ՍԻՒԶԱՆ ԽԱՐՏԱԼԵԱՆ
Նորա Պարութճեանի «Զերօ»-ն կարդալով` կը մտաբերեմ Շէյքսփիրի «Measure for Measure» թատերախաղին հետեւեալ տողերը.
«Դուն ո՛չ երիտասարդութիւն ունիս, ո՛չ տարիք:
Բայց կարծես ընթրիքէն յետոյ քունի անցած` կ՛երազես երկուքին մասին»:
«Զերօ»-ն տղմուտն է, վերջալոյսը, կեանքի եւ մահուան միջեւ բռնուած գոյութիւն մը, տեսակ մը բանտ, ո՛չ դրախտն է, ո՛չ դժոխքը. առկախուած` մինչեւ անխուսափելի մահը:
Մէկ տարի առաջ մայրս հրաժեշտ տուաւ այս անհաւատալիօրէն հիւանդ աշխարհին: Վերջին տարիներուն հիւանդութեան պատճառով միտքը կորսնցուցած էր: Ուրուականի նման քամի կը հիւսէր, անճանաչելի դարձած էր:
Պայմաններու բերումով, մայրս իր կեանքի վերջին տարին անցուց Պէյրութի հայկական ծերանոցին մէջ: Շատ դժուար որոշում էր. եւ այդ տարին մինչեւ այսօր չեմ կրնար նկարագրել: Անսահմանօրէն երախտապարտ եմ հիւանդախնամներուն: Սակայն գիտեմ, որ այդ մէկ տարին դժոխային էր բոլորին համար:
Ֆրանսաբնակ գրող Նորա Պարութճեանի հատորը` «Զերօ»-ն, կը վերծանէ մարդկային այս տառապանքին երեսները իր ամբողջութեամբ: Դժուար էջեր են, ծանր պատմութիւններ, տագնապահար մարդիկ, բայց մանաւանդ` տագնպահար Նորան, որ 2016/2021 թուականներուն փարիզեան մէկ շրջանի հայկական ծերանոցին մէջ կը պեղէ մարդ արարածը իր մութ եւ լոյս պահերով:
«Զերօ»-ն բանաստեղծական եւ արձակ կտորներու հաւաքածոյ մըն է, ուր հեղինակը կը մերկացնէ վերջալոյսի տարիները ապրող մարդու վիճակը ծերանոցի մը մէջ, աշխատանքային միջավայրը եւ այնտեղ ապրող ծերերու ընտանիքներուն երկսայրի դրութիւնը, տարակուսանքն ու երկմտութիւնը:
Պահ մը կը մտածեմ` ինչո՞ւ կ՛ուզեմ անդադար ուշադրութիւնս շեղել, խուսափիլ: Եւ կը հասկնամ, որ Նորան շփոթութիւն, ամօթի զգացումներ կը յառաջացնէ մէջս, սակայն միաժամանակ կը սրէ ընթերցելու, շարունակելու փափաքս:
Թոյլ ձեռքեր ունիս, կը վախնաս, չես համարձակիր մտածել, մերժել կ՛ուզես, փախչիլ կ՛ուզես. հաւատա՞լ, չհաւատա՞լ մարդուն:
Բայց ո՛չ վախը, ո՛չ քաջութինը կրնան մարդը փրկել: Մարդկային արատները մարդու անբաժանելի մասն են, իսկ առաքինութիւնը երբեմն կը պարտադրէ, որ դիմես լկտի յանցագործութիւններու. արցունքները կը թեթեւցնեն բարկութիւնդ:
Գիրքին հերոսները ծերունիներ են:
Ահա ծերունի մը, որ չոր ամսուն կը սպասէ թաց անձրեւին:
Ուրիշ մը, որ կրնայ պատմել ո՛չ տաք, ո՛չ պաղ օրերու մասին, ո՛չ պատերազմի, ո՛չ խաղաղութեան, ո՛չ ալ իր տան մասին:
Միւսը կ՛ապրի իր արկածներու, սիրահարութիւններու յուշերով:
