ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Այս է խորագիրը Ուոլթըր Ռասըլ Միիտի (2) Պաքուէն ղրկած 21 յունիս 2021-ի «Ուոլ Սթրիթ Ճըռնըլ»-ի «Համաշխարհային դիտակէտ» սիւնակին, որ կը վերլուծէ արտաքին քաղաքականութեան ընթացիկ զարգացումները` կիզակէտ ունենալով ամերիկեան ռազմավարութիւնը եւ աշխարհաքաղաքականութիւնը: Սիւնակը կայքէջին մէջ լոյս կը տեսնէ ամէն երկուշաբթի երեկոյ եւ թերթին մէջ կը տպուի երեքշաբթի: Ստորեւ` թարգմանութիւնը:
«Ազրպէյճան շաբաթ օր 15 հայ ռազմագերիներ ազատ արձակեց` նախորդ աշնան Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմին իր վերագրաւած տարածքին 97.000 հայկական ցամաքային ականներու քարտէսին դիմաց: Այս մէկը ողջունելի նշան մըն էր, որ ամերիկեան դիւանագիտութիւնը Կովկասի մէջ ներկայ է եւ առողջ:
«Երկուշաբթի` Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանին յաղթանակը արտակարգ ընտրութիւններուն կը թելադրէ, որ դիւանագիտութեան պատուհանը բաց կը մնայ: Սակայն արտաքին գործոց նախարարութիւնը զգուշ պիտի ըլլայ իր քայլերուն մէջ: Մեծաթիւ աշխարհաքաղաքական ականներ մնացած են, եւ ամերիկացի դիւանագէտները, որոնք օգնեցին կարգադրելու (գերիներուն*) փոխանակումը, կրնան իրենց ասպարէզին վերջ տուող պայթումներ յառաջացնել, եթէ սխալ շարժում մը կատարեն:
«Կովկասը մէկն է այն բարդ, հեռաւոր, սակայն ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող շրջաններէն, զորս ամերիկացիները յաճախ կ՛անտեսեն: Այդ միակ ելքն է, ուրկէ քարիւղն ու կազը կրնան Կեդրոնական Ասիայէն հասնիլ Արեւմուտք` առանց Ռուսիոյ կամ Իրանի հողերէն անցնելու: 1990-ին Հարաւային Կովկասի նախկին խորհրդային հանրապետութիւնները իրենց անկախութիւնը հռչակելէն ետք, Վրաստանի մէջ բազմաթիւ բախումներ տեղի ունեցան, երկու` Ռուսիոյ` Չեչենիոյ անհանգիստ շրջանին մէջ, եւ երկու` Հայաստանի ու Ազրպէյճանի միջեւ` Լեռնային Ղարաբաղի շրջանին շուրջ, որ բնակուած է հայերով, սակայն միջազգայնօրէն ճանչցուած (իրա՞ւ*) իբրեւ Ազրպէյճանի մաս:
«Կովկասեան հակամարտութիւնները համեմատութենէ դուրս ազդեցութիւն կրնան ունենալ համաշխարհային կարգին վրայ: 1999-ին Չեչենիոյ երկրորդ պատերազմը օգնեց Վլատիմիր Փութինին` Ռուսիոյ Դաշնութեան ղեկը ամուր կերպով իր հակակշիռին տակ առնելու: (Ռուսիոյ*) 2008-ին Վրաստանի վրայ յարձակումը սկիզբն էր Պաղ պատերազմէն ետք Ռուսիոյ համաշխարհային կարգին դէմ մարտահրաւէրին: Լեռնային Ղարաբաղի վերջին պատերազմը, երբ ազերի բանակը զինուած էր թրքական եւ իսրայէլեան անօդաչու թռչող սարքերով, պարտադրեց խայթող անկում մը` Հայաստանի` ռուսական զինամթերքով մատակարարուած բանակին, որ նաեւ փոփոխութիւն մտցուց աշխարհաքաղաքականութեան մէջ, երբ բարձր արհեստագիտութեամբ անօդաչու թռչող սարքերով պատերազմը որոշիչ դերակատարութիւն կ՛ունենայ փոքր ուժերու հակամարտութիւններուն մէջ:
