ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Սեւրի դաշնագիրը Հայաստանի Հանրապետութեան կարեւորագոյն իրագործումներէն է, իսկ միջազգային իրաւական առումով` կարեւորագոյնը:
Միացեալ Նահանգներ-Թուրքիա յարաբերութիւնը պաշտօնապէս սկսաւ 1800 թուականին, երբ իբրեւ առաջին քայլ` Ճորճ Ուաշինկթըն մարտանաւը Կոստանդնուպոլիս այցելեց: Ծիծաղելիօրէն, կարգ մը թուրք պատմաբաններ, շփոթելով համանուն մարտանաւը Միացեալ Նահանգներու առաջին նախագահին հետ (1732-1799), որ բնա՛ւ երկրէն դուրս չէր ելած ու 1800-ին արդէն մահացած էր, կը գրեն, թէ ան էր Թուրքիա այցելողը:
Թէ ինչպէ՛ս սկսաւ ամերիկացի ժողովուրդին, եկեղեցիներուն եւ կառավարութեան խորացած ահազանգային եւ լո՛ւրջ հետաքրքրութիւնը` մտահոգութիւնը հայերուն նկատմամբ, թարգմանաբար կը ներկայացնեմ օրուան մամուլէն եւ Փուլիցըր մրցանակակիր, ընկերային-մտաւորական հարցերու պատմաբան, համալսարաններու դասախօս եւ իր անունով պատմութեան մրցանակ հաստատուած Մերլ Քուրթիի (1897-1996) (1) «Ամերիկեան արտերկիրի մարդասիրութեան պատմութիւնը» 670 էջ գիրքէն (2): Ստորեւ հատուածներ` այս գիրքէն, որ պատրաստուած է արխիւային բազմաթիւ աղբիւրներէ:
Կարեւորութեամբ պէտք է նշել, որ ընդհանրապէս հեղինակը, մամուլը, ամերիկացի ժողովուրդը եւ կարգ մը ծերակուտականներ ի՛ր անունով` «Հայաստան» կ՛անուանեն Արեւմտեան Հայաստանը եւ ոմանք` «թրքական Հայաստան» ոչ թէ Անատոլու եւ այլն:
« … 1897-ին երաշտի եւ սովի մէջ գտնուող Ռուսիոյ կարիքներուն` ամերիկացիներուն կողմէ յաւելեալ օժանդակութիւն չկարենալ հասցնելը սերտօրէն կապուած էր ա՛յլ շրջաններու օգնութեան պահանջներուն հետ, որ ներկայացուած էր ամերիկացիներու փոքր, սակայն ազդեցիկ խումբի մը կողմէ, յուզական եւ աւելի մեծ կոչ-պահանջներով: Արդարեւ, Ռուսիոյ հարաւէն անդին, Ասիական Թուրքիոյ սիրտին մէջ (Արեւմտեան Հայաստան*) կային հարիւրաւոր հայկական քաղաքներ եւ գիւղեր, որոնք դարձան ամերիկեան բարեգործութեան ուշադրութեան կեդրոնը, ռուսական սովին օժանդակութեան ընդարձակումէն երկու տարի ետք, երբ լայնածաւալ օժանդակութիւնը հասած էր առաւելագոյնին:
«Կայսրութիւնը միաւորելու ձգտումով թուրք սուլթան Ապտիւլ Համիտը որոշ ժամանակէ ի վեր կը քաջալերէր հողերու «անօթի» եւ մոլեռանդ քիւրտերը` բնաջնջելու քրիստոնեայ հայութեան բոլոր գիւղերը, որոնք կը մերժէին իսլամանալ: Սակայն 1895-ի օգոստոսին Սասունի մէջ տեղի ունեցած արիւնալի կոտորածը գերազանցեց այն տարողութիւնն ու սարսափը, որ ցարդ պատահած էր: Հայ զոհերուն տուները, խանութները եւ անասունները կը գրաւէին քիւրտերը կամ թուրք պաշտօնեաները, իսկ փրկուած հայերը` մերկ եւ սոված, ապաստան կը փնտռէին ամերիկեան միսիոնարական գործունէութեան կեդրոններուն մէջ (4):
«Նիւ Եորք Թրիպիւն» թերթը կը յայտնէ, որ Պոլսոյ ամերիկեան պատուիրակին (դեսպան*) համաձայն, երեսուն օրուան ընթացքին 10 հազար հայ սպաննուած է: Ամերիկացի ժողովուրդը շաբաթ առ շաբաթ, շարունակ օրաթերթերուն մէջ կը կարդար խեղուած երեխաներու, բռնաբարուած կիներու եւ յաւելեալ կոտորածներու մասին:
«Այդ ժամանակ ամերիկացիները կը տիրապետէին Թուրքիոյ մէջ բողոքական առաքելութիւններուն, որովհետեւ Արտաքին առաքելութիւններով զբաղող պաշտօնատարներու ամերիկեան խորհուրդը (American Board of Commissioners for Foreign Missions (5)*) աւելի կանուխ նախաձեռնած էր աշխատանքի եւ, ըստ երեւոյթին, Բարձր դուռը (օսմանեան կառավարութիւն*) աւելի նուազ մտահոգ էր ամերիկեան միսիոնարական ներխուժումին միջոցով կայսրութեան մէջ ամերիկեան ծրագիրներէն ու` մտադրութենէն, քան` եւրոպական առաքելութիւններու պարագային:
«Ամերիկեան քոլեճներ կային` Պոլսոյ, Զմիւռնիոյ, Սկիւտարի, Խարբերդի, Մարզովանի, Պէյրութի եւ Այնթապի մէջ, ուր նաեւ կար հիւանդանոց (ցարդ կանգուն*), նմանապէս` Մարտինի եւ Կեսարիոյ մէջ, եւ տղոց ու աղջկանց դպրոցներ` Պուրսայի, Աֆանայի, Տրապիզոնի, Սեբաստիոյ, Մուսուլի ու Վանի մէջ եւ այլուր (Օսմանեան կայսրութեան մէջ գործող*): Շուրջ 150 ամերիկեան առաքելութիւնները կը պնդէին, որ իրենք չէզոք դիրքորոշում ունէին ազգայնական լարուածութեան հանդէպ եւ կը յորդորէին հայերուն իշխանութեան հնազանդիլ: Սակայն թուրքերը կը կասկածէին, որ միսիոնարները քաղաքական անհանդարտութիւն կը հրահրէին:
«1893-ին իսլամ ամբոխ մը հրոյ ճարակ դարձուց Մարզովանի միսիոնարական աղջկանց դպրոցը: Երեք տարուան ընթացքին շուրջ մէկ միլիոն տոլար արժողութեամբ ամերիկեան հաստատութիւններ քանդուեցան: Աճող ու տարածուող այս քաոսին մէջ, որ կ՛ընկերակցէր հայերուն ջարդին, միսիոնարները յաճախ սարսափահար կը բանտարկուէին իրենց շրջափակերուն մէջ: Սակայն անոնք կրնային եւ կրցան դուրսի աշխարհը տեղեակ պահել կատարուածէն: Այս մէկը անշուշտ միայն աւելցուց թուրքերուն զայրոյթը:
««Տի Աութլուք»-ի (Նիւ Եորք հրատարակուող ամսաթերթ*) 7 դեկտեմբեր 1895-ի թիւին մէջ վերապատուելի Սայրըս Համլին` Կոստանդնուպոլսոյ Ռոպերթ քոլեճի հիմնադիրը եւ առաջին նախագահը («Հայկական ջարդերը» խորագիրով յօդուածին միջոցով), հայթայթեց բնագիրը` աւելի լաւ հասկնալու այն ահռելի վայրագութիւնները, որոնք կը սպառնային ժողովուրդ մը ոչնչացնել, որ գրգռեց ամերիկացիներուն կրկնապատկուող վրդովմունքը: Համլինը նշած է եւրոպական ուժերուն կողմէ միջամտութեան դժկամութիւնը, կամ` հրաժարիլը, հակառակ այն խոստումներուն, որոնք նախապէս ապահոված էին Թուրքիայէն` հայ քրիստոնեայ փոքրամասնութեան հանդէպ արդար վերաբերմունք ցուցաբերելու համար:
«Ան յստակ կերպով կ՛ըսէ, որ սուլթանին` հայերու ջարդերուն մէջ իր պատասխանատուութեան ուրացումը շատ սնամիտ է եւ լուրջի չի կրնար առնուիլ: Առնուազն 250 հազար հայեր մեռնելու ենթակայ էին ձմեռուան աւարտէն առաջ` մի՛այն ցուրտէն, անօթութենէն, թիֆոյիտէն եւ այլ հիւանդութիւններէ, բացի եթէ մեծածաւալ օժանդակութիւն հասնի Հայաստան եւ տնօրինուի վստահելի ամերիկացի ողորմաբաշխներու կողմէ: Եզրակացնելով` ան կ՛ըսէ, որ եթէ Ամերիկայի կառավարութիւնը յօժար չէ միջամտելու եւ եւրոպական ուժերուն դերը վերցնելու` պաշտպանելու համար հայերը յաւելեալ բռնութեան դէմ, առնուազն ամերիկացի ժողովուրդը իր ունեցած առատութենէն պէտք է 1 միլիոն տոլար իբրեւ նպաստ յատկացնէ (հայերուն*)»:
Այլ օրինակ մը` վերի նկար թիւ 6. «Նիւ Եորք Թրիպիւն» օրաթերթի 17 նոյեմբեր 1895-ի առաջին էջի գլխաւոր լրատուութիւնը` «Սարսափը կը տիրէ Հայաստանի մէջ» խորագիրով եւ «Կրակն ու սուրը գործի լծուած», «Խարբերդի մէջ` քրիստոնէական առաքելութիւններ կողոպտուած եւ հրկիզուած», «500 մարդ մորթուած», «Քիւրտերը կը խնայեն միսիոնարներուն կեանքերը» ենթավերնագիրերով: Գլխագիր վերտառութեամբ կը գրէ. «Թուրքերն էին նախայարձակը, քանի որ անոնցմէ միայն տասն սպաննուեցաւ Սվազի մէջ, մինչ 4000 սովահար հայեր ջարդուեցան…»: Այսպիսի յօդուածներ ընդվզում յառաջացուցին արդարամիտ ու մարդկայնական զգացումներով տոգորուած ամերիկացի ժողովուրդին, ներկայացուցիչներուն եւ ծերակուտականներուն մօտ:
Ուստի, 10 դեկտեմբեր 1895-ին Ֆլորիտայէն դեմոկրատ ծերակուտական Ուիլքինսըն Քոլ (1834-1910, որ կը պատկանէր քաղաքական պաշտօններով նշանաւոր ընտանիքի մը*) ներկայացուց երկու կուսակցութիւններուն անունով համատեղ բանաձեւ մը (S.R. 107*), որով կառավարութեան կոչ կ՛ուղղէր խաղաղ բանակցութիւններու միջոցով, կամ անհրաժեշտութեան պարագայի` զէնքի միջոցով, կանխել հայերուն հասցուած դաժանութիւնները: Ան բանաձեւը ներկայացուց հռչակելով զայն` յանուն կրօնի, մարդկութեան եւ այն սկզբունքներուն, որոնց վրայ քաղաքակրթութիւնը հիմնուած է: Իր մտադրութեան ազդեցութիւն տալու համար ան բանաձեւին մէջ ներառեց անկախ Հայկական պետութիւն հիմնելու առաջադրանքը, որուն գոյատեւումը պիտի երաշխաւորէին աշխարհի քաղաքակիրթ պետութիւնները»: Ներկայացուցիչներու տունը համաձայն գտնուեցաւ եւ բանաձեւը յղեց Արտաքին յարաբերութիւններու յանձնաժողովին:
«Այս մէկը չափազանց մտահոգիչ բանաձեւ էր Արտաքին յարաբերութիւններու յանձնաժողովին համար, որուն յղուած էր: 24 յունուար 1896-ին յանձնաժողովի նախագահը` Իլինոյ նահանգի հանրապետական ծերակուտական Շելպի Մուր Քալըմ (1829-1914*) Քոնկրեսին ներկայացուց երկու կուսակցութիւններուն անունով համատեղ բանաձեւ մը, որ նախագահին կը հաւաստէր Քոնկրեսին աջակցութիւնը որեւէ քայլի, որուն միջոցով ան կրնար ստիպել եւրոպական ուժերուն` յարգելու հայ ժողովուրդին հանդէպ իրենց դաշնագիրով ճշդուած պարտաւորութիւնները` համապատասխան ճնշում բանեցնելու օսմանեան կառավարութեան վրայ: Զօրավիգ կանգնելով այս բանաձեւերուն` ծերակուտական Քալըմ, ընդունելով հանդերձ Միացեալ Նահանգներուն չէզոքութիւնը` չմիջամտելու Եւրոպայի գործերուն, պնդեց, որ երկիրը մարդկութեան հանդէպ պարտաւորութեան տակ է եւ չի կրնար կոյր ձեւանալ:
«Ներկայացուցիչներու տան մէջ ճառախօսութիւնը ցոյց տուաւ, որ առնուազն, բոլոր անոնց կողմէ, որոնք խօսք առին, բանաձեւը բաւարար չէր: Այս էր տեսակէտը Լուիզիանայի ծերակուտական Նիութըն Պլանշարտի եւ Ֆլորիտայի ծերակուտական Ուիլքինսըն Քոլի: Քոլ պնդեց, որ Քալըմի բանաձեւը մեղկ եւ աննշան էր, որ (հայերուն*) ո՛չ ամոքում, ո՛չ ալ ապահովութիւն կու տար: Մէյնի հանրապետական ծերակուտական Ուիլիըմ Ֆրայ (1830-1911) նկատել տուաւ, որ Ամերիկայի ժողովուրդը 6 միլիոն տոլար ներդրում կատարած էր Թուրքիոյ մէջ` միակ նպատակ ունենալով բարելաւել ժողովուրդին վիճակը: Այդ հրաշալի բարեգործութեան աշխատանք մըն էր, որ այժմ հասած է բացարձակ անելի: Կառավարութիւնը ոչի՞նչ պիտի ընէր` բացի յորդորելէ եւրոպական պետութիւնները կատարելու իրենց պարտաւորութիւնները:
«Միակ այլախոհ տեսակէտը յայտնեց Մասաչուսեցի ծերակուտական Ճորճ Ֆրիզպի Հորը (1826-1904), որ համակրելով հանդերձ պաշտօնակիցներուն տեսակէտներուն եւ զգացումներուն, յայտնեց, որ անխոհեմութիւն
պիտի ըլլար Թուրքիոյ երեսին ծանր խօսքեր շպրտել, մինչ Քլարա Պարթընը (1821-1912, հիմնադիրը Ամերիկայի Կարմիր Խաչին*) օգնութիւն պիտի մատակարարէր եւ տակաւին յստակ չէր, թէ` Բ. դուռէն արտօնութիւն պիտի ստանա՞ր այս բարեսիրական առաքելութեան համար, թէ՞ ոչ: Ներկայացուցիչներու տունը ընդունեց բանաձեւը եւ Քոնկրեսին յղեց:
«Քոնկրեսին մէջ չորս ժամ տեւած ոգեւորուած ճառախօսութիւններով զանազան կարծիքներ յայտնուեցան: Օհայոյէն Չարլզ Հենրի Կրոսվենըր (1833-1917) նկատեց, որ բանաձեւը ամէնէն անզօր եւ ամերիկացի ժողովուրդին անվայել արտայայտութիւնն է: «Անոնք մեզմէ հաց խնդրեցին, եւ մենք անոնց քար կու տանք: Անոնք մեզմէ ձուկ խնդրեցին քրիստոնեայ ժողովուրդի մը հզօր բողոքով, եւ մենք անոնց կու տանք օձաբարոյ գձուձ ներողամտութիւնով` թրքական կառավարութեան ոտքերուն»: Ինչո՞ւ, պահանջեց ան, Միացեալ Նահանգները այլ ժողովուրդներէն պիտի խնդրէ ընել այն, ինչ որ մենք կատարեա՛լ իրաւունքը ունինք կատարելու: «Նիւ Եորք Թրիպիւն»-ի թղթակիցը, որ ներկայ էր, կ՛ըսէ, թէ առնուազն ներկաներուն 8-էն 7-ն համաձայն էր բանաձեւին, եւ ի վերջոյ 143 թեր եւ 26 դէմ ձայնով, որոնց մեծամասնութիւնը դեմոկրատներ էին, բանաձեւը անցաւ»:
«Այս ճառախօսութիւններուն եւ Քոնկրեսին համատեղ ընդունուած բանաձեւին մէջ առաջին անգամ ըլլալով շեշտը դրուեցաւ պետական, կառավարական քաղաքական ճնշումի վրայ, հարցին տուն տուող պատճառները վերցնելու, քան թէ իբրեւ առժամեայ դարման` նպաստ բաժնելու»:
Հայկական հարցին նկատմամբ շատ աւելի գործնական ու մարդկային արժէքներու եւ արդարութեան վրայ հիմնուած տեսակէտեր դրսեւորուեցան 1895-ի Ներկայացուցիչներու տան եւ Քոնկրեսին մէջ: Այսօր, վերջապէս, նոյնը կրնանք ըսել 2019-ի Ներկայացուցիչներու տան եւ Քոնկրեսին մասին:
——————–
* Լուսաբանութիւնները իմս (1) https://en.wikipedia.org/wiki/Merle_Curti_Award
(2) American Philanthropy Abroad: A History, Merle Curti, Rutgers University Press,1963, New Brunswick, New Jersey, 670 pp, Library of Congress Catalogue Card Number:
62-18950: «Ամերիկեան արտերկիրի մարդասիրութեան պատմութիւնը»:
(3) https://www.newspapers.com/image/78946844
(4) Contemporary American accounts-include Edwin M. Bliss, «Turkey and the Armenian Atrocities» (London: T. Fisher Unwin, 1896); H. Allen Tapper, Jr., «Armenia:
Its Present Crisis and Past History» (Baltimore and New York: John Murphy, 1896) and Frederick D. Greene, «The Armenian Crisis in Turkey» (New York; G. P. Putnam,1895:
(5) Ամերիկեան միսիոնարական կազմակերպութիւն, հիմնուած 1810-ին: https://en.wikipedia. org/ wiki/American_ Board_ of_ Commissioners_ for_Foreign_Missions