Բոլորը կ՛ապրին մութին մէջ, մամռածածկ խոր ջրհորի մը մէջ: Ծերուկներ են, ձանձրալի գլուխներ կը սաւառնին քամիին հետ, հեռուները. անհասանելի են նոյնիսկ բառը, խօսքը:
Եւ դուն, խաւարով պարուրուած, նշաններու փնտռտուքի մէջ ես. կը փորձես մարդ մնալ, մարդը գտնել:
Կորսուած թելը գտնել:
Նորա Պարութճեանը իւրաքանչիւր տողին հետ կը մտնէ սրտիդ մէջ եւ այնտեղէն կը հեռացնէ ե՛ւ գեղեցկութիւնը, ե՛ւ սարսափը. զգացումներդ կը սառին:
Մարմինը, մարդու մարմինը, փխրուն, հոն է. «Մեր մարմինը մեզի չի պատկանիր: Եթէ պատկանէր, ուրեմն պիտի կարողանայինք գոնէ մենք մեզ զսպել: Չէ: Մարմինիս բոլոր բջիջները միացած ապստամբեցան ինծի դէմ ու անակնկալօրէն դաւաճանեցին ինծի: Արցունքի վոլքան մըն է, որ պայթեցաւ: Որոտաց մարմինս: Անձս լքեց զիս: Տապալեցայ ու մնացի հոն` իր ձեռքի մահաբոյր քրտինքին մէջ խեղդուած»: Տիկին Շ.ի մահուան դէմ դիմաց, առանձին, Նորան լոյսի նշոյլ մը կը փնտռէ, մխիթարանքի խօսք.
«- Լիւսի, ես եմ` Նորան, աղուոր բան մը ըսէ ինծի:
… կ՛ուզէի, որ զիս մխիթարէր»:
Ծերանոցը տեղ մըն է, ուր մարդ կը կորսնցնէ իր կիրքը, որ կամաց կամաց կը կեղծուի: Բայց ինչո՞ւ պէտք է զայն պահել, հազար ու մէկ փոքր մտահոգութիւններ կան, երբ դիմացինդ կորսնցուցած է` իր տեսողութիւնը, հոտառութիւնը, լսողութիւնը, համը. ինչպէ՞ս պահել կիրքը, երբ զգացողութիւնները սառած են:
Մահը ներկայ է ամէն քայլափոխին. միայն կամուրջ մըն է, որ կը բաժնէ մեզ մահէն: Նորա Պարութճեանի բառերով` «Ինք կ՛ընթանար կամուրջէն: Ես` այս դին, ուր պիտի մնայի, անշարժ կը հետեւէի իր հեռացումին: Որքան կը հեռանար ան, այնքան կը փոքրանայի ես: Ամէն ետ դառնալուն` կը փշրուէր թանկագին կեղծիք մը, ամէն առած քայլին` կը քակուէր հանգոյց մը»:
Հրէշային այս պայմաններուն մէջ կը փթթի նաեւ սէրը, ակամայ սէրը. թերեւս` վախէն ծնած սէրը: Ամէն անգամ տիկին Ն.-ի անունը տալուն` «փաղաքշանք մը հեզասահ կը մտնէ ձայնիս մէջ: Գիտեմ, որ զիս կը սիրէ: Չէ ըսած: Հոս սէր տալ- առնելու տեղ չէ: Յարգանք մը միայն. ատ ալ` ուրիշ նիւթ: Երազելը մոռցայ: Այստեղ քալելու համար չեղածին վրայ չենք բազմիր», կը գրէ Նորա Պարութճեան:
Իրապաշտ բառերով կը խօսի Նորան. «Հոս մարդերը միսեր են. ակռաներէն ամէն խօսքի ոչնչութիւն կը կաթի: Մահուան քարայր բաց բերաններ… Հոս աղբին ու միսին հոտը կը խառնուին. իրականութիւնը գլուխը կը ցնցէ ու զիս կը քերթէ բանաստեղծութենէն: Չեմ դիմանար», կը գրէ ան.
Լուծումը գաղտնի դուռն է եւ հոն` գաղտնի դարակները, դարակներու բացխփումը: Դարակ մը բանալ, միւսը գոցել, կեանքը բաժնեակներու վերածել, միսերը մոռնալ:
Հոն`
«կը չորնայ
թուղթին վրայ ճմռթկուած
ինչ որ թաց է մարմնին մէջ».