«Կովկասեան քաղաքականութեամբ զբաղող Միացեալ Նահանգներու քաղաքական գործիչներուն խնդիրը այն է, որ ամերիկեան արժէքներն ու ամերիկեան շահերը կրնան Ուաշինկթընը տանիլ տարբեր ուղղութիւններու*: Հայաստանի հետ Միացեալ Նահանգներուն կապերը ամուր են եւ խորունկ: 19-րդ դարուն ամերիկացի միսիոնարներն ու մանկավարժները սերտօրէն կապուած էին Օսմանեան կայսրութեան հայ համայնքներուն հետ, եւ Հայոց ցեղասպանութեան մասին ամենալուրջ եւ սրտաճմլիկ վկայութիւնները մեզի հասած են ամերիկացի միսիոնարներէն, որոնք ականատես եղան 1915-ին իրենց ծանօթներուն եւ աշխատակիցներուն ջարդին` սպանութեան:
«Միացեալ Նահանգներուն մէջ գտնուող հայկական սփիւռքի մեծ համայնքը վառ կը պահէ յիշողութիւնը, եւ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ի վեր ամերիկահայերը աշխուժօրէն աջակցած եւ ջատագովն են իրենց պայքարող հայրենիքին: Գործնականօրէն Ուաշինկթըն չի կրնար կովկասեան քաղաքականութիւն մը վարել, որ կ՛անտեսէ ամերիկահայերուն եւ քրիստոնեայ դաշնակիցներուն մտահոգութիւնը:
«Միեւնոյն ժամանակ Ազրպէյճանը չափէն աւելի կարեւոր է* անտեսուելու համար: Պաքու-Թիֆլիս-Ճէյհան քարիւղի խողովակաշարը օրական մէկ միլիոն տակառ քարիւղ կը մղէ դէպի Եւրոպա եւ Իսրայէլ*: Թուրքմենիստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ յունուարին գոյացած համաձայնութիւնը` Կասպից ծովու «Տոսթլուխ»-ի քարիւղի եւ կազի դաշտերու միացեալ շահագործումին, խողովակաշարին կարեւորութիւնը կը մեծցնէ:
«Ազրպէյճանը նաեւ միակ երկիրն է, որ Ռուսիոյ եւ Իրանի հետ սահման ունի, եւ` գերակշռօրէն շիի բնակչութեամբ, կը վայելէ սերտ ու բարեկամական յարաբերութիւններ Իսրայէլի հետ*: Ազերիներուն մեծամասնութիւնը կ՛ապրի ժամանակակից Իրանի մէջ: Իրանի եւ Ազրպէյճանի ազերիներուն միջեւ մշակութային եւ տնտեսական սերտ կապերը կարեւոր նշանակութիւն ունին արեւմտեան պետութիւններուն համար, որոնք տեղեկութիւններ կ՛ուզեն հաւաքել Իրանի միջուկային ծրագիրին եւ այլ զգայուն հարցերու վերաբերեալ: Ազերի պաշտօնատարներ բացայայտօրէն կը խօսին Արեւմուտքին հետ աւելի սերտ յարաբերութիւններու մասին:
«Մինչ այդՀայաստանը մէջընդմէջ կը վայելէ սերտ յարաբերութիւններ Մոսկուայի եւ Թեհրանի հետ: Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմին ընթացքին Ռուսիան Իրանի վրայով կը մատակարարէր Հայաստանը, որուն պատճառով ցոյցեր տեղի ունեցան իրանցի ազերիներուն կողմէ` ահազանգի մատնելով Թեհրանի իշխանութիւնները: Անցնող աշնան հակամարտութենէն ետք Քրեմլինը իր հսկողութիւնը աւելի խստացուցած է Հայաստանի վրայ: Ինչպէս յաճախ պատահած է, երբ քրիստոնեայ հայերը անցեալին պաշտպանութեան համար աղաղակած են, միայն Մոսկուան ընդառաջած է: Ռուս խաղաղապահներն ու անոնց սպառնալիքն են մի՛այն, որ ետ կը մղեն Ազրպէյճանը` ամբողջացնելու Ղարաբաղի վերագրաւումը:
«Եթէ Հայաստան-Ազրպէյճան հակամարտութիւնը չըլլար, Ազրպէյճանը, որ Հայաստանէն երեք անգամ աւելի բնակչութիւն ունի եւ 3,5 անգամ աւելի ներքին համախառն արդիւնք, կրնար դառնալ Միացեալ Նահանգներու` Կովկասի քաղաքականութեան կեդրոնը, նոյնիսկ եթէ մարդու իրաւունքներուն եւ փտածութեան հետ կապուած մտահոգութիւնները ժամանակ առ ժամանակ կը խաթարէին յարաբերութիւնները: «Ֆրիտըմ Հաուզ»-ը Ազրպէյճանը դասաւորած է «ոչ ազատ» եւ «Թրանսփարընսի ինթըրնաշընըլ»-ը 180 երկիրներէն 129-րդ դիրքը` փտածութեան մէջ (երբ առաջին դիրքը զերօ փտածութիւն է*):
«Մինչ Միացեալ Նահանգները Աֆղանիստանէն կը քաշուին եւ կը նուազեցնեն իրեց ուժերը Միջին Արեւելքի մէջ, ան պէտք ունի բնիկ դաշնակիցներու, որոնք կը պաշտպանեն Ամերիկայի շահերը*: Ազրպէյճանը առաջիններէն է, որ թէ՛ կը փափաքի եւ թէ՛ ալ կարող է օժանդակելու: Առանց հայերը օտարելու` Ազրպէյճանի հետ յարաբերութիւններ հաստատելը դժուար է, սակայն Ուաշինկթըն ունի անհամատեղելի դաշնակիցներ կառավարելու երկար պատմութիւն: Հարաւային Քորէա եւ Ճափոն, Իսրայէլ եւ Սէուտական Արաբիա` ամերիկացի դիւանագէտները մասնագիտացած են «կատուներ արածեցնելու» համաշխարհային Բ. պատերազմէն ի վեր:
«Բանտարկեալներուն անցեալ շաբթուան ազատ արձակումը երկու երկիրներուն հետ աշխատելու ողջունելի հնարաւորութիւն կու տայ: Յոյսով եմ, որ Պայտընի վարչակազմը կրնայ հիմնուիլ այս յաջողութեան վրայ` Կովկասը աւելի խաղաղ եւ Ռուսիոյ կողմէ նուազ խոցելի դարձնելու»:
Եզրակացութիւն
Ա.- Արդէն խորագիրը կը հաստատէ, որ Հայաստանը կը «կնճռոտեցնէ»` խանգարիչ տարր է Միացեալ Նահանգներու Կովկասեան ռազմավարութեան մէջ եւ ինքնին որեւէ արժէք չի ներկայացներ` ի բացառեալ 19-րդ դարուն միսիոնարական վկայութիւններն ու այժմու ամերիկահայերուն քարոզչական աշխատանքը: Ուրեմն լռելեան կերպով կը յանձնարարէ.
- Մոռացութեան մատնել ցեղասպանութիւնը եւ
- Քայքայել հայկական լոպին:
Բ.- Ամերիկեան արժէքներն ու քաղաքական բարոյականութիւնը մի՛այն իրենց թշնամիներուն համար են` հակառակ Ազրպէյճան ոչ ազատ` բռնապետութիւն ըլլալուն եւ փտածութեան շատ բարձր ցուցանիշ ունենալուն, ըստ հեղինակին, Ամերիկան պէտք է դաշնակցի անոր հետ, քանի որ քարիւղ, կազ եւ խողովակաշար ունի:
26 յունիս 2021
* Լուսաբանութիւնները եւ ընդգծումները իմս:
(2).- Walter Russell Mead
Ուոլթըր Ռասըլ Միիտը Հատսըն հիմնարկի ռազմավարութեան եւ պետական գործի մասնագէտ է, «The Wall Street Journal» – ի «Global View»-ի յօդուածագիր եւ Արտաքին գործերու ու մարդկային գիտութիւններու դասախօս է ՆիւԵորքի Պարտ քոլէճին մէջ:
Ան նաեւ Իտալիոյ Ասփեն հիմնարկի եւ խորհուրդի անդամ է: Նախքան Հատսընին միանալը, Միիտը արտաքին յարաբերութիւններու խորհուրդի անդամ էր, իբրեւ Հենրի Քիսինճըրի Միացեալ Նահանգներու արտաքին քաղաքականութեան աւագ գիտաշխատող: Ան հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու: Իր յաջորդ գիրքը վերնագրուած է «Ուխտի կամարը. Միացեալ Նահանգներ, Իսրայէլ եւ հրեայ ժողովուրդի ապագան»:
