ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր
Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողան, որ բնաւ տեղեակ չէ տնտեսագիտութենէն, հանդիպում ունեցած է ամերիկեան 26 մեծ ընկերութիւններու գլխաւոր ղեկավարներու հետ եւ բազմաթիւ սուտեր յօրինած` Թուրքիոյ տնտեսութեան մասին: Իրականութիւնը այն է, որ Թուրքիոյ տնտեսութիւնը սնանկացած է, եւ Թուրքիոյ միլիոնաւոր քաղաքացիներ յայտնուած են սովի եզրին, մինչ «քորոնա» թագաժահրը կը մոլեգնի անտառային հրդեհի պէս` Թուրքիան դարձնելով աշխարհի վարակուածութեան հինգերորդ երկիրը:
Ահա՛ Էրտողանի սուտերէն քանի մը հատը, զորս ան ըսած է ամերիկացի գլխաւոր ղեկավարներուն.
«Շատ երկիրներու առջեւ ծառացած հարցերէն եւ մատակարարման շղթայի խափանումներէն եւ ոչ մէկը գոյութիւն ունեցած է Թուրքիոյ մէջ: Այն պահուն, երբ աշխարհի շատ մը տնտեսութիւններ փակուղի մտան, մենք շարունակեցինք ներդրումներ ընել ինչպէս պետական, այդպէս ալ սեփական հատուածներու մէջ:
«Մեր սեփական հատուածին ջանքերով, մեր պետական աջակցութեան եւ համաճարակային եռանդուն ձեռնարկներուն շնորհիւ` մեր տնտեսութիւնը 2020 թուականը փակեց արձանագրելով աճ: Մենք 1,8 տոկոս ցուցանիշով G-20ի ամէնէն արագ զարգացող երկիրն ենք Չինաստանէն ետք:
«Հակառակ արտահանման մեր աւանդական շուկաներու մէջ արձանագրուած տնտեսական անկումին եւ արտաքին պահանջի նուազեցման` մենք հասած ենք 170 միլիառ տոլարի արտահանման: Թուրքիոյ եւ Միացեալ Նահանգներու միջեւ առեւտուրի ծաւալը աճած է 4 տոկոսով եւ գերազանցած` 21 միլիառ տոլարը:
– 2021-ի յունուարէն ապրիլ ամիսներուն, մեր արտահանումը, նախորդ տարուան համեմատ, աճած է 33,1 տոկոսով:
– 2021-ի առաջին եռամսեակին մեր արդիւնաբերական արտադրանքը աճած է 12,3 տոկոսով` նախորդ տարուան նոյն եռամսեակին համեմատ: Մենք նաեւ կը նկատենք ներդրումներու պահանջի զգալի աճ Թուրքիոյ մէջ:
«Միացեալ Նահանգներու ուղղակի ներդրումներու ընդհանուր գումարը Թուրքիոյ մէջ հասած է 13 միլիառ տոլարի, իսկ թրքական ընկերութիւններու ներդրումները Միացեալ Նահանգներու մէջ` 7.2 միլիառ տոլարի: Կ՛ուզեմ շնորհակալութիւն յայտնել ամերիկեան բոլոր ընկերութիւններուն, որոնք կը վստահին Թուրքիոյ եւ Թուրքիոյ տնտեսութեան»:
Զարմանալիօրէն Էրտողան այնուհետեւ որոշեց ամերիկացի գլխաւոր ղեկավարներուն պատմել Պայտընի կողմէ ապրիլ 24-ին Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման մասին, այսպիսով անոնց տեղեկացնելով հայերու դէմ օսմանեան Թուրքիոյ իրականացուցած զանգուածային սարսափելի ոճիրներուն մասին:
«Թէեւ նախագահ Պայտընի յայտարարութիւնը 1915-ի իրադարձութիւններուն մասին լրացուցիչ բեռ մը կը դնէ մեր յարաբերութիւններուն վրայ, այսուհանդերձ, կը հաւատամ, որ հանդիպումը, զոր մենք պիտի ունենանք պարոն Պայտընի հետ ՕԹԱՆ-ի գագաթաժողովին (յունիսին), պիտի արձանագրէ նոր դարաշրջանի մը սկիզբը», յոյս յայտնեց Էրտողան:
Ապա Էրտողան հակասեց իր դաժան, անմարդկային, հակասեմական եւ ցեղային խտրականութեան հանրային բազմաթիւ յայտարարութիւններուն ու քաղաքականութեան` ըսելով. «Մենք երբեք թոյլ չենք տուած եւ թոյլ չենք տար, որ խեղաթիւրուած մտածելակերպերը, ինչպիսիք են` այլատեացութիւնը, հակասեմականութիւնը եւ ցեղային խտրականութիւնը, տեղ գտնեն մեր հասարակութեան մէջ: Մենք վճռականօրէն կը շարունակենք մեր ջանքերը` բարեփոխելու տնտեսութիւնը, ազատութիւնները, օրէնքներն ու արդարութիւնը` ըստ փոփոխուող պայմաններուն եւ կարիքներուն: Մենք հանրութեան ներկայացուցած ենք մարդկային իրաւունքներու գործողութիւններու մեր ծրագիրը եւ տնտեսութեան բարեփոխումներու մեր ծրագիրը»:
Ստորեւ կը ներկայացնենք ցուցակը գլխաւոր գործադիր այն ղեկավարներուն, որոնց հետ Էրտողան հանդիպած է.