«Վրան աղ ցանուած տզրուկի պէս փռուեցայ եւ պարպեցի ջուրերս»:
Չոր սեզոնին չոր ուղեղի մտքերը` կը յիշեմ Թ.Ս. էլիոթի բառերը:
«Զերօ»-ն ինքնախոստովանութիւն է: Ամբողջ գիրքին մէջ կայ անկարողութեան շատ խոր զգացում մը: Անբաւարարութիւնը անխուսափելի է այս միջավայրին մէջ: Փորձութեան կ՛ենթարկէ քեզ շարունակ. «Փախուստ չկայ, մէջն ես, եւ ասոր դիմաց` անկարող: Քու անկարողութեանդ չափը կու տայ այս տեղը: Քեզ կը կշռէ: Թեթեւ կ՛իյնաս»:
Այստեղ դուն պաշտօնեայ չես կրնար ըլլալ, դուն ակամայ, հանգող միսերու մաս կը կազմես: Արհեստավարժ ըլլալը անհնար է: Պարտականութի՞ւն է, թէ՞ պարտադրանք:
«Կամաց կամաց կը մեծնայ մէջս արհամարհանքը պարտականութեան հանդէպ: Professionnalisme – Կ՛ատեմ այս աժան բառը: Այս դաժան բառը: Ամէն ձեւի կը յարմարի, կը վերաձեւաւորուի` ըստ յարմարութեան, կը ծռմռի ամէն բանի առջեւ: Անձեւ, տձեւ: Քեզ կը ձեւափոխէ, քեզ կը ձեւազրկէ»:
Շատ ծանր են «Քորոնա»-ի համավարակի օրերը: Մարդը կը դադրի մարդ ըլլալէ, բոլոր օրէնքները կը վերանան, բարոյական բոլոր սկզբունքները կը չքանան: «Բոլորիս հագուստները վառեցան: Մես-մերկ կեցանք իրարու դիմաց: Անծածկոյթ: Ի յայտ եկան քողարկուած տձեւութիւններ եւ քողազերծուեցան վերապահ գեղեցկութիւններ: Բացին տրուած էինք: Ձեւ չունէինք պահուըտելու:
«Զերօ»-ին առանցքը տկարացած մարմինն է, շիջող միտքը, փլուզուող արժէքները, որոնք կը խարխլեն բոլոր շէնքերը:
Հոս այս անաստուած վայրին մէջ կը փշրուին թապուները:
«Զե՜րօ, զե՜րօ … բոլո՜րս ալ զերօ ենք»:
Գրական իր այս առաջին հատորին մասին խօսելով` հեղինակը զրոյցի մը մէջ կ՛ըսէ. «Ես չէի գրեր, ես կը գրուէի. տողերը գրուեցան ինքնաբերաբար»: Բան մը, որ ի հարկէ անմիջականութիւն կու տայ գործին: Մարդոց շունչը կը զգաս ծոծրակիդ: Կշռոյթ մը կայ, որ կը կլանէ ընթեցողը: Ծերանոցի բնակիչներուն համար ժամանակը կանգ առած է, իսկ հեղինակը պարտաւորութիւն կը զգայ անցեալը ներկային մէջ բերելու, վկայելու, որ մահէն առաջ կայ զոհագործելու, գերի դառնալու խնդիր մը: Նաեւ` մահը յաղթահարելու համար զայն գեղագիտականացնելու անհրաժեշտութիւն մը: Այնտեղ կան լեզուական հրաշալի պատկերներ, դաժան իրականութեան անհրաժեշտութենէն ծնած նոր բառեր:
Բայց, ինչպէս ըսի, սա հաճոյաբեր ընթերցում չէ: Պահեր կան, երբ լոյսի նուազագոյն նշոյլ մը կը փտռեմ: Այսքան մահաբեր է մութը` կը մտածեմ:
Նորա Պարութճեանին այս փոքրիկ գիրքը պէտք է կարդալ համբերութեամբ, սիրով եւ մարդ մնալու յոյսով: Եկէք` չմոլորինք այս մենութեան մէջ:
25 մարտ 2025
