Գիրքը` Հայաստանի, Սփիւռքի Գրադարանի Մը Եւ Աղբի Դէզի Եռանկիւնին Մէջ

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Վեց տարիներ առաջ սփիւռքի տեւող ոգեկանութեան արտակարգ դէմքերէն մին հրաժեշտ տուաւ կեանքին:

Մտաւորական մը, որուն սենեակներ գրաւող գրադարանը շարունակեց յիշեցնել իր անցքը:

Արիս Սեւակի շնչառութիւնը պահած գիրքերը կը վկայէին, որ հայկական կացութեան բացասականութեան դէմ պայքարած էր ան` մերժելով նահանջ եւ պարտութիւն:

Հայերէն գիրքը, հին եւ նոր, վերջին մոհիկաններուն սիրոյ տուրքն է, որ կը տրուի արմատներուն: Իր աննշան տպաքանակով ան կարծէք լոյս կը տեսնէ մեր մեղսակցութեամբ գաղտնի մնալու համար:

Կարգախօս կրկնողներ, աղմկարարներ եւ պիզնեսով ազգի փրկութեան համար ճամբայ ինկածներ հայերէն գիրքը, բախտաւոր պարագային, կը համարեն թանգարանային իր:

Հետեւանքը` տան հայերէն գիրքով գրադարաններ, երբեմն ալ` միութենական, կը դատապարտուին «հեռացման», ինչպէս կ՛ըսեն վիրաբուժական միջամտութեան մը պարագային: Գրադարանները աւելորդ բեռ կը համարուին, տեղ կը գրաւեն:

Հայերէն գիրքը ընթերցող չունենալով` անօգուտ իր է:

Հայերէն գիրք չկարդացողը ի՞նչ բանի շարունակութիւն է:

Հայերէն գիրքերու դէզեր երբեմն գտնուած են մայթին վրայ` սպասելով աղբահաւաքի անցքը:

Միութենական կեդրոններու գրադարաններու ապակեփեղկերը չեն բացուիր: Զարդարանք են:

Սրտցաւ մտաւորական մը, Նիւ Եորքի մէջ, խօսելով միութենական գրադարանի մը մասին, դիպուկ խօսք ըսաւ, որ ան «հայերէն գիրքի գերեզման է», ուր գիրքերը կը ղրկուին, աղբահաւաքի յանձնելու խղճահարութենէն զերծ մնալու համար:

Երբեմն ալ անհատական կամ միութենական գրադարաններ նուէր կը ղրկուին Հայաստան: Մխիթարութիւն: Պարտութեան մը խոստովանութիւնը, ողջմտութեան գիտակցութիւն, գիտնալով, որ հայ կեանքը Հայաստանի մէջ պիտի շարունակուի:

Մամուլը անդրադարձաւ միութեան մը գրադարանին Հայաստան առաքման:

Հայը, այսօրուան երէցներ եւ նորեր, որոնք հասակ կ՛առնեն մոլորակի հեռու եւ մօտ անկիւնները, ինչպէ՞ս ինքնութիւն պիտի պահեն: Հայաստան եւ սփիւռք(ներ) այս գոյութենական (existential) հարցումին պատասխանելու ճիգ չենք ըներ:

Արիս Սեւակի մահուան առիթով, տիպարը բնորոշելով, ըսած էի` «Ծագումով հայու հակափաստը»: Սովորութիւն է ըսել «ամերիկածին»: Արիս Սեւակ, ամերիկեան միջավայրի մէջ, ամերիկեան ուսում ստանալով հանդերձ, ոչ միայն ինքնութիւն պահած էր, այլ` յանձնառութեամբ ծառայած հայ մշակոյթին: Ինքնատիպ ներդրում. ան հայոց գրականութիւնը եւ պատմութիւնը թարգմանութիւններու ճամբով ծանօթացուց օտար շրջանակներու` ափսոսալով, որ մայրենի հայերէնէ հեռացածներ կային:

Արիս Սեւակ ապրեցաւ իր գիրքերու աշխարհին մէջ, հայերէն եւ հայութեան վերաբերող գիրքեր: Գրադարան` հայերէն եւ անգլերէն հատորներ, բառարաններ, համայնագիտարաններ, որոնց հետ` կեանք մը նուիրում: Արիս Սեւակ չեղաւ տխրեցնող «ծագումով հայ», մարդատեսակ մը, որ կ՛աճի սպառողական ընկերութեան մէջ, ուր որ ան կայք հաստատէ:

Ուրիշներու գիրքերը թարգմանելը փառք չ՛ապահովեր, ապերախտ, բայց միաժամանակ` օգտակար գործ: Բեմի լոյսերը հեղինակին համար են, ոչ թարգմանողին, մինչդեռ երկրորդը ինքզինք կը տրամադրէ տկարացածները ոտքի պահելու ճիգին:

Վարչականներ եւ ղեկավարներ աւելի դիւրին կը փոխարինուին, քան մեր իրականութեան մէջ հայերէնի քաջատեղեակները եւ միաժամանակ օտար լեզուի տիրապետելով, նուիրուիլ թարգմանչական որակաւոր աշխատանքի նուիրուողները:

Վեց տարիներ անցած են, բայց Արիս Սեւակը յիշողները եւ բարեկամները կը զգան իր բացակայութիւնը: Անսեթեւեթ հայ էր, երբ կրնար «ծագումով հայ» դառնալ եւ յաջողութիւններու հասնիլ: Ամերիկեան հալոցին (melting pot) դիմացած էր: Օրինակելի: Բայց այլեւս չենք յիշեր օրինակելիները եւ չենք զբաղիր անոնցմով:

Արիս Սեւակի մահէն ետք, ամէն անգամ որ գտնուած եմ խիտ անտառի նմանող իր գրադարանին մէջ, կարծէք գիրքերը կը խօսէին իրենց որբութեան մասին: Բարեբախտաբար այդ գիրքերը չբռնեցին միութեան մը «գերեզման գրադարանի պահարաններու ճամբան»: Անոնք յանձնուեցան Ամերիկայի ամէնէն ուշագրաւ եւ յուսատու կազմակերպութիւններէն մէկուն` Լոս Անճելըսի ԼԱՐՔ երաժշտական ընկերակցութեան, որ հայ որակաւոր արուեստի եւ մշակոյթի ապրումի եւ վերապրումի առաքելութիւն տուած է ինքնիրեն:

«ԿԵԴՐՈՆ» դառնալու իր ազնիւ փառասիրութիւնը քայլ առ քայլ հետապնդելով` ԼԱՐՔ-ը ինքզինք արդէն օժտած է թանգարանով, անաղմուկ կը փորձէ «հայագիտական» մարզէն ներս ալ ինքզինք իրականացնել: Արիս Սեւակի գրադարանի գիրքերը, թերթերու հաւաքածոները, վաւերաթուղթերը իջեւանած են ԼԱՐՔ-ի մօտ:

Հիմա պէտք է յուսալ, որ ԼԱՐՔ-ի շուրջ հաւաքուած նորերը, այսինքն` վաղուան շարունակութիւն ըլլալու կոչուած սերունդը, հոգեկան իրենց սնունդը կը ստանան այդ գրադարանէն:

Հայերէն գիրքերը կը փրկուին անպէտք իր դառնալու եւ տխուր «գերեզման»-ի ճակատագրէն եւ կ՛ըլլան ներդրում, որպէսզի սերունդը չըլլայ սոսկ «ծագումով հայ», ինչպէս որ չեղաւ այդ գիրքերու մտերմութեան մէջ ապրած եւ անոնց հետ զրուցած Արիս Սեւակը:

Գրադարան մը գիրքեր, թերթեր, բառարաններ: Անոնք «Պերմուտայի եռանկիւն»-ին մէջ ծովամոյն չեղան: Անոնք կ՛ուզեն ապրիլ եւ ապրեցնել:

Հայու հպարտութեան վերականգնումին համար` աւանդ:

Հայերէն գիրքի ընթերցումը, տարածումը եւ պաշտպանութիւնը ազգային իրաւ քաղաքականութեան օղակներ են` առանց խժալուր աղմուկի:

Այս մտմտուքը ազնիւ քննադատութիւն է` առաջքը առնելու համար «ծագումով հայ» դառնալու անվերադարձ նահանջին:

22 ապրիլ 2018, Նուազի-լը-Կրան