«Քարկիլ» սննդամթերքի բաղադրիչներու եւ կենսաարդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու աւագ փոխնախագահ Տէյվիտ Ուեպսթըր. DowAksa-ի գլխաւոր գործադիր տնօրէն Տակլըս Փարքս. «Հիլթըն»-ի նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Քրիս Նասեթա. MetLife-ի նախագահ Նուրիա Կարսիա (Եւրոպա, Մերձաւոր Արեւելք, Ափրիկէ). «Նեթֆլիքս»-ի ֆինանսական տնօրէն Սփենսըր Նէօմըն. «Պոյինկ» օդանաւային ընկերութեանց գլխաւոր գործադիր տնօրէն Սթան Տիլ. Kellogg ընկերութեան նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Սթիւըն Քեհըլէյն. «Կուկլ»-ի հանրային քաղաքականութեան գծով փոխ նախագահ Քարան Պհաթիա (Եւրոպա, Մերձաւոր Արեւելք, Ափրիկէ եւ Ասիա-խաղաղովկիանոսեան տարածաշրջան). GE օդագնացութեան նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Ճան Սլաթըրի. Varian Medical Systems-ի գլխաւոր գործադիր տնօրէն Քրիս Թաթ. PepsiCo-ի գլխաւոր գործադիր տնօրէն Սիլվիու Փոփովիչի (Եւրոպա). «Ամազոն»-ի հանրային քաղաքականութեան գծով փոխնախագահ Սիւզըն Փոյնթըր. Cheniere Energy-ի առեւտրային տնօրէն Անաթոլ Ֆէյկըն. Citi-ի նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Տէյվիտ Լիվինկսթոն (Եւրոպա, Մերձաւոր Արեւելք, Ափրիկէ). Procter & Gamble-ի նախագահ Լոյք Թասըլ (Եւրոպա). Progress Rail-ի նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Մարթի Հէյքրաֆթ. Tellurian Inc.-ի նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Օքթաւիօ Սիմոէս. Medtronic-ի փոխնախագահ եւ Եւրոպայի բաժնի աւագ փոխ նախագահ Ռապ թեն Հոեըթ. Archer Daniels Midland-ի Եւրոպայի, Մերձաւոր Արեւելքի եւ Ափրիկէի բաժնի նախագահ Իսմայիլ Ռոյկ. Microsoft-ի ընկերութեան փոխնախագահ, Եւրոպայի եւ Մերձաւոր Արեւելքի բաժնի ղեկավար Սամըր Ապու Լըթայֆ. Cisco-ի աւագ փոխնախագահ եւ ընկերութեան ռազմավարութեան ղեկավար Մայքըլ Թիմընի. Honeywell Aerospace-ի նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Մայք Մատսըն. Nova Power Solutions-ի նախագահ եւ գլխաւոր գործադիր տնօրէն Սթիւ Զիֆ. Coca-Cola ընկերութեան նախագահ (Եւրոպա եւ Մերձաւոր Արեւելք) Ճենի Սթոյիչքովա. Johnson & Johnson-ի զարգացող շուկաներու գծով նախագահ Ճորճիօ Միլեզի եւ Baker Hughes-ի փոխնախագահ (Մերձաւոր Արեւելք, Թուրքիա, Հիւսիսային Ափրիկէ) Զահեր Իպրահիմ:
Այժմ դիմենք աշխարհի մեծագոյն տնտեսագետներէն` Թուրքիա ծնած հայազգի Տարօն Աճեմօղլուի, որ ներկայիս Պոսթընի` Մասաչուսեցի արհեստագիտական հիմնարկի տնտեսագիտութեան դասախօս է: Անոր անունը յաճախ կը նշուի իբրեւ Նոպելեան մրցանակի ապագայ թեկնածու:
Տեսազրոյցի ընթացքին Աճեմօղլու ուղղակիօրէն հակասեց Էրտողանի` Թուրքիոյ տնտեսութեան վերաբերեալ քարոզչական պատկերին` ըսելով. «Ես մեծ մտավախութիւն ունիմ, որ տնտեսական ճգնաժամը կրնայ խորանալ Թուրքիոյ մէջ»:
Ահա՛ որոշ հատուածներ` Թուրքիոյ տնտեսութեան անմխիթար վիճակին մասին Աճեմօղլուի նկարագրութենէն.
«Երբ Թուրքիա սկսաւ նախագահական ընտրութիւններու, եւ ամբողջ իշխանութիւնը հաւաքուեցաւ պալատ, ասիկա մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ տնտեսական քաղաքականութեան վրայ:
«Այս ազգայնական եւ մենատիրական ամբոխավարական վարչակարգերը կամ այդ շարժումները, ընդհանուր առմամբ, կը թուլցնեն պետական տարողութիւնը, երբ կը հասնին իշխանութեան: Ասիկա եւ՛ ռազմավարութիւն է, եւ՛ բան մը, զոր անոնք ակամայ կ՛ընեն, քանի որ չեն կրնար ղեկավարել օրինականութեամբ: Մենք ասիկա կը տեսնենք Հնդկաստանի, Պրազիլի, Թուրքիոյ, Ռուսիոյ եւ Հունգարիոյ մէջ:
Այն երկիրները, ուր «քորոնա» համաճարակի պատճառով ամէնէն աւելի մարդիկ մահացած են աշխարհի վրայ, եղած են` Պրազիլը, Թուրքիան, Հնդկաստանը, Ռուսիան եւ ամբոխավարական մենատիրական վարչակարգերը, ինչպէս, օրինակ, Ամերիկան` Թրամփի կառավարման տարիներուն:
Վերջին հինգ տարիներուն ընթացքին Թուրքիա կ՛ապրի տնտեսական իր ամէնէն ծանր ճգնաժամերը: Եղած են խոր ճգնաժամեր, որոնք սկսած են ոչ միայն համաճարակէն ետք, այլեւ` անկէ առաջ: Պարտքերու աւելացում, հաշուեկշիռներու վատթարացում, արդեօք կարելի՞ է դրական արդիւնքի հասնիլ ասոնց դէմ: Ո՛չ: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ պաշտօնակալութեան մէջ թիւով քիչ մարդիկ կան, որոնք կրնան պատշաճ կերպով գործ ունենալ տնտեսութեան հետ եւ բարելաւել զայն: Յատկապէս Պերաթ Ալպայրաքի (տնտեսութեան եւ գանձապետարանի նախարարը եւ Էրտողանի փեսան) օրով յառաջացած խմբակը չէր կրնար ճիշդ մօտեցում ցուցաբերել, թէ ի՛նչ պէտք է ընել: Ժողովրդավարութիւնը շատ առաւելութիւններ ունի բռնապետութիւններու եւ մենատիրական համակարգերու հետ բաղդատած: Սակայն այս վերջիններուն ամէնէն մեծ առաւելութիւններէն մէկը եղաւ ձգտումը` գլխաւոր սխալները, տաղանդներն ու անկարողութիւնը առաջնակարգ դիրքերու վրայ պահելու, ինչ որ շատ աւելի թոյլ է, յատկապէս երբ Թուրքիոյ մէջ նախագահական ընտրութիւններ են եւ ամբողջ իշխանութիւնը հաւաքուած է պալատ, ինչ որ մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ տնտեսական քաղաքականութեան վրայ:
«Յատկապէս վերջին հինգ տարիներուն անգործութիւնն ու անհաւասարութիւնը (Թուրքիոյ մէջ) հասած են շատ բարձր մակարդակի:
«Առեւտուրի կեդրոններն ու շինարարական ընկերութիւնները, որոնք հինգ տարի շարունակ իրենց հաշուեկշիռին մէջ հսկայական հարցեր ունեցած են, բայց դեռ կանգուն են: Որքա՞ն եւս կրնան կանգուն մնալ: Ինչպիսի՞ն կ՛ըլլայ ազդեցութիւնը դրամատուներուն վրայ: Տակաւին որքա՞ն պիտի յաջողինք պահպանել տոկոսադրոյքներու ներկայ քաղաքականութիւնը, երբ մեր պահուստները շատ նուազած են: Այս չափերը, ամենայն հաւանականութեամբ, հետզհետէ շատ աւելի բացասական պիտի դառնան: Այս հարցերը ոչ միայն Թուրքիոյ, այլեւ ուրիշ վայրերու մէջ եւս առկայ են, բայց ուր որ տեսնես նման հարցեր, տեսած կ՛ըլլաս տնտեսութիւնը ճիշդ չկառավարելու որոշումներուն դերը»:
Յոյսով եմ, որ ամերիկացի գլխաւոր ղեկավարները յաւելեալ ուշադրութիւն կը դարձնեն Աճեմօղլուի ճշգրիտ գնահատման, քան` Էրտողանի քարոզչութեան, որ Թուրքիան հասցուց տնտեսական աղէտի:
Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ
Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ
