ԿԱՐԷՆ ՎԵՐԱՆԵԱՆ
Տարածաշրջանային հարցերով փորձագէտ
Հայաստանի ու Փաքիստանի միջեւ յարաբերութիւնները միջնորդաւորուած բնոյթ ունեն` երրորդ երկրի կամ երկրների միջոցով: Ընդհանրապէս, գործնականում այնքան էլ տեղին չէ խօսել երկու երկրների միջեւ փոխյարաբերութիւնների մասին, քանի որ յարաբերութիւններ, որպէս այդպիսին, գոյութիւն չունեն: Միւս կողմից` թերեւս չենք սխալուի, եթէ ասենք, որ քաղաքական կամ այլ հարթութեան շփումների բացակայութիւնը նոյնպէս փոխյարաբերութիւն է:
Փաքիստանն աշխարհի բացառիկ պետութիւններից է, որն առ այսօր այդպէս էլ չի ճանաչել Հայաստանի անկախութիւնը: Ի հարկէ, Հայաստանի ու Փաքիստանի միջեւ փոխյարաբերութիւնների ներկայիս խիստ ցածր մակարդակը կամ յարաբերութիւնների բացակայութիւնն առարկայականօրէն պայմանաւորուած է Փաքիստանի ղեկավարութեան քաղաքական, գաղափարական դիրքորոշմամբ: Փաքիստանը քանիցս պաշտօնապէս յայտարարել է, որ չի պատրաստւում ճանաչել Հայաստանի անկախութիւնը եւ մեր երկրի հետ հաստատել դիւանագիտական յարաբերութիւններ` դա պայմանաւորելով արցախեան հակամարտութեան կարգաւորման հարցով:
Փաքիստանի իշխանութիւնների այս արմատական դիրքորոշումը պէտք է պայմանաւորել մի քանի հանգամանքներով: Նախ` Քաշմիրի հիմնախնդիրը, որի կարգաւորումը Իսլամապատում տեսնում են Փաքիստանի տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի ներքոյ: Հետեւապէս, ըստ էութեան, այդ հարցում Փաքիստանի շահերը համընկնում են Ազրպէյճանի պաշտօնական մօտեցման հետ:
Հայաստանի նկատմամբ Փաքիստանի բացասական նախատրամադրուածութիւնում, ի հարկէ, կարեւոր գործօն է նաեւ իսլամը. ի նշան իսլամական համերաշխութեան` Փաքիստանն ու Ազրպէյճանը միջազգային, տարածաշրջանային հարթակներում մշտապէս քաղաքական, դիւանագիտական աջակցութիւն են ցուցաբերել միմեանց: Միեւնոյն ժամանակ, ընթացիկ տարուայ փետրուարի վերջերին Քաշմիրի շուրջ Հնդկաստանի ու Փաքիստանի միջեւ ռազմական բախումների հարցում պաշտօնական Պաքուն չէզոք դիրքորոշում ցուցաբերեց` կոչ անելով կողմերին` հարցը կարգաւորել խաղաղ ճանապարհով: Հասկանալի է, որ Ազրպէյճանի իշխանութիւնները տուեալ դէպքում, ինչպէս եւ այլ իրավիճակներում փաքիստանեան կողմին քաղաքական կողմնակալ աջակցութիւն ցուցաբերում են փակ, քուլիսային ձեւաչափում:
Հայաստանի նկատմամբ Իսլամապատի բացասական դիրքորոշումը պայմանաւորուած է նաեւ թուրքական գործօնով: Փաքիստանի ռազմաքաղաքական աջակցութեամբ Անգարան աշխուժօրէն աշխատանքներ է շարունակում տանել Հայաստանի տարածաշրջանային կշռի թուլացման ուղղութեամբ: Քանիցս խօսուել է Փաքիստան-Ազրպէյճան-Թուրքիա ռազմական առանցքի մասին: Այդ տեսանկիւնից Փաքիստանի համար կարեւոր նշանակութիւն ունի տարածաշրջանային տէրութիւն հանդիսացող, ՕԹԱՆ-ի անդամ Թուրքիայի քաղաքական աջակցութիւնը Քաշմիրի հարցում:
Անուղղակի Շահերի Հատման Կէտեր
Ի պատասխան, Փաքիստանի հետ յարաբերութիւններում հայկական կողմն իր հերթին քանիցս արտայայտել է իր դիրքորոշումը` Քաշմիրի երկրամասը համարելով Հնդկաստանի անբաժան մաս: Քաղաքական այդ մօտեցումն, ի հարկէ, հասկանալի է, միւս կողմից, սակայն, այն առանձնանում է իր գծայնութեամբ եւ խոշոր հաշուով լիովին տեղաւորւում Իսլամապատի վարած մարտավարութեան շրջանակներում:
Թէեւ Հայաստանի ու Փաքիստանի միջեւ չկան ուղղակի փոխյարաբերութիւններ, այդուհանդերձ, կողմերի շահերը կամ դիրքորոշումները տարբեր հարթակներում հատւում են միջնորդաւորուած կերպով: Իսլամապատը վերջին տարիներին քայլեր է ձեռնարկում եւրասիական համարկման գործընթացներում ներգրաւուելու ուղղութեամբ: Փաքիստանում, մասնաւորապէս, մեծ կարեւորութիւն են տալիս ԵԱՏՄ-ի հետ երկխօսութիւն հաստատման հարցերին: Երկիրը մէկ անգամ չէ դիմել ԵԱՏՄ ղեկավարութեանը` այդ կառոյցի հետ ազատ տնտեսական գօտու ձեւաւորման մասին համաձայնագիր ստորագրելու առաջարկութեամբ: Այդ հարցում Փաքիստանի իշխանութիւններն աշխուժ աշխատանքներ են տանում յատկապէս ԵԱՏՄ-ին անդամակցող Ղազախստանի ու Պելառուսի հետ` նրանց դիտարկելով որպէս կամուրջ ԵԱՏՄ-Փաքիստան գործակցութեան ձեւաւորման համար: Նշենք, որ ԵԱՏՄ-Փաքիստան տնտեսական երկխօսութեան հնարաւորութիւնները զգալիօրէն սահմանափակւում են Հայաստանի բացասական դիրքորոշմամբ:
Վերջին տարիներին պաշտօնական Իսլամապատը հնարաւորութիւններ է փնտռում ՀԱՊԿ-ի հետ գործակցութիւն հաստատելու հարցում: Փաքիստանի ղեկավարութիւնը դիմել էր ՀԱՊԿ-ին` այդ կառոյցի Խորհրդարանական վեհաժողովում իր երկրին դիտորդի կարգավիճակ տալու առաջարկով: Սակայն ՀԱՊԿ Խորհրդի օրակարգից հարցը հանուեց հայկական կողմի դիմադրութեան արդիւնքում:
Հասկանալի ու տրամաբանական է եւրասիական համարկման գործընթացներին Փաքիստանի հնարաւոր մասնակցութեան հարցում Հայաստանի` սկզբունքօրէն մերժողական, բացասական դիրքորոշումը: Այդ մօտեցման համար որպէս հիմք է դիտւում այն, որ Փաքիստանն առ այսօր չի ճանաչել Հայաստանի անկախութիւնը, արցախեան հիմնախնդրում ունի բացայայտ կողմնակալ դիրքորոշում:
Այդ ամէնով հանդերձ, սակայն, հայկական կողմին կարող է որոշակի քաղաքական միջոցներ կամ հնարաւորութիւններ տալ այն մարտավարութիւնը, որ Փաքիստանի հետ յարաբերութիւններում առաջնորդուենք ոչ գծային, այսպէս կոչուած` «փափուկ» դիւանագիտութեան ճանապարհով: Նման մարտավարութիւնը ենթադրում է, որ, խոշոր հաշուով, Հայաստանը շարունակում է դէմ լինել իր անդամակցած միջազգային-տարածաշրջանային համարկման կառոյցների հետ Փաքիստանի հնարաւոր երկխօսութեանը: Միաժամանակ, պաշտօնական Երեւանը պատրաստակամ է քննարկել նման հարցեր, եթէ Իսլամապատը, ի պատասխան, կառուցողական դիրքորոշում որդեգրի փաքիստանեան յարաբերութիւններում` ընդհանրապէս: Աւելի՛ն. շահերի նման յարաբերակցումը կարող է ստեղծել կողմերի միջեւ փոխշահաւէտութեան որոշակի հարթակ` հիմնուած քաղաքական չոր հաշուարկի վրայ:
Հայաստանի ու Փաքիստանի միջեւ անուղղակի յարաբերման հնարաւորութիւն առկայ է նաեւ Շանկհայի համագործակցութեան կազմակերպութեան (ՇՀԿ) շրջանակներում, որի անդամ է Փաքիստանը (2017թ. յունիսի 9), իսկ Հայաստանը կազմակերպութիւնում ունի երկխօսութեան գծով գործընկերութեան կարգավիճակ (2016թ. ապրիլի 16): Ընդ որում` ՇՀԿ-ն համագործակցային համաձայնագրեր ունի նաեւ ԵԱՏՄ-ի ու ՀԱՊԿ-ի հետ: Աւելի՛ն. Հայաստանի ու Փաքիստանի միջեւ շփումները կարող են հաստատուել երրորդ` առանձնացուած երկրների միջնորդութեամբ: Այդ առումով, հայկական կողմը կարող է օգտագործել հայ-իրանական, հայ-ռուսական երկկողմ համագործակցութեան ձեւաչափերը:
Ի դէպ, նշենք, որ, Հայաստանի անկախութիւնը չի ճանաչել նաեւ Սէուտական Արաբիան: Սակայն, ի տարբերութիւն Փաքիստանի, Սէուտական Արաբիայի պարագայում կարող ենք խօսել երկու երկրների շփումների մասին` չնայած չկան դիւանագիտական յարաբերութիւններ: Դա են վկայում Հայաստանի ու Սէուտական Արաբիայի միջեւ առեւտրատնտեսական կապերը: Այդ երկրի թագաւոր Սալմանը Հայաստանի անկախութեան 24-րդ տարեդարձի առիթով շնորհաւորական մաղթանքներ էր յղել Հայաստանի նախագահին:
Հետաքրքիր է զուգահեռներ անցկացնել նաեւ այն երկրների հետ, որոնց ուղղութեամբ Փաքիստանի ղեկավարութիւնն ունի սկզբունքային բացասական դիրքորոշում: Հայ-փաքիստանեան յարաբերութիւններից, օրինակ, շատ չեն տարբերւում Փաքիստան-Իսրայէլ քաղաքական շփումները: Չնայած Փաքիստանի ու Իսրայէլի միջեւ փոխյարաբերութիւններում առկայ լարուածութեանը` կրօնական գործօնը սկզբունքային նշանակութիւն թերեւս չունի: Թէեւ կողմերը կրկին չունեն դիւանագիտական յարաբերութիւններ, Փաքիստանը չի ճանաչում Իսրայէլի պետութիւնը, սակայն դա չի խանգարում փոխադարձ շփումներ հաստատել: Որոշ ոչ պաշտօնական տուեալներով, քանիցս խօսուել է փաքիստանցի բարձրաստիճան պաշտօնատար անձանց` Իսրայէլ այցելութիւնների մասին: Աւելի՛ն. 2019թ. մարտին Փաքիստանի նախկին նախագահ Փերուեզ Մուշարրաֆը բացայայտ խօսում էր Իսրայէլի հետ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատման հարցերի շուրջ, որպէսզի նրա աջակցութեամբ բարելաւուեն Փաքիստանի յարաբերութիւնները Հնդկաստանի հետ: 2005թ. կէսերին Պոլսում պաղեստինա-իսրայէլական հակամարտութեան թեմայի շրջանակներում հանդիպում ունեցան Իսրայէլի եւ Փաքիստանի արտաքին գործերի նախարարները: «Վիքիլիքս»-ի կողմից հրապարակուած գաղտնի տեղեկատուութեան համաձայն, Փաքիստանի ISI արտաքին հետախուզութեան ծառայութիւնը տուեալներ է փոխանցել իսրայէլական «Մոսատ»-ին այն մասին, որ 2008թ. սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին իսրայէլցի քաղաքացիական անձինք կարող են յայտնուել Հնդկաստանում հնարաւոր ահաբեկչութիւնների թիրախում (նոյեմբերի 26-ին Մումպայում տեղի ունեցած ահաբեկչութիւնից յետոյ, որի թիրախներից էր նաեւ հրէական համայնքի կեդրոնը): Հաղորդւում էր, որ փաքիստանցի զօրավար-տեղակալ Ահմետ Շուճա փաշան գտնւում էր իսրայէլական «Մոսատ»-ի հետ ուղղակի կապի մէջ: Մեծի Բրիտանիայի ձեռնարկատիրութեան, նորարարութիւնների նախարարութեան զեկոյցում տեղեկատուութիւն էր հրապարակուել այն մասին, որ 2013թ. Իսրայէլը ռազմական արհեստագիտութեան է արտահանել, այդ թւում` Փաքիստան, ներառեալ` ելեկտրոնային սպառազինութիւն եւ ինքնաթիռների մասեր: Իսրայէլական կողմը, սակայն, հերքեց այդ տեղեկութիւնը:
