ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ
Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հիմնադրութիւնը եւ Ազգային սահմանադրութիւնը
Թուրքերու Մահմետ Բ. Ֆաթիհ (յաղթական) սուլթանը 1453-ին Կ. Պոլիսը գրաւելէ քանի մը տարի ետք իր մօտ կը հրաւիրէր իրեն բարեկամ Պուրսայի Յովակիմ եպիսկոպոսը եւ զայն կը հռչակէր պատրիարք` հպատակ հայերուն համար: Հայաստանի մէջ թիւրքմէններու դէմ անոր մղած կռիւներուն ընթացքին հայերուն հաւատարմութեանը դիմաց` բարեացակամ փոխադարձութիւն մըն էր այս նախաձեռնութիւնը, միաժամանակ կը հետապնդէր քաղաքական նպատակ այն իմաստով, որ իր բարեացակամութիւնն ու հայկական պատրիարքութեան մը գոյութիւնը պիտի քաջալերէին աշխատասիրութեամբ ու ճարտարութեամբ համբաւեալ հայերը, որպէսզի համախմբուէին իր նոր մայրաքաղաք Կ. Պոլսոյ մէջ եւ շէնցնէին զայն, երկրորդ` տեղի յոյներուն պատրիարքութեան հեղինակութիւնը պիտի հաւասարակշռուէր, եւ երրորդ` իրեն հպատակ հայերը ի հոգեւորս պիտի խզուէին Էջմիածինէն, որ կը գտնուէր Թուրքիոյ մրցակից եւ թշնամի Պարսկաստանի տիրապետութեան տակ: Այդ խզումը առաջքը պիտի առնէր Էջմիածնի միջոցով Թրքահայաստանի մէջ խլրտումներ յառաջացնելու պարսկական հաւանական դաւերուն:
Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հիմնադրումով, օսմանեան տիրապետութեան բովանդակ շրջանին, կայսրութեան մէջ ապրող հայերուն քաղաքացիական կեանքը վարելու իրաւունքը կը վերապահուէր եկեղեցիին` սուլթանին կողմէ հաստատուած կանոնագրութեամբ մը: Տարիներու ընթացքին մայրաքաղաքին մէջ հետզհետէ կը ձեւաւորուէր հարուստ ու պետական բարձրաստիճան պաշտօնատարներու հետ բարեկամական ծանօթութիւններ հաստատած հայ ամիրայական դասակարգ մը, թիւով` շուրջ 200, որ իբրեւ նորաբոյս «ազնուականութիւն»` պատրիարքներուն հետ կը ղեկավարէր հայ կեանքը: Բնականաբար այդ ամիրաները ունէին իրենց առաջնային օրակարգը, սեփական հարստութիւնն ու ծանօթութիւնները չվտանգելու կանխահոգութիւնը եւ նկատի չէին առներ հայ զանգուածներու սպասումներն ու կարիքները` անտեսելով հետզհետէ սաստկացող անոնց դժգոհութիւնները:
Ամիրաներու կամայական ու ինքնագլուխ գործունէութեան դէմ արհեստաւոր պարզ ժողովուրդին դժգոհութիւնը կը մեծնար, պայքարի տրամադրութիւնը կը ծաւալէր յատկապէս 19-րդ դարու կէսերուն, երբ հրապարակ կու գային Եւրոպայի մէջ ուսանած եւ ֆրանսական յեղափոխութեան գաղափարներով ներշնչուած երիտասարդներ, որոնք ազգային միութեան գետինը պատրաստելով` հաւասարութեան սկզբունքին վրայ իրարու կը մօտեցնէին երկու հակադիր դասակարգերը եւ ժողովրդավարական հիմքի վրայ կը պատրաստէին ազգային սահմանադրութիւն մը` 1860-ին, որ սուլթանական պետութեան կողմէ կը վաւերացուէր երեք տարի ետք` 1863-ի մարտի 30-ին:
Ազգային սահմանադրութիւնը իր ժողովրդավար հիմունքով դարձակէտ կը դառնար ոչ միայն ընտրովի ներկայացուցիչներով ազգային գործերը ղեկավարելու իր էութեան համար, այլ նաեւ` հայ մարդուն մէջ յանձնառութեան ու կամաւոր մասնակցութեան այնքան կարեւոր զգացումը զարգացնելու տեսակէտով: Ազգին ու ազգայինին միջեւ փոխադարձ կապուածութիւնը կը պայմանաւորուէր պարտաւորութեան սկզբունքին վրայ միայն, որ հայրենազուրկ ժողովուրդի մը վերապրումին համար հրամայական պահանջ մըն է:
«Իւրաքանչիւր ազգային պարտաւորութիւններ ունի ազգին հանդէպ եւ փոխադարձաբար ազգն ալ պարտաւորութիւններ ունի ազգայիններուն հանդէպ»:
Ահա` հիմնական ու խտացեալ սկզբունքը, որուն վրայ կը կառուցուէին Ազգային սահմանադրութեան հրահանգները:
Ատով թրքահպատակ հայերը ձեւով մը կ՛ունենային ներքին անկախութիւն` իրենց կրօնական, ամուսնական, ժառանգական, մշակութային թէ կրթական կեանքը վարելու` համապատասխան խորհուրդներով ու մարմիններով, ինչպէս` ուսումնական, տնտեսական, դատաստանական, կալուածոց խորհուրդներ եւ այլն: Մանրատիպ կառավարութեան մը աշխատանքի շրջագիծ, որմէ քաղուած փորձառութիւնը յաջողութեամբ ու արդիւնաւորութեամբ պիտի կիրարկուէր նաեւ սփիւռքեան կեանքի մէջ:
Երջանկայիշատակ Սահակ Բ. Կիլիկիոյ աքսորեալ կաթողիկոսը իմաստութիւնը կ՛ունենար հայագաղութներու կազմակերպման համար իր գրաւը դնելու Ազգային սահմանադրութեան վրայ, երբ 1931-ին Հալէպի մէջ պատգամաւորական ժողովին կը յայտարարէր. «Տարակոյս չկայ, որ թեմերու կազմակերպումը պիտի կատարուի Ազգային սահմանադրութեան ոգիով ու սկզբունքով…»: Այս կը նշանակէր, որ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը յանձնառու կը դառնար առաջնորդուելու Ազգային սահմանադրութեամբ, որ պատրաստուած ու վաւերացուած էր Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան համար:
Եւ իրապէս, 1863-էն մինչեւ այսօր, հայրենազուրկ հայութեան ազգային կեանքը կը ղեկավարուի միեւնոյն սահմանադրութեան դրոյթներով, անշուշտ ըստ պահանջի` որոշ բարեփոխութիւններով: Պոլսոյ պատրիարքութեան փոխարէն` Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնն է, որ կը ղեկավարուի եւ իր թեմերը կը ղեկավարէ Ազգային սահմանադրութեան սկզբունքներով:
Դժուար պիտի ըլլար սփիւռքը պատկերացնել այնպէս, ինչպէս որ կայ ան այսօր` առանց Ազգային սահմանադրութեան:
Սպասելի է, որ համազգային տարողութեամբ արժեւորուի Ազգային սահմանադրութեան վաւերացման 160-ամեակը:
(Շար. 3 եւ վերջ)
Աթէնք, մարտ 2023
