է, եւ որ` Վարդանի ու իր մարդոց հերոսական դիմադրութիւնը եւ մարտիրոսութիւնը իրականութենէ աւելի` կու գայ Ս. Գրային Մակաբայեցիներու պատմութենէն: Յամենայն դէպս երկին պատմական ճշգրտութեան բանավէճը դուրս է այս յօդուածի առաջադրութենէն: Մակաբայեցիներու բնորդին յիշատակումը (այստեղ) միայն կը ծառայէ մատնացուցելու պատգամները, որոնցմով Վարդանապատումը կը ներշնչէ եւ կը վաւերացնէ դիմադրութեան որոշ կերպեր` զանոնք օժտելով աւանդական ու կրօնական հեղինակութեան հանդերձանքով»: Այս «հանդերձանք»-ը մաշած էր, եւ հիմա աւելի մաշած է, մանաւանդ որ Հայ եկեղեցին ալ չէ կրցած եւ ցարդ չի կրնար Վարդանանց նահատակութիւնը աստուածաբանականօրէն մտածել: Թէօլէօլեան մաշումին պատճառ ցոյց տուած է` գրաճանաչութեան ընդհանրացումը, հայ գրականութեան զարթօնքը եւ աշխարհական ուսուցման մատչելիութիւնն ու հայ մտքին քաղաքականացումը, ինչպէս նշեցի: Կարելի է աւելցնել նաեւ` Հայ եկեղեցւոյ աստուածաբանական ամլութիւնը:

Այն ատեն նաեւ Վարդանապատումը առած է ոչ կրօնական եւ զուտ հայրենասիրական նշանակութիւն: Անոր նշանակութեան աշխարհականացումէն` «երկու բառ մնացած են ի գործածութեան»: Մէկը «մարտիրոս» բառն է, որ յունարէնէն է, միւսն ալ` «նահատակ»-ը, որ յունարէնին հայերէն համանիշն է: Նաեւ մնացած է խօսք մը, որ` «Մահ իմացեալ` անմահութիւն է»: «Խօսքը առանցքային է Եղիշէի գրութեան մէջ», գրած է Թէօլէօլեան, եւ` բացատրած, թէ` «Անիկա կը յղէ Վարդանի եւ իր ընկերակիցներու կամեցողութեան` վտանգելու իրենց ամբողջ գոյութիւնը վասն պաշտպանութեան հայ քրիստոնէական հաւատքին, որ այն ատեն (ինչպէս այսօր) ըմբռնուած է որպէս ազգային ինքնութեան համար որոշադրող բաղադրիչ»: (Այս վերջին հաստատումի «այն ատեն»-ին կապակցաբար` մեծ վերապահութիւն ունիմ. կը խորհիմ, որ Մակաբայեցիներու բնորդին իսկական ճանաչումը եւ այնքան չարչրկուած Եղիշէի «առանցքային» խօսքին աստուածաբանական հարազատ նշանակութեան մտաբերումը, կը յայտնեն, թէ «բանը ինչո՛ւմն է», եւ «բան»-ը «այն ատեն» արմատականօրէն կրօնական էր, եւ դեռ հորիզոնին չկար ազգային ինքնութեան իմացքը, անշուշտ` այն առումով, որ ժամանակակից աշխարհին մէջ կ՛ընկալուի անիկա):

Թէօլէօլեան Վարդանապատումը վերլուծելով` ուզած է ցոյց տալ, թէ «ինչ որ սկզբնապէս կրօնական հանդուրժողութեան, տեղական ինքնակառավարման եւ աւատապետական առանձնաշնորհումներու պայքար մըն էր, վերածուած է ազգային ինքնութեան եւ անձնական պատուի պաշտպանութեան տիպային պատումի, միաանգամայն»: 19-րդ դարուն դրուագը մեկնաբանուած է առաջնահերթաբար իբր տիպ վասն ազգային ինքնութեան պայքարի: Անիկա այլեւս դադրած է կրօնական բարեպաշտութիւն ներշնչելէ: Ինչ որ մնացած է անկէ,  մարտիրոսութեան շատ զօրաւոր գաղափարն է: Դրուագին այսպէս մեկնաբանութիւնը անցած է սփիւռք, ուր Վարդանի կեանքն ու մահը անդադրում կիրքով մը պատմուած են իբր բնորդներ: Այսպէս, Միացեալ Նահանգներու կիրակնօրեայ դպրոցներուն մէջ կը սորվեցնեն ոտանաւորը, որ կ՛ըսէ. «Հայ եմ ես, հայ եմ ես. / Քաջ Վարդանի թոռն եմ ես»: Այս երկտողը կը թելադրէ, որ հայ ըլլալը Վարդանը ճանչնալ է` որպէս նախահայր: Եւ նախահայր ճանչնալ մէկը, որ արեան կապ մը չունի, ճանչնալ է անոր բարոյական եւ խորհրդանշական հեղինակութիւնը: Անշուշտ, բազմազգ Միացեալ Նահանգներու մէջ, ուր ձուլումը կը գործէ, ոտանաւորին թելադրութիւնը զգացումներէն եւ միտքերէն ներս այնքան ալ թափանցող չէ: Բայց Միջին Արեւելք, ուր հայութիւնը փակ համայնքներով կ՛ապրի, եւ ձուլումը նուազ է, ինքնապատկերացման մէջ Վարդանապատումին ազդեցութիւնը մեծ է:

Վերստին` ինչո՞ւ Վարդանապատումը:

Որովհետեւ «Երկաթէ շերեփ»-ը պէտք ունէր ո՛չ թէ միայն վաւերականութեամբ զգեստաւորուելու, այլեւ` այն զգեստաւորման տալու սրբազան իմաստ: Միայն վաւերականութիւնը անբաւարար էր, պէտք էր սրբազան վաւերականութիւն մը: