Վկայութիւններ` Մուշեղ Գալշոյեանի Մասին

Քարի բուսած տաղանդ էր Մուշեղ Գալշոյեանը: Քարից բխած աղբիւր, եւ նրա «ջուրն ուրիշ ջրէն էր»:

Ոտաբոպիկ քայլել էր Արագածի քարերի վրայ, մեծացել այդ քարերի մէջ, յետոյ տիկն էր տուել այդ քարերին եւ խօսք բացել աշխարհ հետ…: Պատմել է աշխարհին, թէ ինչպէ՛ս իր տուն ու տեղից քշուած մի ժողովուրդ, հաստատուելով այդ քարերի մէջ, տուն է շինել այդ քարերից, այդ քարերից հաց է քամել, ծաղկեցրել է այդ քարերը եւ այդ քարերի վրայ դրոշմել իր գոյատեւութեան իրաւունքը:

Աշխարհի հետ կռիւ ունէր Մուշեղ Գալշոյեանը: Տիտղոսի եւ իշխանութեան կռիւ չէր այդ կռիւը, այլ կռիւ էր մարդ ծնուելու, մարդ ապրելու եւ մարդ մեռնելու համար…

Նա ծնուել է մարդկանց հոգսը թեթեւացնելու համար, նրանց ուրախացնելու, երջանկացնելու համար…:

ՀԱՄՕ ՍԱՀԵԱՆ

Խորունկ, խոկուն, բայց եւ տենդոտ գրիչ մըն Է Մուշեղ Գալշոյեան, ճարտար` մարդկային ու զուտ հայկական ապրումի պահերը նուաճելու, օժտուած կառոյցի բացառիկ բնազդով, կարող ժամանակի յղացքին նրբութիւններն ու  բարդութիւնները գործածելու, ինչպէս եւ գիտակցական զանազան մակարդակներու վրայ զարգացնելու իր գրական երկը: Ամէնէն ցաւալին ա՛յն էր հաւանաբար, որ Գալշոյեան կը մեկնէր աշխարհէն տոկուն իմաստութեան մը հասած եւ որմէ անդին բոլոր կարելիութիւնները կը հրաւիրէին զինք:

 

Մարդկային եղերականութեան այս ըմբռնումէն է, որ ձեւ կ՛առնէ Գալշոյեանի հաւատքը կեանքի ու մարդուն վրայ, անոր սէրը` հանդէպ հողին ու բնութեան բարութեանը: Ու եթէ քիչ մը պարզունակ է այս ամբողջ փիլիսոփայական սիսթեմը, պատճառը ա՛յն է, որ Գալշոյեանի տաղանդը իր լիութիւնը կը գտնէ մտածումի կաղապարներէն անդին` յուզումներու, կեանքի ոճի, մարդկայէն զգացական կապերու հանգոյցներուն մէջ: Ու ա՛յդ կալուածին մէջ ինչ որ իր գործը նուաճած է` մնայուն (որքան որ «մնայուն» արտօնուած է անուանել արուեստի արժէքները) գեղեցկութիւն մըն է մեր գրականութեան համար:

ՎԱՀԷ ՕՇԱԿԱՆ

Կար մի հրաշալի արձակագիր, նոյնքան հրաշալի ու ազնիւ մի մարդ, իմ սերնդակիցը, իր ժողովրդի ճակատագրով ապրող ակտիւ եւ ազնիւ քաղաքացին եւ յանկարծ, նրա ստեղծագործութիւնը, որ դեռ երէկ սովետահայ ժամանակակից արձակ զարգացման ընթացքի անմիջական մասնակիցն էր, աչքերիդ առաջ, մէկ օրուան մէջ դառնում է պատմութիւն: Պատմութիւն, որը պիտի միշտ կենդանի եւ անբաժան ուղեկից դառնայ ողջերիս համար:

Հայ արձակը, որքան էլ հարուստ լինի ու անսպառ, միեւնոյն է, աղքատանում է իր իւրաքանչիւր տաղանդաւոր մշակի մահուամբ: Սա է կորուստի խորութիւնը: Իսկ ապրած տարիների խորհուրդը այն արժէքներն են, որոնցով ամէն մի մշակ հարստացնում է իր մայրենի մշակոյթը: Հարստացման եւ աղքատացման այս անվերջանալի շղթան է գրականութեան ճակատագիրը, որին մասնակից լինելը վիճակուած է միայն իսկական տաղանդներին: Մուշեղ Գալշոյեանի ստեղծագործութիւնն այս օրինաչափութիւնն է կրում իր մէջ, ուրեմն եւ` մեր արձակի ակնառու երեւոյթներից մէկն է: Ու այդպիսին կը մնայ վաղը եւ ընդմիշտ:

ՊԵՐՃ ԶԷՅԹՈՒՆՑԵԱՆ

Անցեալի յիշողութիւնների եւ ներկայ գործողութիւնների միջոցով Գալշոյեանը կարողանում է ստեղծել 20-րդ դարի հայ մարդու համանուագ կերպար, այնպիսի մարդու, որը տեսել է եղեռն ու աւերածութիւն, հայրենիքի կործանում եւ գաղթ եւ ապա նաեւ նոր հայրենիքում գցել նոր կեանքի հիմքերը:

ԴԱԻԻԹ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ

Գալշոյեանը մանրաքանդակ արուեստագէտ է, իսկ մանրաքանդակութիւնը երեւոյթի բնորոշ ու տիպական գծերը մեծ խտացման հասցնելու  կարողութիւնն է:

ԳԱՌՆԻԿ ԱՆԱՆԵԱՆ

Գալշոյեան բռնել է մեծ գրականութեան ուղին: Նրա ձիրքը տարեց տարի թափանցում է կեանքի բուռն տարերքի մէջ, արգասաւորւում, բերելով գեղեցիկ էջեր, հմայիչ պատկերներ: Նա յաղթահարել է խոչընդոտները, գտել մեծ գրականութեան ճանապարհը:

ՀՐԱՆՏ ԹԱՄՐԱԶԵԱՆ

Գալշոյեանն իր հերոսներին ներկայացնում է ներքին մենախօսութեամբ կամ հեղինակային խօսքով ընդգծում է բնաւորութեան մի գիծ, մի պատմութիւն, եւ ապա հերոսի շարունակ դնում այնպիսի՛ վիճակներում, որոնք լրացնում են կերպարի ամբողջականութիւնը:

ԷԴՈՒԱՐԴ ԹՈՓՉԵԱՆ

Մարդու Ներկայութեան Չափանիշը

Դժոխքի պատկերը երեւակայութեան արդիւնք չէ: Դժոխքը իր վերակացուներով, երկրից են վերցրել ու երեւակայօրէն տեղափոխել ընդերք: Անօրէնները դժոխք էին դարձրել այն երկիրը, ուր գործում էին հայ ֆիտայիները: Եւ նրանք կամօք էին հագել դժոխքի բոցերից կարուած կրակէ շապիկները: Հայրենիքի, որդու առաքելութիւնն էր դա: Ինչպէ՛ս կարող է լինել հանգիստ եւ անձնական ապահով կեանք. երբ հայրենիքն ինքն է անապահով, որտեղից պէտք է յայտնուի անձնական երջանկութիւնը, երբ հայրենիքն ինքն է ապերջանիկ. ո՞ւր կը տանի անձնական փառքի ձգտումը, երբ հայրենիքն ինքն է անփառունակ. ո՞րն է անձնական սէրը, երբ սիրոյ օրօրոց հայրենիքը դժոխքի վերակացուն է օրօրում…: Քարանձաւն է նրանց տունը, ամենաշատը` գիւղերի մարագը կամ գոմը, խոտը կամ ձիւնն է նրանց անկողինը, փոթորիկն է նրանց սպիտակեղէնը, քարն է, նրանց բարձը, սեփական շունչն է նրանց կրակը, զէնքի հետ պսակուած, ուսապարկերում` մի կտոր կորեկ հաց կամ մի բուռ փոխինձ, ուսապարկերում` իրենց պատանքացուն, հպարտ ճակատները թշնամու նենգ գնդակի դէմ, զօր ու գիշեր լեռներում քայլում են կրակէ շապիկը հագած աստուածները:

ՄՈՒՇԵՂ ԳԱԼՇՈՅԵԱՆ

Յաճախ չէ, որ արձակագրի իւրաքանչիւր ստեղծագործութիւնը թէ՛ պրոբլեմներով եւ թէ թեմայով դառնում է նախորդի օրգանական շարունակութիւնը: Մուշեղ Գալշոյեանի ողջ արձակը մինչեւ այժմ կարծես լուրջ նախապատրաստութիւն էր «Բովտուն» վէպի համար: Վէպին նախորդած երկու գրքերը,  հրաշալի ակնարկների ընդարձակ շարքը` սփռուած հանրապետական մամուլի էջերում, այդ ոչ երկար, բայց արգասաւոր ճանապարհի վկաներն են: Ճանապարհ, որ հեղինակին բերեց դէպի արդիականութիւն, դէպի մեր գրականութեան ամենադժուար տեղամասը` գիւղական թեման, այսօրուայ գիւղի արտացոլումը արձակի միջոցներով: Այս հանգամանքը մի փոքր շեշտուած ենք ներկայացնում, քանի որ Մ. Գալշոյեանը այն եզակի արձակագիրներից էր, որը գրեթէ տուրք չտուեց (բացառութեամբ մէկ-երկու ակնարկի) վերջին տարիներս բուռն ծաղկում ապրած, այսպէս կոչուած, «հողապաշտական» արձակին: Եւ դա բնական էր, քանի որ արձակագիրը գրականութիւն եկաւ լրագրողի հարուստ փորձով, հանրապետութեան գիւղական իրականութեան «տակն ու գլուխը» խորապէս ուսումնասիրած եւ վերլուծած: Բաւական է թերթել վերոյիշեալ ակնարկները եւ կը համոզուենք դրանում: Արձակագիրը գրականութիւն էր մտնում փաստից եւ ոչ թէ յօրինովի եւ հակագիտական տեսութիւններից թմրեցնող մշուշից: Մ. Գալշոյեանը հաւանաբար լաւ գիտակցում էր, որ կարեւորը ակունքների ընտրութիւնն է, գտնել այն ճիշդ ուղին, որը ամենակարճ ժամանակում կը հասցնի այսօրուան, միաժամանակ չթողնելով, որ հեռանանք մեր անցեալին վերաբերող հարցերից: Թերեւս սա է պատճառը, որ Մ. Գալշոյեանի գրեթէ բոլոր ստեղծագործութիւնները ժամանակային երկու շերտ ունեն, հերոսները երկճեղքուած են ներկայի եւ անցեալի միջեւ: Դա անցեալի հասարակ մի բաղձանք չէ, դա հերոսի բնաւորութեան արմատներն են, ժողովրդի անաւարտ պրոբլեմներն են ժամանակի մէջ:

Այս վիճակն Է, որ շարունակ տեսնում ենք Մ. Գալշոյեանի առաջին լուրջ եւ ծաւալուն ստեղծագործութեան մէջ: «Ձորի Միրոն»: Հայրենիքը կորցրած Ձորի Միրոն պիտի նոր Հայաստան գտնէր: Հեղինակը նոյնիսկ նրան օժտել է ինչ-ինչ առասպելական գծերով` Միրոն կարծես Նոյն էր, որ ջրհեղեղից յետոյ իջել էր Արարատ լերան գագաթից, որ մտնէր իր մարդկային էութեան մէջ եւ դնէր նոր, ապագայ կեանքի հիմքերը: Հայրենիքի ծուատուած մարմինը բուժելու համար նոր մարդու պահանջ կար: Հայրենիքի գաղափարը նա պէտք է մարմին դարձնէր, ապրող իրականութիւն: Անհրաժեշտ Էր գտնել այդ երկու տարրերըֆ Մարդը եւ Հայրենիքը, դրանք անքակտելիօրէն կապող ամենաամուր հանգոյցը, այդ երկուսի համագոյութեան կենսաձեւը:

 

ԱԼ. ԹՈՓՉԵԱՆ

—————————————-

Հոգեհանգիստ

Գիտեմ, պառկած ես հիմա, քարերուն մէջ քու ծաղկած` հայդուկներու ասպետական խաղաղութեամբ զարդարուած: Գիտեմ, թէ կոճղն այս ընդմիշտ պիտի դժգոհ քնանայ եւ աշխարհէն դառնացած մեր արիւնին ոսկի, ոսկի խնձորներուն լիութեան տակ ոստերը քու ա՛լ երբեք, պիտի երբեք չկքին:

Շատ լաւ գիտեմ, թէ ծառերուդ շուրջ բոլոր Երկրի բոյրերը ցանող հովերն ամէն պիտի մարին վշտահար եւ Գալշոյենց արտը արդար  անգամ մըն ալ պիտի թաղուի լռութեան երկունքներուն մէջ յամառ: Այո բոլորը շատ լա՛ւ գիտեմ, անգի՜ր գիտեմ:

Ես ի՜նչ ընեմ, ի՛նչ չըսեմ:

Գնա՜ խաղաղ. դժգոհ թէ գոհ` գնա՜ խաղաղ: Գնա հանգիստ, եւ ափերուդ խաւար, խաւա՛ր կուտակած զայրոյթներուն ծիլերն վերջին ցանէ կիրքով մարմիններուն մէջ երկնային, որ բո՜ց ծլին, որ շա՛նթ պայթին:

Գնա՜ խաղաղ,

զի դուն կ՛երթաս, արձագանգի նման հիմա մեզի հասնող ծուռ ժամերուն մեր պատմութեան, ասպետներուն մեր յայտնութեան, որոնք հագած ցասում ու շանթ` մեխակներով կը զարդարեն ուղիդ դժուար:

Գնա՜ գալիք որդաններուն, որոնք արեան թաւիշներէն արդ կ՛արարեն պարեգօտներ քեզի համար, մեզի համար եւ նոյն դժուար ակունքներուն ընծայ գրուած մանուկներուն համար նաեւ: Գնա՜ խաղաղ եւ քայլերուդ ընկերակից խաւարն այս ծանր արշալոյսի որդան կարմիր խոստում ըլլայ, ջարդուփշուր դալար կաղնիդ մեր արտերուն թող անսպառ սերմի ակունք եւ տօն ըլլայ:

Գնա՜ խաղաղ, գնա՛ հանգիստ, ուրախ, հպարտ…

* * *

Եւ Սասնոյ լեռներն արթնցան ցասում
ճակտի գիրին դէմ իրենց կրկնուած,
մինչ ամպերը սեւ անորոշութեան ախտէն վարակուած`
տեղացին կատղած պրոնզներու տաք արիւնը արդար:

Կանգնած են արդ հոն –
ժայռերու ծոցէն լեռնացած բողոք այրերը ֆիտա,
որոնց քայլերուն ընդառաջ հոսող լեռներն են հրկէզ
կորսուած լեզուի անառակ բառեր, դառն ռեքվիեմ:

Կանգնած ես դուն հոս,
մենք կանգնած ենք հոն  –
Արագած սարի լանջերէն քամուած Բովտուն ու քարտուն,
կռունկին որդան վիշտերէն բանուած կառոյց անանուն,
տխուր յուշերու ծաղկած քարաստան, տեսլահա՛ր արիւն…

Կանգնած ես հոս –
քարտէսին հազար ծալքերուն մարող,
մարմրող-ծլող Սասնայ ծոռներու դուն իմ ծուռ պայքար,
Միջերկրականի դաժան մայթերէն մինչեւ Ատլանտեան ձգձգուած,
յիմա՜ր, ձի՛ւթ երակներուն հրդեհներ ցանող երկունքի անտառ`
կանգնած ես, կանգնա՛ծ, աշխարհով ձգուած`
իբրեւ գալիքի սրբազան աւանդ
եւ գորշ ներկայի ուղեցոյց անյաղթ…

Կանգնած ես անխօս, կանգնած ես ձայնեղ Աստուծոյ նման,
Աստուծոյ նման դուն ե՛ւ բողոք ես, դուն ե՛ւ նզովք ես, եւ դեռ` գալիքի կոյս պատգամներու մատեանն ես կապոյտ,
Հայոց Աշխարհի խորհուրդի ակունք` դաժան եւ անգութ…

Զոհերն արդեօք այսքա՜ն, այսքա՛ ն կը ճանչնայի՞ր, որ վճռեցիր դառնալ զոհն ու զոհաբերը մեր մութ կեանքին:

Գալիքն արդեօք այսքա՜ն, այսքա՞ն գոց գիտէիր,
որ վճռեցիր դառնալ միակ անձնազոհը ե՛ւ ներկայի, ե՛ւ գալիքի:

Ու կը ծնիս –
մեր աշխարհի մէն մի ծիլի ծղրիթին հետ պիտի ծնիս, ու կը ծնիս –
մեր աշխարհի մէն մի քարի լեռնացման հետ պիտի ծնիս,
ու կը ծնիս –
մեր աշխարհի անձրեւներուն պատարագէն պիտի ծնիս,
ու կը ծնիս –
Երկրի կապոյտ անկիւններէն հրդեհ-երդեհ պիտի ծնիս,
ու կը ծնիս –
ֆիտաներու գրոհներուն իբրեւ օրհնանք պիտի ծնիս,
ու կը ծնիս –
Իսրոյին հետ, Չաւուշին թեւ, Դժոխքին սիրտ պիտի ծնիս,
Մանուկ Գալշօ, դուն տա՜ք թունդիր,
պարտութենէն, յաղթանակէն, սկիզբներուն մայր  սկիզբէն
դուք անդադար եւ անվախճան պիտն ծնի՛ք, պիտի ծնի՛ք,
արդ կը ծնիք, կ՛աճիք, կ՛աճիք եւ վերստի՛ն մեզ կը ծնիք…

Ս. ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ

(Հատուած)

————————–

Ո՞ւր Ես Գնում

Մուշեղ Գալշոյեանի յիշատակին

Աշնան օրն է տխուր մարում
Ծաղիկների շողքից,
Պառկել ես դու այնտեղ` սարում,
Հրացանը կողքիդ:

Վերում կապո՜յտ-կապո՜յտ երկինք,
Կարօտի չափ տրտում,
Հեռու-հեռւում մի լուրթ երկիր,
Սասնայ կորած մի տուն:

Ծուխն է ելնում բարա՜կ-բարա  ՜կ,
Անուշ հոտ կայ հացի,
Ու կայ մաքուր մի աղբիւրակ,
Նման անուշ լացի…

Ո՞վ է կանչում հեռուից, քեզ ո՞վ,
Ո՞վ է ձայնում, իմ ծուռ,
Աչքերդ փակ` սեւ կածանով
Ո՞ւր ես գնում, ախ, ո՞ւր…

Սար ու հանդին մուժ է իջել,
Չկայ դարձի հնար,
Կանգնիր, տղա՛յ, քո հերթը չէ,
Նախ ես պիտի գնամ:

Բայց գնում ես աչքերդ փակ,
Ու վիհն այդ շատ է շեղ,
Ախ, ետ դարձիր, իմ կապուտաչ,
Գալշոյի ծուռ Մուշեղ:

Այդ առաւօտ Սասնայ սարում
Մի աստղ ընկաւ հանգած,
Լացն իր լացեց մի ջինջ աղբիւր
Ու չորացաւ յանկարծ:

Կարմրել են ծաղիկ ու սէգ
Քո արեան տաք շողքից,
Պառկել ես դու ֆիտայու պէս
Հրացանը կողքիդ…

ՎԱՀԱԳՆ ԴԱՒԹԵԱՆ

Զարթի՛ր, Լաօ

Խուժան ասկեար զօրք է ժողվեր
Եկեր Մշոյ դաշտն է պատել,
Սուլթան կ՛ուզի ջնջիլ մըզի,
Զարթի՛ր, լաօ, մըռնիմ քըզի:

Խեղճ մշեցին մեռաւ լալով,
Օտար երկրներ ման գալով,
Մեռաւ թուրքի հարկը տալով,
Զարթի՛ր, լաօ, մըռնիմ քըզի:

Զուր ես մնում էլու դռներ,
Երթամ գտնիմ զիմ խեղճ գառներ,
Սուքեմ զիմ բաղչայի ծառներ,
Զարթի՛ր, լաօ, մըռնիմ քըզի:

Ինչ անիծեմ թուրք ասկեարին,
Որ սպաննեց ջոջ Աբոյին,
Մեր յոյս թողեց օրօրոցին,
Զարթի՛ր, լաօ, մըռնիմ քըզի:

* * *

Այս երգը ե՛ս եմ յայտնաբերել ու տարածել. ուրեմն այնքան տարածուել է, որ նո՛յնիսկ Քանատաներում էլ երգում են. «Զարթի՛ր, լաօ, մըռնիմ քըզի»:

ՄՈՒՇԵՂ ԳԱԼՇՈՅԵԱՆ

* * *

… Առաջին անգամ այս երգը լսեցիք Մուշեղ Գալշոյեանից: «Աւանգարդ»-ի խմբագրութիւնում էինք աշխատում, նոյն սենեակում: Երգում էր մեղմ, յուզուած եւ թաւ ձայնով: Երգում էր եւ սովորեցնում բոլորիս: Շուտով այդ հին երգը «զարթնեց» եւ տարածուեց ամէնուր:

Մուշեղն ապրում էր կեանքի ամէն րոպէն, հետաքրքրւում էր ամէն ինչով, ունէր զգայուն հոգի: Մուշեղ Գալշոյեանը իսկական գրող էր: Միշտ ծանրախոհ, զուսպ, ինքնամփոփ, լուրջ եւ բարի Մուշեղը զարմանալի տաք հոգի ունէր եւ կարող էր բռնկուել, եթէ հարցը վերաբերում էր գրական, հասարակական, ազգային մեծ խնդիրներին: Իսկակա՜ն հայրենասէր: Նա մի մարդ էր, որի խօսքը միշտ ունէր արժէք: Կապոյտ աչքերը լիքն էին կապոյտ երազներով: Վերջերս տեսայ «Ձորի Միրոյ»-ի ռեժիսորին. «Ա՛յ հոյակապ սցենար: Գրողն այդպէ՛ս պիտի իմանայ կեանքը…»: Այո, նա շատ լաւ գիտէր կեանքը, բայց շատ կարճ վայելեց այն: Ուրեմն` էլ ինչպէ՛ս չասենք. «Զարթի՛ր, լաօ, մըռնիմ քըզի…»:

ԱՐԱՄԱՅԻՍ ՍԱՀԱԿԵԱՆ