Դրուագներ Թուրքական Քաջածանօթ Հին Ու Նոր «Խղճմտանքից» (Յակոբ Օշականի մէկ պատմուածքի բնագրի հետքերով դէպի մեր օրերը)

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Այս տարի Երեւանում«Սփիւռք» Գիտաուսումնական Կենտրոնի նախաձեռնութեամբ լոյս տեսաւ Յակոբ Օշականի երկերի քննական բնագրերի առաջին հատորը[1], ուր ընդգրկուած են պատմուածքները՝ գիրքը կազմողի գրած գիտական առաջաբանով, անհրաժեշտ ծանօթագրումներով, հարուստ աղբիւրագիտութամբ, խնամքով կազմուած բառարանով, անուանացանկով։

Ստուարածաւալ գիրքը տարիների ընթացքում հրատարակութեան պատրաստել են Սուրէն Դանիէլեանը եւ Քնարիկ Աբրահամեանը։

Յ. Օշականի ամբողջական երկերի տպագրութիւնը հովանաւորել են պոլսեցի ճանաչուած գրագէտներ, ուղեգրութիւնների հեղինակ Արամ Գամպուրեանը եւ երջանկայիշատակ թատերագիր Արման Վարդանեանը։

1

Յ. Օշականը ամէնից բեղուն գրիչ խաղացրած հեղինակն է ազգային չափանիշներով։ Մեր վէպի ամէնից տիրական դէմքերից է, արձակում՝ մեծագոյն բարքագիր, ինչը մի առանձին նորութիւն չէ կարծես։ Բացայայտել է, ըստ էութեան՝ կազմել անծանօթ տարածաշրջանի՝ անծայրածիր Բութանիայի, մասնաւորապէս Պրուսայի շրջակայքի հայ եւ թուրք ժողովուրդների հոգեբանական-զգացմունքային բազմաշերտ քարտէսը։

Իբրեւ ականատես հիւսել է Հայաստանից դուրս առանձնացած մեր ազգային, էապէս տարբեր քաղաքակրթական մակարդակների սահմանում գտնուած ժողովրդի երազանքի եւ ապրելակերպի հանրագիտարանային տարեգրութիւնը, ուր պատմութեանը շաղախուած տեսնում ենք ժամանակների դաժան, բայց հայութեան կեցութեան ու պայքարի առինքնացած տարեգրութիւնը՝ հատու հայեացք, հերոսական նկարագիր, բնաւորութեան խստաշունչ գծեր։ Դրան զուգընթաց նա ծաւալել է տիպարների՝ հոգեբանական անպայմանօրէն հզօր կրքերի անհատնում աշխարհը՝ կենսաբանական ջիղ, սիրելու անկաշկանդ ընտրութեան իրաւունք եւ դրա դիմաց՝ նաեւ հայուհիների պահած չուանների «փրկութիւնը»։ Եւ եթէ այդ ամէնին ներառենք առօրեայ ուղեկից ատելութիւնը, անհաշիւ ոճրապատումները, թուրքական կեանքի, հայ-թուրքական յարաբերութիւնների գիրկընդխառն մատուցումները, որոնց խորութիւնը, կարծում ենք, երբեւէ չի գերազանցուել հայ գրական մակարդակներում, ապա կարելի կը լինի, հաւանաբար, ուրուագծել Յ. Օշականի ստեղծագործութեան աննախադէպ հարուստ կորը՝ պատմուածքների ընդգրկուն շարքերից դէպի հէքեաթներ («Խոնարհները», «Կայսերական յաղթերգութիւն», «Խորհուրդներու մեհեանը», «Երբ պատանի են» եւ ուրիշներ), ապա անցումը վէպի եւ վիպաշարերի մեծղի տիրոյթ 20-ականների վերջերից 40-ականները («Ծակ-պտուկ», «Մնացորդաց», «Հարիւր մէկ տարուան», «Մաթիկ Մելիքխանեան», «Սահակ Պարգեւեան», «Կեանքին պէս», անաւարտ «Օսկի օրան»)։

Աւելորդ չէ յիշեցնել Պարոյր Սեւակի դիպուկ մատնանշումը, թէ նա մեր մեծագոյն քննադատն էր։ Այս բնութագրումով բանաստեղծը նկատի չունէր միայն արեւմտահայ գրականութեան պատմութեան խորագնայ բազմահատոր, թուով երկնիշ համապատկերների շարքը («Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան»)։ Յ. Օշականի հետաքրքրութիւնների կենտրոնում ողջ հայ գրական ընթացքների, շարժման առաջանցիկ գիտական մանրակրկիտ մեկնութիւնն է («Գրականութեան համար», «Զուգակշիռ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեանց» եւ անհամար ծրագրային ուսումնասիրութիւններ, յօդուածաշարեր, յօդուածներ)։ Իսկապէս, մեծագո՛յնը քննադատների մէջ։

Յ. Օշական թատերագիրը յայտնի է առաւելապէս ընթերցանութեան համար գրուած թատերախաղերով, որոնցից նշենք թերեւս լաւագոյնները՝ «Նոր պսակը», «Կնքահայրը», «Աքլորամարտը», «Մինչեւ ուր» եւ ուրիշներ։

Հսկայատիպ ստեղծագործութեան նման հպանցիկ արժեւորումը նպատակ էր հետապնդում երեւան հանել մեծութեան հաստատումը՝ ոչ իբրեւ խոստում։ Նախապէս մեր ձգտումը գրողի մեծութեան չափագրումն էր, իսկ ընկալման խորութիւնը, վերլուծական ընդհանրացումների խտութիւնը, գիտենք, կարելի է որսալ թէկուզ մէկ պատմուածքի յատկանիշների շրջանակում, ճիշդ ինչպէս բնախոյզին կը բաւարարէր ծովի աղիութիւնը ճշդելու համար նրանից վերցուած կէս բաժակ ջուրը։

Ուրեմն՝ անցնենք «կէս» բաժակ ջրին՝ միայն մէկ ստեղծագործական նմուշի քննութեան։

Մեր առաջադրութիւնը այսօր արձակագրի անչափելի գրական ժառանգութիւնից միայն «Վրդո­վո­ւած խղճմտանքը» պատմուածքի բնագրային գնահատութեան փորձն է՝ աղմկայարոյց «Կայսերական յաղթերգութիւն» պատմուածաշարից (1920-1921)։

2

«Կայսերական յաղթերգութիւն» շարքի գործերը հիմնականում լոյս են տեսել Պոլսոյ «Ճակատամարտ» օրաթերթում, որը խմբագրում էր Շաւարշ Միսաքեանը։ Վերջինիս դերը բացառիկ էր Յ. Օշականի գրական ճակատագրում. նա՛ էր հարթել արձակագրի ճանապարհը, երբ դեռ «Արեւելք»ի խմբագիրն էր։ Յետագայում նրանց գրական արգասաւոր մտերմութիւնը խորացաւ, առաւել եւս, երբ խմբագիրը մի քանի տարի անց արդէն Փարիզում սկսել էր հրատարակել նշանաւոր «Յառաջ»ը։ Մտերմութիւն, որին հաւատարիմ մնացին նրանք մինչեւ մահ, եւ դրա խորքերում ոչ միայն նրանց գրական մտածողութեան եւ տեսողութեան միասնութիւնն էր, այլեւ բուն այս շարքի տպագրութեան փաստի առթած հպարտութիւնը։

«Վրդո­վո­ւած խղճմտանքը»ի բնագրական շերտերում պատկերն ու գործողութիւնը, կարելի է նկատել, համակցուած են տրուած, ներկայացուած են խորհրդանշաններով եւ տիպարների վերացարկուած այլաբանական խաղարկումներով։

Նիւթը վերաբերում է 1915-ի եղերական սպանդի դրուագներին, որոնց սահմռկեցուցիչ արձագանգները անպաշտպան Պրուսայից առանձնապէս չեն ամբողջացել մեր վաւերական եւ գեղարուեստական գրականութեան մէջ։ Նշենք ոչ անկարեւոր թուացող ստեղծագործական մի հանգամանք, որ «դժոխային ճամբով» գրական պատկերային նկարագրութիւնից Յ. Օշականը միշտ փորձել է խուսանաւել իր գրական ճանապարհներին որքան որ հնարաւոր է, իսկ այստեղ ինքը վկայում է, ականատես է, եթէ տրուենք իր ընդունած խաղի այլաբանութեանը՝ «աղբիւրի» յիշողութիւնն է։

Պատմուածքի չմասնաւորուած միջավայրը պրուսական գիւղն է՝ վերին եւ դաշտային հատուածներով, որոնք իրարից բաժանւում են աշխարհի ու մարդու հանդէպ տարբեր աշխարհընկալումով, մտածողութեամբ, հոգեբանութեամբ, կրօնով, այս պարագային նաեւ՝ աշխարհագրական դիրքով։ Սարի գլխին թառել էր թուրքական փոքրիկ համայնքը, որն ըստ ամենայնի՝ պատրաստւում էր իրագործելու ստորոտում ապրող գիւղի բնակչութեան նախճիրը։ Հայութեան իմաստները ամփոփւում էին զանգակատունով, այսինքն՝ հաւատի կենսական ու հոգեւոր անանց արժէքով, ու յորդահոս աղբիւրով, որ խորհրդանշում էր ժամանակի յաւերժական հոլովոյթի մէջ մեր կեցութիւնը, որի վրայ կացին ու դաշոյն է խաղացնում թուրքը։

Ամառային վաղ առաւօտ էր, երբ զինուած խուժանը բռնեց ստորոտ տանող ճանապարհը, մտաւ տները ու առանց այլեւայլութեան, զոյգ զոյգ կապոտելով անակնկալի եկած, ծեր թէ մատղաշ գեղջուկներին՝ սուինների առաջնորդութեամբ ստիպեց շարժուել դէպի վերի գիւղ, դէպի հայերի նոր Գողգոթան։ Նրանց մէջ՝ «…ամէնէն վերջը՝ ծերուկ քահանան՝ կապուած նոյնպէս ծերուկ ժամկոչին»[2]։

Զգացական բանաստեղծական յոյզերը Յ. Օշականը դիպաշարի զարգացման փոխարէն կապում է գիւղական աղբիւրի՝ մեր նշած յաւերժական խորհրդի թողած ապրումի հետ, ըստ էութեան՝ կերպաւորելով այն։ Աղբիւրն իր կապուածութիւնն ու կեանքը ունի. նրա յորձանքով հոսում է ժամանակը, եւ շարժւում են յաջորդող սերունդները, հիւսւում է ժողովրդի հեթանոս եւ ներկայ ընդհատ կենսագրութիւնը, փիլիսոփայութիւնը, իսկ վերջին շրջանին, սպանդի նախաժամին՝ նաեւ կսկիծը։ Յ. Օշականը գրում է. «Յիշողութի՛ւնը աղբիւրի մը։ …Անիկա կարօտով կ’ուզէ իր ափերուն վրայ թարմութիւնը վարդի գոյն աղջիկներուն, այն տրտում ժպիտով, ճիտերնին նշանին ոսկիով ու հոգինին, իր ջուրերուն պէս միայնակ ու մաքուր աղջիկներուն, որոնք անոր առջեւ, երբ իրենց միսերուն սարսռուն համբոյրը կու տային անոր զուլալ, անոր խաղաղաբեր բերանին, հին, շատ հին սերունդի մը շնորհովը կը թրթռային»[3]։

Այսպիսով, աղբիւրը կերպաւորման, այսինքն՝ գեղարուեստական ոճաւորման առումով հոգեվիճակի երկու տարբեր խորհրդանշան ունի՝ կապուած յետագայ գործողութիւնների իմաստաւորման, ազգային յիշատակների հետ: Եթէ հայերի հետ էր շփումը, որպէս անցեալի յիշատակ, պայծառանում էր («այդ օրե՛րը աղբիւրը երջանիկ էր»[4]), իսկ եթէ նկարագիրը  վերաբերում էր թուրքերի վայրագութիւնների շարանին, աղբիւրը մէկէն փոխւում էր («Ջուրերը կը վախնան մութէն։ Ու այն ցորեկները, որոնց մէջ չարութեան շունչը կարմիր փոթորիկի մը պէս թաւալագին կը սուրայ, աղբիւրները իրենց հոգիները կը քաշեն ներս»[5])։ Վերի գիւղը պատրաստւում է «պատշաճօրէն» դիմաւորել դաւին անտեղեակ, կոտորածին ընդառաջ եկող, զոյգ զոյգ կապուած գիւղացիներին։

Հենց այդ աղբիւրի մարմարներին է թուրք խուժանը բերել ժանգոտած տապարներ ու դանակներ «սրցնելու»։ Նրանց մէջ դանդաղ, հանդիսաւոր քայլքով յայտնւում է ալեփառ մի ծերունի՝ «վերէն վար ձիւներու պէս ճերմակ զգեստաւորուած»[6], մէջքին՝ արծաթ կոթով մեծ դանակ, որ բերել է հոսող աղբիւրի տակ փայլեցնելու։ Նրան դէպի աղբիւրի ակը ճամբայ են բացում ընդգծուած յարգանքով։

Ուրուագծւում է պատումի վայրագ գլխաւոր տիպարը՝ ոճիրի առաջնորդը, թերեւս ամենայետինը Յ. Օշականի ստեղծագործութիւնների մէջ ծուարած ոճրագործներից, «սարսռալից յաղթերգութիւնը»[7] մարմնաւորող ուժը, ինչը նատուրալիստական մանրամասներով ընթերցողին է մատուցում Յ. Օշականը։

Չարի ակունքների մօտ ենք. նա խորհրդանշում է չարի փիլիսոփայութիւնը։ Հարցը գրագէտի խորհրդածութեան ու պատկերի հիւսման զուգահեռին կարող է ծագել ակամայ՝ որ­տե­ղի՞ց­ չարութեան այդ­պիսի գերկուտակում ծերու­նու մէջ, որը մի պահ ակամայ յի­շեց­նում է Սիա­ման­թո­յի թուրք կոյր ծերու­նուն, ուր նոյնպէս համանման հար­ցադ­րու­մը կայ, իսկ պա­տաս­խա­նը երկու արուեստագէտները թողնում են անպատասխան, օդի մէջ առկախ։

Ինչո՞ւ, որովհետեւ թուրք երկու ծերունիների վերաբերմունքում դէպի հայերի ինքնութիւնը կան արմատական տարբեր գծեր։ Սիամանթոյի ծերունին տարերքին տրուող խելայեղութեան մէջ, խառնամբոխի կոյր հրճուանքից ետ չմնալու համար, խնդրում է դանակ եւ մանկատի հայուհի, որի արեան յորդումը իր հարուածից պիտի բերկրութեան եւ լոյսի պէս իջնի ընդմիշտ սեւակնած աչքերին։

Մինչդեռ սպիտակազգեստ ծերունին գործում է հաշուենկատ ոգեշնչումով, սակայն՝ «առանց խորհելու, թէ իր ոտքին տակ աշխարհ մը կ’ընկղմէր, աշխարհը անհուն, աննման բարութեան, որուն վրայ դարերու ընթացքին օր մը անգամ չէ սաւառնած մարդ մորթելու հրէշային երգը»[8]։ Եւ նա դեռ մեղմութեամբ մրմնջում էր իր դանակի տակ ընկածներին, որ «Հայր մեր» ասեն մորթուելուց առաջ։ Իրականում ոչ միայն խորհում է, այլեւ կազմակերպում է, առաջնորդում Չարը զարմանալի ներհուն թեթեւութեամբ, ծաղրով ու հեգնանքով, արեան յորդումից անընդհատ ներշնչուելով, «կայսերական» խաղաղութեամբ։

Ամէնից վերջում ծերունու մօտ բերին գիւղի Աստուծոյ մարդուն՝ քահանային, որին կապկպուած ժամկոչին սպանել էին ճամբին։ Յ. Օշականի անողոք նատուրալիզմը նահանջում է. ի վիճակի չէ գործողութեան լրումը աւարտին հասցնել, շրջանցում է  պատկերը։ Գիւղի վերին հատուածներում գլխատուած, մորթուած հայերին, ի սարսափ ներքեւում մնացած կանանց, հարսների, երեխաների, թուրքերը նետել էին կիրի հորը, որից յետոյ ծերունու առաջնորդութեամբ իջել գիւղ՝ աւարտին հասցնելու իրենց «սրբազան» առաքելութեան այդ օրը։ Նրանք հագուրդ են տալիս խելացնոր ծերունու անագորոյն երեւակայութեան խաղին, որը հինաւուրց եկեղեցու մէջ բանտարկել էր տուել երեխաներին, սարսափի ու մահուան անկիւններ յատկացրել կանանց ու ծերերերին, որոնց մի մասին յետոյ տարան գիւղի կալերը՝ մարագների մէջ այրելու։

Դաժանութիւնն անցել էր աբսուրդի բոլոր սահմանները. ծոցուոր կանանց բաշխեցին յիսունն անց թուրք այրերին, որոնք յետոյ չծուլացան դանակի շողարձակումներով պատռելու ողջ մնացած կանանց փորերը՝ դիմաւորելու համար մեռելածիններին։

«Արեւը գացած էր փողոցներէն։ Ապակիները շուտ մը վանդակներով տաճկացած։

…Այսպէս, կէս օրը բաւ էր եղած, որ հայ գիւղին աւանդական բարութիւնը, սիրտբացութիւնը հալածուէին գուցէ անվերադարձ….»[9]։ Թուրք ճեր­մակ ծե­րու­նին պզտիկ գիւ­ղի մեծ նախ­ճիրն ա­րել էր անվրդով՝ մոր­թե­լով ու հրդե­հե­լով։ Հանգուցալուծումը դեռ առջեւում էր։

Երեկոյանում էր, «վաստակած» ծերունին ելել էր զբօսանքի, սա­կայն նրա ներքին խաղաղութիւնը վրդով­ուած է գիւղական փողոցի կենցաղային երկու դէպքերից. դրկից թուրք կանայք «անհաւատի կտորի» համար իրար ծանր խօսքեր էին նետել, իսկ խարտեաշ թուրք մի աղջնակ լաց էր կապել թարթիչները բռնած մազի  պատճառով։

Դա արդէն բաւական էր, որ խաթարուէր սպիտակազգեստ «փիլիսոփայի» երեկոն. «Ծերունին յուզուած էր, ու անոր խաղաղ խղճտանքը վրդովուած»[10]։

Այստեղ է պատմուածքի մեխը, անակնկալ խորագրի արդարացման կիզակէտը, որը գրական օքսիմորոնի փայլուն օրինակ է։ Ուրեմն իրեն՝ օրուայ հերոսին, դեռ չէ՞ր յաջողուել թրքուհիների միջից ամբողջապէս դուրս նետել ծուէն ծուէն եղած խղճմտանքի նշոյլը։

Ծերունուն խաթարումի ծանր ապրումից «փրկում է» փողոցում անակնկալ յայտնուած, միւսների արնակալած աչքերից ով գիտի ինչպէս վրիպած եւ նախիրի հետ գիւղ վերադարձած հայ որբուկը։ Նրա կորուստների տառապագին լա­ցը սթափեցրեց ցերեկուայ գիշատչին, «սարսեց իր կատաղութիւնը»[11]։ Եւ հենց կռուազան թուրք կանանց առջեւ, փողոցում, արիւնռուշտ ծերու­նին խեղ­դում է գիւղի հայ վերջին զոհին։

Ողբերգական խորհրդով հարուստ աւարտական այս հատուածին Յ. Օշականը, սեղմելով ատամները, հաղորդում է պատկերի հեգնախառն սուր իմաստը՝ հնչեցնելով յաղթերգութեան առժամեայ զանգակները. «Ու կակաչի պէս, մատղաշ ցորենի հասկի մը պէս աղուոր այդ դիակը բաւական եղաւ խաղաղութիւնը բերելու վրդովուած խղճմտանքին»[12]։

Սակայն Յ. Օշականը շարքի «Վրէժը» պատմուածքում անակնկալ շրջում է անյոյս ողբերգականութեան պատկերը՝ հակադրուելով «Վրդովուած խղճմտանքը»ի հպատակութեան վերջին խորհրդին։ Վերջապէ՜ս… ծնւում է վրէժխնդիր հակադարձութիւնը։ Նոյն իրավիճակն է կարծես, ինչ նախորդի պատկերում, բայց այս անգամ քարաւանի սպան­դից հրաշ­քով ողջ մնացած հայ որբուկը լացի փոխարէն բնազդով ընտրում է նահատակուած ծնողի արդար վրէժի ճամբան։ Նա զարմանալի վճռականութեամբ խեղդում է կառքի մէջ մնացած թուրք լամուկին, որի մայրը, շահատակութեան մոլուցքով տարուած, կողոպուտը, իր թալանած ինչքը գիւղ էր փոխադրում՝ «…ծոցին զաւակը ձգած երեսի վրայ»[13]։

Հայ մանուկը գնում է իր ճակատագրին ընդառաջ, գնում է յուսադրիչ ճանապարհով։ Յուսադրիչ՝ հայի վաղուայ օրուայ նշանառութեամբ։ Եւ լաւատեսական, իրականում ապրելու անկոտրում վճռականութամբ լեցուն, հայ մանուկի թեւաւորիչ ու ընթերցողին թեւաւորող գրողի բուն հարցադրումը գալիս է առաջին գիծ. տղեկի այս արարքով արդեօք «…ցեղը կը լուծէ՞ր իր վրէժը»[14]։ Պատմուածքի եզրափակիչ ակկորդները տպաւորիչ են ու ցնցող. «Նոր կորովով, ճեղքուած ճակատով, բայց թեթեւցած սիրտով ան իր քայլերը յանձնեց գիշերին ու մտաւ խորհուրդէն ներս։ Ան ալ կ’երթար իր ճակատագրին»[15]։

Համեմատեցէք մեր ժողովրդի մէջ առ այսօր պահպանուող հաւաքական ատելութիւնը թուրքական անօրինակ եւ համատարած ոճրագործութիւնների, սպանդի եւ հայալքումի հանդէպ։ Ուշագրաւ, բայց չգիտես ինչու, ստուերի տակ մնացած քաղաքական ենթախորք պարունակող մի միտում, որը Յ. Օշականի մեկնակէտերից է։ Բանն այն է, որ «Վրդովուած խղճմտանքը» պատմուածքը քննում է փոքրիկ տարածքի մէջ փաստական դրուագ, որով հեղինակը, ըստ էութեան, զօրացնում է նախճիրի պատմագեղարուեստական վկայութեան առաւել բարոյաբանական հարցադրումի հետեւութիւնները, որտեղ թերեւս մատնանշում է, որ գնահատութիւններում  գերիշխում է հայութեան կրաւորական, անմռունչ համակերպութիւնը իր ճակատագրին։

Զարմանալի է – անուղղակի յուշում է Յ. Օշականը – որ ընդվզման նշոյլ չկայ այս ժողովրդի վարքագծում։ Ի դէպ, նշոյլը բացակայում է նաեւ նոյն «Կայսերական յաղթերգութիւն» շարքից «Արծիւները» պատկեր-պատմուածքում։

Ինչո՞ւ այս  լռին համակերպութիւնը եւ խոնարհումը մահուան։ Բայց անտեսելու չէ հանդիպակաց հարցումը. ինչպէ՞ս բացատրել դիմադրական ոգու յապաղումը, երբ քաջ գիտենք Ուշագի դաշտի մէջ անհաշտ մարտնչումի օրինակները, որոնք անհատական մաքառումի վկայութիւններ են՝ Զաքարենց Զաքար, Սողոմենց Սողոմ, Հաճի Մուրատ եւ շատ ուրիշներ, որոնք նախընտրում էին արժանապատիւ կռուով մահը։ Եթէ մահն անխուսափ է, վիզ ծռելով, համակերպուածութեամբ այն ընդունելը, միայն գթաշարժութեան ապաւինումը թուլութեան ու խեղճութեան նշան է։

Մահը կարելի է դիմաւորել նաեւ եւ, եթէ հարկ է, առաջին հերթին արգահատանքով։ Անտեսելու չէ շարքի ոչ-գեղարուեստական սկիզբը, որը կրում է «Յառաջաբանի տեղ» խորագիրը, որը ընթերցողի համար անակնկալ հասցէաւորում ունի՝ գերմանական «ամենակարող» Վիլհելմ կայսեր. «Այս պատմուածքներուն նախնական պատկերները ինծի եկած են  Եղեռնի տարին, երբ ամենակարող կայսեր մը ծիրանի պատմուճանը կը վարագուրէր մէկը այն աննախընթաց նախճիրներէն, որոնցմով աղտոտած ըլլայ երբեք մարդերուն պատմութիւնը։

Հիմա անփառունակ իր թաքստոցին մէջ իր յիշատակները հալածող կիսաստուածը այդ օրերուն աշխարհին ճակատագիրն ունէր իր մականին տակ ու մեզիպէսներուն համար  ամբողջ երկիր մը գլուխ ծածկելու անկիւնն իսկ շատ կը տեսնար։ Այդ օրերուն ես երազեր եմ քու փառքդ երգելու, քու բանակներուդ հսկայ դիւցազներգութեան մօտիկ կցելու աննշան լուրը պզտիկ մեր ցեղին։

Մի՛ տրտմիր, որ այս եղերգը քեզի չի գտներ գահիդ պայծառութեանը մէջ, խեղդուելու համար փառքի եւ յաղթանակի շռինդին մէջ, որ քու բանակներուդ յաղթերգութիւնը յատկանշեց։

Ու մեր եղերգը նորէն քեզի կու գայ՝ քու վրայէդ իջնալու համար քու ցեղիդ, որ հանդուրժեց – չըսելու համար փառաբանեց – ոճիրներուն ամէնէն անորակելին …Ու դուն վայելեցիր անպարագրելին, մեր մտքերուն սահմաններէն դուրս մնացող ոճիրը, հանդարտ, գուցէ երջանիկ։

Բայց փառքերուն բոլորին մէջն ալ անխուսափելի է աւազին հատիկը։ Մի՛ տրտմիր, վասնզի պատմութիւնը ունիս քու ետիդ եւ այնքան վայրագօրէն նահատակուած մեր ցեղին մեծ ու պզտիկ  բոլոր, բայց բոլոր հոգիներուն արգահատանքը քու ետեւէդ։

Մեր ցեղը չի հեգներ։ Չի կրնար ատել։ Իր պատմութեան մէջ ան ամէնէն աւելի մեղքցած է»[16]։

Արգահատանքը, ի հա՛րկէ, ուժի թուլութեան նշան չէ։ Կորովն ու դիմադրական ոգին են առաջնորդել պետականութեան դռների մօտ կանգնած հային, եւ պատմութիւնն ու միջազգային իրաւունքը ողջունեցին հայկական պետութեան վերածնունդը, դարեր անց նրա նորոգ, թէկուզ առժամեայ «կարճատեւ» վերադարձը։ Արգահատանքը, սակայն, չի վերաբերում գերմանական խրախոյսի գործօնին կառչած թուրք հաւաքական խառնիխուռն զանգուածի երազանքին, որ ցեղասպանութիւնից յետոյ անցած տասնամեակներին այդպէս էլ չփորձեց առերեսուել պատմական ճշմարտութեանը, աւելին՝ գլորւում է նոյն պատմութեան կեղտոտ գռիհները եւ շարունակում է մայրենի աղբիւրների սալայատակներին նորից սրել եւ փայլեցնել 1915-ից մնացած կացիններ ու դաշոյններ՝ վարձկաններ բերելով Հարաւային Կովկաս։

Շատ էր երազում Թուրքիան աւագ եղբօր դեր խաղալ, օգնել ադրբեջանցիներին Արցախի սրտի միջով դէպի Արեւելք խոյանալու, պանթուրքական միասնութեան մայրուղիներ հարթելու արդէն 2020-ին, ինչ գնով էլ լինի։ Պատերազմ սանձազերծելը իրեն շատ էր անհրաժեշտ նախահայրերի երազանքը վերանորոգելու տեսանկիւնից։

Հայերը՝ միշտ արգելք նրանց ճանապարհին։ Բնական է, որ նախնական բնազդների դրսեւորման մէջ այսօր էլ զղջումի ըմբռնումն ի սպառ բացակայում է, ընդհակառակը՝ ազգայնական ծրագիրը բորբոքում է աւարառու, ռազմատենչ ոգին, որ այսօր նորանոր ելքեր է փնտռում։

Աւելորդ է «խղճմտանք», «գութ» հասկացութիւնների որոնման ճիգը նրանց պատմական հայեացքում. նորագոյն «սպիտակազգեստ» ծերունիների «խղճմտանքը» մտքի նոյն ուղղութեան վրայ է, անգամ Յ. Օշականի այս գրութիւնից ուղիղ հարիւր տարի անց, երբ հայութեան պետականութիւնը փշրելու առիթ եւ հնարաւորութիւն է փորձում իրագործել՝ «խաղաղութիւնը բերելու իրենց վրդովուած խղճմտանքի» արթմնի զգայութիւններին։ Սպիտակազգեստ ծերունիներին փոխարինել է խելակորոյս Էրդողանը։

Պոլսոյ հայագիր օրաթերթի խորագիրն անգամ յուշում էր, որ «ճակատամարտը» շարունակական մնում է մեր օրերում։

Հոկտեմբեր, 2020

—————————–

[1] Յակոբ Օշական, Ամբողջական գործեր, հ. 1. / բանաստեղծութիւններ, պատմուածքներ, հէքեաթներ, պատկերներ, Եր., «Զանգակ», 2020, 832 էջ:

[2] «Ճակատամարտ» / օրաթերթ, Պոլիս, 1920, 10-րդ տարի, 22 Փետրուար, թիւ 385։

[3] Նոյն տեղում։

[4] Նոյն տեղում։

[5] Նոյն տեղում։

[6] Նոյնը, 1920, 29 Փետրուար, թիւ 391։

[7] Նոյն տեղում։

[8] Նոյն տեղում։

[9] Նոյնը, 1920, 7 Մարտ թիւ 397։

[10] Նոյն տեղում։

[11] Նոյն տեղում։

[12] Նոյն տեղում։

[13] Նոյնը, 1920, 17 Հոկտ., թիւ 582։

[14] Նոյն տեղում։

[15] Նոյն տեղում։

[16] Նոյնը, 1920, 18 Յունուար, թիւ 358: