Ժահրի Գրոհ եւ Դիմադրութեան Խուճապ

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Ու՞ր է թաղուած շան գլուխը.- «Քորոնա»-ն վտանգաւոր է երկու «շնորհ»-ներու համար: Առաջինը, ծանօթ է, ժահրը արագ կը փոխանցուի: Այստեղ պիտի կեդրոնանամ երկրորդ, նուազ ծանօթ յատկութեան վրայ, որն է անոր  կարողութիւնը մեր մարմնի դիմադրականութիւնը շփոթի մատնելու: «Քորոնա»-ն շատ աւելի երկար ժամանակ «թուխսի փուլ»-ին մէջ կը մնայ՝ այլ ժահրերու հետ բաղդատելով: Թերեւս այդ ժամանակը կ’օգտագործէ որոշելու, թէ ինչպէ՞ս պիտի խաբէ տուեալ մարմնի պաշտպանական համակարգը (1):

Պաշտպանութեան գիծեր .- Մարմինը ունի դիմադրութեան երկու գլխաւոր մեքանիզմներ.-  «Բնածին» եւ «Պատշաճ»  հակազդեցութիւններ (innate եւ adaptive responses): Գծապատկերին մէջ (Բ) եւ (Պ):

Առաջինը անկախ է ներխուժող մարմնի բնոյթէն: Արագաշարժ բջիջներ, «սայթոքին»-ներ (cyto-kine յունարէնով`շարժող բջիջ) կը փութան շրջափակել օտար մարմինները: Այս փուլի նպատակն է ժամանակ շահիլ, որպէսզի մարմինը կարենայ վարակին պատշաճ հակամարմինը գտնել եւ բաւարար չափով արտադրել: Մեղմ վարակներու պարագային (որու հաւանականութիւնը «Քորոնա»-ի պարագային կրնայ 75 տոկոս ըլլալ) շրջափակման փուլը կը տեւէ շուրջ մէկ շաբաթ (2): Գծապատկերին մէջ ԺԲ – «Ժահրային Բեռ» (Viral load) կը նշանակէ ժահրի խտութիւնը (թիւը) արեան մէջ: Պատշաճ հակամարմիններու թիւի բարձրացում կը նշանակէ ժահրի նահանջ եւ բարեզարդ աւարտ:

Ծանր Վարակ.- Այս պարագային մարմինը անկարող է պատշաճ հակամարմիններ արտադրելու: Արտադրուած հակամարմինները անօգուտ են, եւ հակառակ անոնց թիւի աճին, ժահրային բեռը նահանջ չ՛արձանագրեր: Նահանջ չ՛արձանագրեր՝ հետեւաբար, բնածին հակազդեցութիւնը: Այդտեղ կը սկսի աւերը: Եթէ բժշկական միջամտութիւնը յաջող է, ապա ինչպէս գծապատկերը (գծիկներով) ցոյց կու տայ, ԺԲ-ն, հետեւաբար Բ-ն եւ Պ-ն անկում կը կրեն, այլապէս …

Հակամարմիններու դերը.- Հակամարմինները ունին երկու դեր՝ արգիլել ժահրի մուտքը դէպի առողջ բջիջ եւ սպաննել հիւանդ բջիջները (դաժան, բայց անհրաժեշտ): Ինչպէս դպրոցական գիտելիքներէն ծանօթ է, երկրորդը գլխաւորաբար կը կատարեն արեան որոշ Սպիտակ գնդիկներ (lymphocytes):

Բջիջի մաշկին վրայ կան «ընդունիչներ» (Receptor): Եթէ Ժահրը յաջողի ագուցուիլ անոնց, ապա կը մտնէ ներս, կը կազմալուծուի եւ կ’արձակէ իր բազմապատկութեան ծրագիրը (RNA Ribo-Nucleic-Acid  «Ձիւթա-միջուկային-թթու»): Ընդունիչները որոշ իմաստով նման են կղպանքներու: «Քորոնա»-ն ունի ճիշդ «բանալին» (ցպիկներ-spike) եւ հետեւաբար դիւրաւ մուտք կը գործէ: Հակամարմինները (գծապատկերին մէջ T տառին նմանող եռաթեւ հովահարներ) կ’ագուցուին ցպիկներուն եւ զանոնք կը վերածեն «սխալ բանալիներու»: Ժահրը անկարող կ’ըլլայ խաբել բջիջը:

«Քորոնա»–ն մեզի փոխանցուած է ջղջիկներէն: Մարդկային մարմնի ծիներուն համար այդ անծանօթ մըն է: Այդ պատճառով մեր դիմադրական դրութիւնը աւելի դժուար յանձնառութեան մը առջեւ կը գտնուի: Գիտաշխատողներ տակաւին չեն յաջողած բացայայտել, թէ ինչու «Քորոնա»–ն աւելի խաբուսիկ է, քան այլ ժահրեր (ինչպէս թռչնային կրիփը), որ նոյնպէս փոխանցուած էր կենդանիներէ:

Բորբոքումի հետեւանքը .- Ժահրի գլխաւոր աւերը կու գայ բորբոքումներու ճամբով: Վերը նշուած բնածին դիմադրութիւնը օտարամուտ տարրերը մեկուսացնելու համար կը կազմէ «ուռկաններ»-եր (NET, տես կողքի նկարը) (3):  Այդ կը նշանակէ ջերմ եւ ուռեցք: Այդ կը պատճառէ նաեւ արեան մակարդում եւ ուրեմն երակախցում (thrombosis) (4): Եթէ տուեալ անձին արիւնը արդէն իսկ հակամէտ է թանձրացումի, ապա հետեւանքը կրնայ ըլլալ սրտի կաթուած: Ուռկաններ կը կազմուին նաեւ կենսական օրկաններու մէջ, ինչպէս՝ թոք, լեարդ եւ երիկամ: Բորբոքումի երկարաձգումը մնայուն բացասական հետեւանք կ’ունենայ:

Բացասական հետեւանքներէն մէկն է նաեւ այն, որ ժահրային բեռի երկարաձգումը պատճառ դառնայ սպաննող բջիջներու գեր-արտադրութեան: Ճիշդ է, որ անոնք ծրագրուած են սպաննելու հիւանդ բջիջներ, բայց աւելի փոքր հաւանականութեամբ կրնան սպաննել նաեւ առողջ բջիջներ։ «Քորոնա»-ին պարագային այս ուղղութեամբ հաւաստի ուսումնասիրութիւններ տակաւին չկան:

Դարմանում .- Այստեղ հիմնական դժուարութիւնը այն է, որ գիտաշխատողներ տակաւին չեն յաջողած բացատրել, թէ ո՞ր մարմիններու մէջ բորբոքումը կրնայ աւելի ծանր ըլլալ: Գլխաւոր վտանգը ենթակայի անհամաչափ հակազդեցութիւնն է: Չափազանց մեծ բնածին հակազդեցութիւն կը նշանակէ չափազանց ծանր բորբոքում, որ կրնայ աղէտալի ըլլալ: Ցաւօք այդ իրադարձութիւնը առայժմ աննախատեսելի է:  Հարկ է իւրաքանչիւր հիւանդի հետեւիլ մեծ ուշադրութեամբ: Այդ կը նշանակէ յաճախ քննութիւններ կատարել չափելու համար արեան մէջ (կամ այլուր) գտնուող կենսանիշ մասնիկներ (Biomarker Molecules): Ասոնց շարքին են վերը յիշուած «սայթոքինները»: Կան նաեւ մեծ թիւով այլ կենսանիշներ, որոնք աւելի խոր մասնագիտական ծանօթութեան կը կարօտին (5):

Ցարդ պարզապէս ծանօթ է, որ տղամարդիկ, տարեցներ եւ գէր անհատներ աւելի հակամէտ են ծանր բորբոքումի (6):Ո րպէսզի գործնականօրէն կիրառելի ըլլայ, հարկ է մատնանշել սահմանափակ թիւով մասնիկներ, որոնք յստակ եւ բաւարար ցուցանիշ են ժահրի ծանրութեան, ենթակայի առողջական վիճակին: Մինչեւ օրս կարելի չէ եղած այդ ընտրութիւնը կատարել: Ուրեմն իւրաքանչիւր հիւանդի խնամքը յատուկ ծրագրի եւ խնամքի կը կարօտի: Իսկ այդ իրականացնելու համար հարկ է ունենալ բաւարար բժշկական մարզուած անձնակազմ, սարքեր եւ նիւթական յատկացում: Իսկ մեր ապրած երկրին մէջ …

Հարկ է, որ դեղորայքը ոչ միայն յարիր ըլլան որակով եւ քանակով, այլեւ տրուին ճիշդ ժամանակին: Եթէ բորբոքումը մեղմող դեղեր, ինչպէս interferon, ուշ տրուին, կրնան հակառակ արդինք տալ եւ աւելի եւս ծանրացնել բորբոքումը: Իսկ այլ, դիմադրութան օգնող դեղեր (ինչպէս dexamethasone, որ ներազդակ (hormone) մըն է), կրնան հակառակ արդիւնք տալ, եթէ կանուխ տրուին, որովհետեւ կը խանգարեն «պատշաճ» հակամարմիններու արտադրութիւնը մարմնի կողմէ:  Եթէ բժշկական անձնակազմը թիւով կամ որակով անբաւարար է, հաւանական է, որ բազմաթիւ դարմանումներ սխալ ուղղութեամբ ընթանան եւ յանգին տխուր հետեւանքի:

Զգուշութիւն .- Պարզ է, որ առայժմ միակ կարելի միջոցառումը զգուշութիւնն է: Մանաւանդ սահմանափակ նիւթական միջոցներ ունեցող երկիրներու մէջ: Ենթական կրնայ վարակող ըլլան, ախտանիշներու յայտնուելէ  քանի մը օր առաջ: Իր շրջապատը կրնայ վարակել առանց գիտակցելու: Իսկ ախտանիշներու աւարտէն ետք վարակի փոխանցումը ոչ թէ անկարելի է, այլ պարզապէս քիչ հաւանական (7,8):

P.C.R. (Polymerase Chain Reaction – Կրկնամաս Շղթայ Գործողութիւն) համեմատաբար սուղ է, բայց կրնայ կանուխ յայտնաբերել վարակը: Քննութիւնը, սակայն, չի զանազաներ ապրող եւ մեռած ժահրերը: Այս իմաստով արդիւնքը կրնայ որոշ շրջան մը դրական ըլլալ ենթակայի բուժումէն ետք: Կարելի է վարակը յայտնաբերել նաեւ այլ, աւելի աժան միջոցներով, չափելով, օրինակ հակա-մարմիններու (antibody) թիւը, բայց այդ նուազ վստահելի է:

Պատուաստներ .- Այս կէտը թերեւս ամէնէն շահեկանն է: Նկատել, որ գործածեցի յոգնակի թիւ: Վարակի վերը նշուած յատկութիւններէն մեկնած, արդէն հասկնալի է, որ կարելի չէ միեւնոյն պատուաստը տալ տարբեր տարիք եւ առողջական վիճակ ունեցող մարդոց:

Դպրոցական դասագիրքերը մեզի ըսած էին, թէ պատուաստ կը նշանակէ ժահրի թուլացուած բջիջներ ներարկել: Առողջ մարմինը «կը ծանօթանայ» վարակին, եւ շուրջ մէկ շաբաթուան ընթացքին կը սորվի  յաղթել եւ այդ տեղեկութիւնը (պատշաճ «T» հակամարմիններու բնոյթը) կը պահէ երկար ժամանակ: Սովորական կրիփի պարագային մէկէն երկու տարի:  Հասկնալի է, որ ենթական կրնայ իսկական ժահրով վարակուիլ երբ պատուաստի գործընթացը տակաւին չէ աւարտած: Այս մեր դպրոցական գիտելիքն է: Հարցը ի հարկէ այսքան պարզ չէ, բայց մէկ կէտ յստակ է.- Պատուաստները կը փորձեն ոչ թէ վարակի մուտքը արգիլել մարմնէն ներս, այլ  կանխել անոր պատճառած բարդութիւնները:

Հարցը այն է, որ շատ վտանգաւոր է նոյնիսկ տկարացուած ժահրը ներմուծել մարմնէն ներս: Այդ կրնան ընդունիլ միայն առողջ եւ ոչ տարեց մարդիկ: Ներկայիս պատրաստութեան մէջ են  պատուաստի 167 տարբերակներ: Այո՛, ոչ նուազ քան 167 (1): Անոնցմէ միայն 5-ը հիմնուած են տկարացուած ժահրի վրայ: Ժահրը կարելի է թուլացնել բարձր տաքութեամբ, քիմիական նիւթերով եւ հաւանաբար նաեւ այլ ձեւերով:

Պատուաստներու մեծամասնութիւնը կը հիմնուի ժահրէն ենթամաս մը (Subunit) գործածելու վրայ: Այստեղ կան բազմաթիւ ընտրանքներ եւ տարբերակներ: Մրցակիցներու թիւը մեծ է, որովհետեւ ոչ միայն մեծ է վտանգը, այլեւ նիւթական ակնկալութիւնը: Նոյն պատճառով հաւանաբար աննշան է գիտելիքներու փոխանակումը: Կ’ենթադրեմ, որ 167 մրցակիցներու մէջ կան կրկնօրինակներ: Կ’իմանանք, որ 27 տարբերակներ փորձարկումներ կը կատարեն «կամաւոր»-ներու վրայ: Նման պատուաստներ թոյլ հակազդեցութիւն կը ստեղծեն: Այդ պատճառով հաւանաբար հարկ է մէկէ աւելի անգամ պատուաստել նոյն անհատը:

Կ’աւարտեմ տխուր կէտով մը: Նոյնիսկ եթէ մօտիկ ապագային յաջող պատուաստ գտնուի, ապա արտադրութիւնը պիտի ըլլայ սահմանափակ եւ թանկարժէք: Իշխանութիւններ պիտի սահմանեն նախապատւութիւններու շարք մը: Օլիկարխներ կարող են վճարել ոեւէ գումար: Ո՞ւր պիտի ըլլան սակայն հասարակ մահկանացուք …

——–

1. Tara Fernandez COVID Triggers Abnormalities in Immune Monocytes Labroots OCT 06, 2020
2. Jeyanathan, M et al, Immunological considerations for COVID-19 vaccine, Nature Reviews Immunology,  4 սեպտեմբեր 2020։
3. NET (անգլերէնով ուռկան) կրճատումն է Neutrophil extracellular traps եզրին: Չէզոքամէտ արտաբջիջային թակարդ: Չէզոքամէտ կ’ակնարկէ անոնց աւելի մեղմ գոյներ առնելու յատկութեան: Այս ընթացքը կը կոչուի NETosis:
4. Արտաքին վնասուածքներու պարագային նման գործողութիւն կը կատարուի արինահոսութիւնը դադրեցնելու համար:
5. Ինչպէս Inflammasome-ներ, Interleukin-ներ եւ այլն։
6. Գիրութեան ընդհանրապէս կ’ընկերակցին այլ հիւանդութիւններ, որոնք մարմինը աւելի խոցելի կը դարձնեն։
7. Charting a Coronavirus Infection K. Wu  J. Corum  New York Times October 5, 2020
8. Charting a Covid-19 Immune Response By Katherine J. Wu and Jonathan Corum 5,2020