ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ
Թէ մուսալեռցիք մեծ սէր ունէին երգի եւ պարի հանդէպ, կասկածէ վեր է: Դարերու ընթացքին այս ժողովուրդի առօրեային մաս կազմած են երգն ու պարը ` թմբուկ-զուռնայի տիրական ներկայութեամբ:
Մուսա Լերան ժողովրդային բոլոր տօնակատարութիւններուն ընթացքին (ազգային, կրօնական թէ ընտանեկան) ներկայ եղած են մանաւանդ թմբուկ-զուռնան եւ ժողովրդային շուրջպարերը, որոնք յատուկ շունչ եւ ոգի փոխանցած են ներկաներուն: Նշանաւոր էին թմբկահար Կիրակոս Խօշեանը, զուռնաճիներ` Տէւէճը, Խաչեր Շաննագեանը, Գպրսլի պապուկը եւ աւելի ուշ` Յովհաննէս (Վանիս) Գապաքեանը…
Յիշատակելի էին նաեւ Բարեկենդանի առիթով բացօթեայ շուրջպարերը, որոնց ընթացքին պարագլուխ կիները կը յօրինէին բարբառով երգեր (Հոմ Տինի…):
Պէտք չէ մոռնալ, որ Մուսա Լերան մէջ ժողովրդային տօներն ու հարսանիքները կ՛երկարէին գրեթէ մէկ շաբթուան վրայ, որոնց միջուկը կը կազմէին ժողովրդային երգերն ու պարերը:
Այս ժողովուրդը ունէր նաեւ իր աշուղները, որոնք երգեր կը յօրինէին, շատ անգամ` ուղղակի խրախճանքներու ընթացքին: Նշանաւոր էին Խըտրպէկէն Մարգարեան տոհմի աշուղները (յատկապէս աշուղ Տոլար Պապուկը` Եսայի Մարգարեան), Հաճի Հապիպլիէն աշուղ Դեւելլին` Պօղոս Սուբկիկեան եւ ուրիշներ…
Երգերուն մեծ մասը Մուսա Լերան բարբառով կը կատարուէին. կային նաեւ երգեր, որոնք թրքերէն լեզուով կը կատարուէին, յատկապէս` հինումի ընթացքին: Այս երգերու կատարումին մէջ յայտնի էր մանաւանդ հինումներու թագաւոր Վենետիկ պապուկը (Աւետիս Գուճանեան): Ասոնք մօտաւորապէս 40-50 երգեր էին, որոնք սակայն մոռացութեան տրուած են թրքերէն լեզուով ըլլալնուն պատճառով:
1960-ականներուն, առաջին անգամն ըլլալով, «Այնճար» պարբերաթերթի եւ Ազգային Յառաջ վարժարանի «Մուսա Լեռ» տարեգիրքի հրատարակութեանց մէջ, ծանօթ ուսուցիչ եւ դաստիարակ Թովմաս Հապէշեան կը ներկայացնէ Մուսա Լերան աւանդութիւնները եւ կ՛անդրադառնայ նաեւ մուսալեռցիներու երգերուն:
Այս տարիներուն նաեւ, առաջին անգամն ըլլալով, Մուսա Լերան պարեղանակները կը նոթագրուին Սարգիս Փանոսեանին կողմէ, որ մեծ վաստակ ունի երաժշտական կրթութիւն ջամբելու Այնճարի նոր սերունդին` կազմելով երգչախումբեր, կազմակերպելով ձեռնադաշնակի դասընթացքներ…
Գրեթէ նոյն ժամանակ լիբանանահայ ծանօթ երաժիշտ Ալեքսան Մնակեան կը դաշնաւորէ Մուսա Լերան պարեղանակներէն մէկը, որ կը ներկայացուի ձայնասկաւառակի վրայ` մեծ ընդունելութիւն գտնելով:
1970-ականներուն փորձ մը կատարուած է համախմբելու Մուսա Լերան երգերը, սակայն այդ փորձը չէ յաջողած, մանաւանդ որ օրին մասնագէտ երաժշտագէտ Աշոտ Պատմագրեան միայն աղօտ հայկական մոթիվներ նկատած է Մուսա Լերան երգերուն եւ պարեղանակներուն մէջ…
1970-ին «Յուշամատեան Մուսա Լերան» հատորին մէջ (հրատարակութիւն` Ճեպել Մուսայի հայրենակցական միութեան), Մարտիրոս Գուշագճեան եւ Պօղոս Մատուռեան կը ներկայացնեն քանի մը երգեր:
1980-ականներուն Լոս Անճելըսէն այնճարցի Արա Զէյթլեանի ջանքերով (հայրենի արուեստագէտներ Արմէն Ահարոնեանի ու Բաբգէն Աւոյեանի կատարումով) կը պատրաստուի ձայներիզ մը` Մուսա Լերան պարեղանակները ներկայացնելով, որ արագօրէն կը տարածուի սփիւռքի մէջ:
1984-ին Վերժինէ Սվազլեան «Մուսա Լեռ» ազգագրական ուսումնասիրութեան մէջ (հրատարակութիւն` Հայկական ՍՍՀ Գիտութիւններու ակադեմիայի) կը ներկայացնէ, առաջին անգամն ըլլալով, մուսալեռցիներու երգերէն 10 նոթագրուած երգեր:
1986-ին Թովմաս Հապէշեան իր «Մուսա Տաղի պապենական արձագանգներ» (հրատարակութիւն` Համազգայինի Այնճարի «Պ. Սեւակ» մասնաճիւղի) հատորին մէջ կը ներկայացնէ ութ երգեր:
Հայրենիքի մէջ վաստակաւոր երգչուհի Յասմիկ Յարութիւնեան հայկական օրօրներու շարքին կը ներկայացնէ նաեւ Մուսա Լերան «Օրօր»-ը եւ հարսը տունէն հանելու երգը (Մու լուր, հէ՜յ մար, մու լուր)` լայն ճանաչում ապահովելով այս երգերուն:
Ժամանակի ընթացքին թէ՛ հայրենիքէն եւ թէ՛ սփիւռքէն երգիչներ իրենց ելոյթներուն ընթացքին կը ներկայացնեն Մուսա Լերան եւ Քեսապի պարերգը` «Հալա հալա նիննօ է»-ն, որ մեծ ժողովրդականութիւն կը գտնէ:
Յիշատակելի է այս գծով մանաւանդ մուսալեռցի երգիչ Շահէ Սգայեանը, որուն միջոցով յատկապէս տարածուեցաւ մուսալեռցիներու անպաշտօն քայլերգ նկատուող աշուղ Տոլար Պապուկի «Մուսա Լերան գիւղերէն»-ը:
1994-ին Հայաստանի Մուսա Լերան հայրենակցական միութիւնը կը հրատարակէ «Իմ Մուսա Լեռ» երգարանը, որ կը ներկայացնէ 10 նոր երգեր` հայրենի երաժիշտներու յօրինումով, որոնք նուիրուած են Մուսա Լերան:
2005-ին Սան Ֆրանսիսքոյի Մուսա Լերան հայրենակցական յանձնախումբը լոյս կ՛ընծայէ Մուսա Լերան պարեղանակներու ձայնասկաւառակ մը` հայրենի երաժիշտ Արմէն Մանդակունեանի մշակումով (նախաձեռնութեամբ եւ օժանդակութեամբ` մուսալեռցի օժտուած երաժիշտ Գէորգ Պուրսալեանի եւ Սագօ Փանոսեանի), որ մեծ տարածում կը գտնէ:
Վերջին տասնամեակներուն, երբ մուսալեռցիք հաստատուեցան Մուսա Լեռ-Այնճարի մէջ, այս տարիներուն նաեւ յօրինուած են երգեր, որոնք առնչութիւն ունին Մուսա Լերան եւ Այնճարին հետ:
2015-ին, Մուսա Լերան հերոսամարտի 100-ամեակին առիթով, հերոսամարտի Կեդրոնական մարմինը յատուկ յանձնախումբով մը (Մովսէս Ն. Գէորգեան, Րաֆֆի Անտոնեան, Շուշան Փանոսեան-Հերկելեան եւ Սալբի Ճըլգեան-Հանտեան) ծրագրեց հրատարակել Մուսա Լերան եւ Այնճարի հետ կապ ունեցող բոլոր երգերը` նոթագրուած երգարանով մը:
Յանձնախումբը համախմբեց հրատարակուած երգերը եւ այցելելով բազմաթիւ այնճարցիներու` կրցաւ նաեւ արձանագրել երգերու խումբ մը, որոնք կ՛երգուին ժողովուրդին մէջ, սակայն ցարդ չէին հրատարակուած: Օրին, սակայն, կիսատ մնաց այդ աշխատանքը:
Անցնող ամիսներուն Համազգայինի Այնճարի «Պ. Սեւակ» մասնաճիւղը, Մուսա Լեռ-Այնճարի հիմնադրութեան 80-ամեակին առիթով, նախաձեռնեց այս երգարանի հրատարակութեան` աշխատանքի վերահսկողութիւնը վստահելով ծանօթ խմբավար եւ երաժիշտ Զաքար Քէշիշեանին:
Հաւաքուած երգերը, անոնք, որոնք նոթագրուած չէին, խմբագրուեցան եւ նոթագրուեցան երաժշտութեան մասնագէտ Շաղիկ Գէորգեանի կողմէ, եւ արդինքը եղաւ նոթագրուած երգարան մը` 58 երգերով ու պարեղանակներով:
Երգարանին մէջ տեղ գտան թէ՛ Մուսա Լերան բարբառով երգերը, թէ՛ Մուսա Լերան եւ Այնճարին առնչուած երգեր, ինչպէս նաեւ` Հայաստանի Մուսա Լերան հայրենակցական միութեան հրատարակած երգերը, այս ձեւով կազմելով ամբողջութիւն մը (հոս չեն ներկայացուած մուսալեռցի կամ այնճարցի հեղինակ-երաժիշտներու այն ստեղծագործութիւնները, որոնք առնչուած չեն ուղղակիօրէն Մուսա Լերան կամ Այնճարին, ինչպէս` Գէորգ Պուրսալեանի, Վարուժան արք. Հերկելեանի եւ ուրիշներու):
Երգարանի հրատարակութեան ծախսը հոգացին Պետիկ եւ Վարդենի Պիտանեանները, իսկ կողքը զարդարուեցաւ այնճարցի ծանօթ նկարիչ Րաֆֆի Անտոնեանի մէկ գործով, որ նուիրուած է Մուսա Լերան երգ ու պարին:
Եւ այսպէս, այսօր հրատարակուած է արդէն այս երգարանը:
Բնականաբար այս հրատարակութիւնը կրնայ ամբողջական չըլլալ, եւ անպայման կրնան գտնուիլ մոռցուած երգեր, սակայն կասկածէ վեր է, որ այս հրատարակութիւնը անհրաժեշտութիւն մըն էր տարիներէ ի վեր, եւ շատ երգեր կորուստէ կը փրկուին այս երգարանով:
Այս հատորը կրնայ նաեւ ատաղձ ծառայել աւելի ծաւալուն, ամբողջական եւ մասնագիտական հրատարակութեան մը` նուիրուած մուսալեռցիներու երգերուն, պարեղանակներուն եւ երաժիշտներուն:
Վերջապէ՜ս մուսալեռցիք ունեցան իրենց երգարանը` «Յաւերժ Մուսա Լեռ»-ը:
Աչքը լոյս` հայ երաժշտութեան բոլոր երկրպագուներուն եւ մանաւանդ մուսալեռցիներուն:
Կայ նաեւ հաճելի այլ անակնկալ մը, որ շուտով կը ներկայացուի յառաջիկայ օրերուն, այդ մէկը ծանօթ զուռնա նուագող Յովհաննէս Գապաքեանի ձայնասկաւառակի թողարկումն է: Այդ մասին` առանձին:
Մուսա Լեռ – Այնճար
20 օգոստոս 2019
