ԳԱԼՈՒՍՏ ՃԱՆՍԸԶԵԱՆ
Ժորժ Սարգիսեանի Հետ
Եւ Անոր Ուղիով
Ժորժ Սարգիսեանի մահուան 35-ամեակին առիթով շատ յիշատակներ կ’արթննան մեր թատերական կեանքի տարիներէն:
Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբին մաս կազմելս ինծի համար նշանակեց երջանիկ տարիներ` սիրելի վարպետիս` Ժորժ Սարգիսեանի ղեկավարութեան շրջանին:
Իրեն համար ամէն մէկ թատերախումբի անդամ մէկ զաւակ էր: Փորձերու ատեն խիստ եւ շատ բծախնդիր էր. իսկ փորձերէն դուրս մանուկի նման ուրախ եւ կատակասէր իր խումբի ամդամներուն հետ:
Այդ շրջանին մենք եղանք բախտաւոր սերունդ մը, որովհետեւ այդ տարիներուն ճանչցանք եւ վայլեցինք այն սքանչելի հայ մշակոյթի փաղանգը, որ կը կազմէին` Գասպար Իփէկեան, Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Սիմոն Վրացեան, Կարօ Սասունի, Մուշեղ Իշխան եւ շատ ուրիշներ, որոնք եղան այն փարոսը, որ լուսաւորեց սփիռքահայ գաղութներէն ներս:
Այն տարիներուն Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի շրջապտոյտները նշանաւոր էին, մեծ խանդավառութիւն եւ հետաքրքրութիւն ստեղծեցին: Այդ շրջապտոյտներէն մէկը տարաւ մեր խումբը դէպի Արժանթին, ուր բախտաւորուեցայ հանդիպելու իմ կեանքի ընկերոջս` Հերմինէին, որուն հետ այսօր կը վարենք «Tadron» թատերասրահի աշխատանքը, ինք որպէս մասնագիտացած արհեստավարժ բեմադրիչ եւ ես` որպէս դերասան, պատկանելով Արժանթինի պարգեւատրուած այն անկախ թատերասրահներուն, որ կը գործեն երկրի աշխուժ թատերական կեանքէն ներս:
Ժորժին միակ անկատար երազը եղաւ խաղալ մայր հայրենիք Հայաստանի բեմերէն` իր անմոռանալի Վանահայրը, «Հին աստուածներ»-ու կամ Պետրոս աղա Մասիսեանը` «Ոսկի աքաղաղ»-ի, եւ` ուրիշ այնքան հրաշալի տիպարներ, զորս մարմնաւորեց….
1980-ական թուականներուն Ժորժը հրաւիրեցինք Արժանթին, ուր արդէն կազմած էինք Համազգայինի թատերասէրներու խումբը: Մեր հրաւէրը ընդունելով` ժամանեց և բեմադրեց Ժաք Յակոբեանի «Կռունկը կը կանչէ» թատերախաղը: Նաեւ ծրագրեց կոկիկ խաղացանկ մը` ապագայի համար:
Մենք ուզեցինք թատերախումբը կոչել իր անունով, բայց ինք մերժեց` ըսելով, որ իր ողջութեան անկարելի էր այդ մէկը:
Օր մը, նստած` մտերմիկ սեղանի մը շուրջ, Ժորժը դարձեալ բացաւ իր ցաւը` Հայաստանի բեմերէն խաղալու իր երազը:
Այդ վարկեանին վարպետիս ըսի. «Պր. Ժո՛րժ, ես կը խոստանամ քեզի, որ օր մը քու անունդ պիտի հնչեցնեմ Հայաստանի բեմերէն®», ու Ժորժը պզտիկ ժպիտով մը հայեացք մը նետեց վրաս, կարծես ըսել ուզեց` «Խե՜ղճ տղայ, ի՞նչ զէնքերով պիտի կատարես այդ մէկը»:
Ժորժի մահէն ետք, 1984-ին խումբը կոչուեցաւ Համազգայինի «Ժորժ Սարգիսեան» թատերախումբ եւ 1999-ին, շնորհիւ Արժանթին-Հայաստան մշակոյթային փոխյարաբերութեան, Ժորժին երազը իրականացուցինք:
Առաջին անգամ ըլլալով, Ժորժ Սարգիսեանին անունով թատերախումբը կը բարձրանար Հայաստանի բեմերը: ներկայացուեցան երկու թատերախաղեր. Լեւոն Շանթի «Հին աստուածներ»-ու գործէն համադրում մը` կոչուած «Ունայնութիւն», իսկ արժանթինցի մեծ թատերագիր Ռոպերթօ Քոսայի «Լա Նոնա» (հայերէնով` «Տատը») գործը: Երկու թատերախաղերը մեծ յաջողութեամբ ընթացան, եւ Վանահօր զգեստով երբ կանգնած էի հանդիսատեսներու առաջ ըսի. «Այս ձեր բոլոր ջերմ ծափահարութիւնները կը ձօնեմ իմ մեծ վարպետիս` Ժորժ Սարգիսեանին, որ այնքան փափաքեցաւ իր ամբոխարինելի այս դերը խաղալ այս բեմին վրայ:
Այդ օրը կրցանք մեր վարպետին տրուած խոստումը կատարել եւ Ժորժ Սարգիսեանին անունը հնչեց Հայաստանի մէջ:
Վա՛րձքդ կատար, Վարպե՛տ, եւ յիշատակդ անմար:
Յարգանքներով`
ԳԱԼՈՒՍՏ ՃԱՆՍԸԶԵԱՆ
Հոգիի Մարդը…
ՊՕՂՈՍ ՍՆԱՊԵԱՆ
Ասպարէզի մը մէջ երկարատեւ ջանք թափած համապատասխան արդիւնքներ նուաճած անձերը ապահով ներկայութիւններու խորհրդանիշ կը դառնան յաճախ, ու անոնց մեկնումը, ժամու թէ տարաժամու, մինակութեան զգայնութիւն մը կը յառաջացնէ երբեմն ողջ ազգին մէջ, երբեմն` շրջանի մը կամ քաղաքի մը մէջ:
Ժորժ Սարգիսեանի մահը եւս նման յուզում մը ստեղծեց ընդհանրապէս սփիւռքի եւ մասնաւորապէս Լիբանանի մէջ, ուր իր անձնաւորութեամբ ու անձնաւորումներով թատերական ասպարէզին մէջ խորհրդանշանը դարձած ուժ էր ինք, արդիւնք` խառնուածքային օժտուածութեան, հաւատարմութեան ու հետեւողական ջանքի: Լիբանանի, եւ վերջին տարիներուն` նաեւ սփիւռքի ողջ տարածքին, հայ թատերական կեանքը կարելի չէ պատկերացնել` առանց Ժորժ Սարգիսեանի բազմերես ներդրումներուն` խումբ պահելու, թատրերգութիւն ընտրելու, բեմադրելու, տիպար անձնաւորելու` բոլոր առումներով, նաեւ` թատերական հասարակութիւն պատրաստելու եւ ասպարէզին համար նոր ուժեր ներշնչելու իմաստով: Ոչ մէկ կասկած` այն մասին, որ այդ բոլորը զգալի չափով թերեւս պակսէին մեզի, եթէ Աստուած պակաս շնորհներով օժտած ըլլար Ժորժ Սարգիսեանը:
Հետեւեալ մանրավէպը ամբողջութեամբ կը բացայայտէ անոր վաստակին եւ շարունակականութեան ուժին աղբիւրը.
Իր ղեկավարած Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի երիտասարդ անդամներէն մէկը կը պատմէր, որ փորձի ատեն, դժգոհ` ստացուած արդիւնքէն, ատամները կճրտացնելով Ժորժ Սարգիսեան կը պոռայ իրեն.
– Հոգի՛ դիր բառերուդ մէջ, հոգի՛:
Երիտասարդը, իր կարգին վրդոված, կը պատասխանէ.
– Դուն հոգի կը ձգե՞ս վրաս, որ ես կարենամ հոգի դնել բառերուն մէջ:
Միջադէպին լուրը հաճելի էր: Խնդացինք:
Բայց կը կարծէինք, որ ատիկա, զուարթութենէն աւելի, լրջութեան մղող խորք մը ունի:
Հոգի դնել բառերուն մէջ ու հոգի դնելու անկարող անձին հոգի՛ն հանել:
Բեմին համար ու անոր վրայ խստապահանջ, դաժանօրէն բծախնդիր` առօրեային մէջ պարզ մարդ էր Ժորժ Սարգիսեան, մարդամօտ, իր բեմական խստութիւնը մոռցնել տալու չափ բուխ: Գիտէր հաճելի կապեր հաստատել մեծին ու պզտիկին հետ ու փնտռել կու տար իր ներկայութիւնը` զրոյցի ու զուարթախոհութեան մթնոլորտի մը մէջ հեղ մը իրեն հանդիպած բոլոր անձերուն: Գձուձ ու հաշուեխնդիր յարաբերութիւններու նողկալի կապերէն զերծ անձ` ան կ՛ապրէր մեծատունի հով մը վրան, պարզ մարդոց հետ, պարզ մարդու պէս, տարբեր դասակարգի ներկայացուցիչներուն հետ, տարբեր սեղաններու շուրջ, բոլոր պայմաններուն մէջ պահելով իր արժանաւորութիւնը, առաջնորդուելով կարծես միմիայն չափաւորութեան ուժականութենէն:
Ժորժ Սարգիսեան քանի մը տասնեակ թատերախաղեր բեմադրեց` հայ գրականութենէն եւ օտարներէն, վերջինները` ընդհանրապէս իր թարգմանութեամբ, իւրաքանչիւրը` երեսունէն քառասուն անգամ Պէյրութի մէջ: Անոնցմէ ոմանք կրկնուեցան նաեւ սփիւռքի տարբեր կեդրոններուն, համարեա՛ բոլոր գաղութներու բեմերուն, միջինարեւելեան երկիրներէն մինչեւ Հարաւային եւ Հիւսիսային Ամերիկաները, մինչեւ Քանատա: Իրապէս` համազգային գործ մը, որ համասփիւռք սէր մը բորբոքեց թատրոնի հանդէպ, համասփիւռ խանդավարութիւն մը` հոգիներուն մէջ, գործօն յիշողութեան մը յաճախակի կրկներեւոյթը` հազարաւոր ու հազարաւոր սրտերուն:
Իր անձնաւորած տիպարներուն մէջ դրած ուժին, նրբութեան, անպակաս արուեստին շնորհիւ` Ժորժ Սարգիսեանի մարդու մտածումին մէջ դարձած էր այն արուեստագէտը, առանց որուն պատկերին` կարելի չէր այլեւս այլ բեմադրութիւն մը դիտել կամ աւարտել ուրիշ թատրերգութեան մը ընթեցումը: Ուրիշները ստոյգ չենք գիտեր, բայց մեր երեւակայութեան մէջ կար Ժորժ Սարգիսեան դերասանն մը, որ փոխ առ փոխ ու տեւաբար կը խաղար Մարսել Փանիոլի «Պղատոնի զոհը» կամ Րաֆֆիի «Ոսկի աքաղաղը»-ին Մասիսեանը, իր առաւելագոյն նուաճումները, որոնք ստացան չափանիշի մը ուժը: Այս երկուքին հմայքը երբեք չանջատուեցան մեզմէ, երբ Փարիզի ճիմնազի բեմին կը դիտէինք «Կարմիր թելը» (Le fil rouge) փիեսին բեմադրութիւնը` Ֆրոյտի կերպարը անձնաւորած Քիւրթ Ճարկընզի խաղարկութեամբ, ու երբ կը կարդայինք Մոնթերլանի «Մեռած թագուհին» (La reine morte): Այն օրերուն մեզի թուացած էր, եւ մինչեւ հիմա մեր մէջ կը տիրէ այն տպաւորութիւնը, որ Ժորժ Սարգիսեան Քիւրթ Ճարկընզի ուժգնութեամբ կրնար անձնաւորել հաշմանդամ աղջիկ մը ոտքի հանող տառապահար Ֆրոյտի տիպարը, կամ ֆրանսացի ժամանակակից ոեւէ դերասանի չափ կրնար դրսեւորել Մոնթերլանի արքային տագնապանքը: «Պղատոնի զոհ»-ին եւ «Ոսկի աքաղաղ»-ի Մասիսեանի տիպարներով հանդէս եկած Ժորժ Սարգիսեանը` երազի մը ի խնդիր տառապող, ոգեւորուող, իրականութեան մոխիրին բախած վշտահար հոգին եւ ընչաքաղցութեամբ, կասկածամտութեամբ ու խորամանկութիւններով խոցուած դողահար անձը:
Այս բոլորին մասին յաճախ խօսք եղած է իրեն հետ: Տրամադրութիւնը բարձր էր եւ որոշած էր խիզախել նման ոլորտներ, բայց լիբանանեան տագնապը խանգարեց ամէն բան, ու պատերազմի աւարտէն առաջ մեկնեցաւ կեանքէն, երբ դեռ այնքան պէտք ունէր իրեն մեր բեմը:
Ֆրանսական թատերական պատմութեան մէջ արձանագրուած է այն իրողութիւնը, որ Ժերար Ֆիլիփ` Քոռնէյի «Սիտ»-ը առաւելագոյն հարազատութեամբ ու հնչեղութեամբ անձնաւորած տաղանդաւոր դերասանը, մշակութային նախարարին որոշումով հողին յանձնուեցաւ Սիտի տարազով: Պատկերը կայ: Յուզիչ է երեւոյթը: Գերազանց արդիւնքի հասած տաղանդի մը` ծիրանափառ նուիրագործումը:
Մենք քաղաքիս արեւմտեան շրջանին մէջ կարդացինք ողբացեալին մահազդը ու թէեւ դուրս եկած էինք պաշարման վիճակէն, բայց միջոցներ պակսեցան մեզի յուղարկաւորութեան մասնակցելու, ու չենք գիտեր, թէ ի՛նչ տարազով հողին յանձնուեցաւ իր խոնջ մարմինը, յուղարկաւորութեան մասնակցեցանք երեւակայութեամբ ու մեր երեւակայութեան մէջ Ժորժ Սարգիսեան այս աշխարհէն մեկնեցաւ Ժերար Ֆիլիփին ընծայուած փառքով, իր մարմնաւորած, շնչաւորած առաւելագոյն տիպարին` «Ոսկի աքաղաղ»-ին Մասիսեանի տիպարով…
Հայ Ազգային Թատրոն
ՍԻՄՈՆ ՎՐԱՑԵԱՆ
Թատրոնը գերազանցապէս մշակոյթի այն ճիւղերից է, որ կենսունակութեան համար ազգային մշակոյթի պէտք ունի` լեզու, կենցաղ, ուրոյն հասարակական մթնոլորտ, նիւթական ենթահող եւ, ի հարկէ, սիրող եւ անձնուէր թատերականա մշակներ:
Հարազատ հողի վրայ, հայրենիքում, բնական է թատրոնի զարգացումը, մանաւանդ եթէ առկայ է պետութեան եւ հասարակութեան բարոյական եւ նիւթական քաջալերանքը:
Այլ է վիճակը սփիւռքում, ուր բացակայում են վերոյիշեալ գրեթէ բոլոր պայմանները: Համարեա՛ կէս դար, մօտ մէկ միլիոն հայեր, հողմացրիւ, ապրում են մայր-հայրենիքից դուրս` սփիւռքում: Ապրում են հայրենիքի յուշերով ու կարօտով, թատրոնի սէր ու թատերասէրներ ունին, բայց` ո՛չ ազգային թատրոն, ո՛չ թատերական մշակոյթ, թատերական շէնք, ո՛չ էլ թատերական գրականութիւն: Բանաստեղծութիւն, վէպ. սփիւռքը մնայուն արժէքներ ընծայեց հայ գրականութեան: Թատերական երկ, Լ. Շանթի բացառութեամբ, համարեա՛ ոչ մէկ մնայուն գործ չտուեց սփիւռքը:
(Հետաքրքրական է` Հայաստանում էլ, անշուշտ իւրայատուկ վարչաձեւի պատճառով, մնայուն թատերական երկեր չեն երեւում):
Տուեալ պայմաններում Համազգայինի Թատերասէրների «Գասպար Իփէկեան» խումբի քսանամեայ գործունէութիւնը նշանակալից երեւոյթ է` արժանի բացառիկ գնահատութեան:
Քսան տարի առաջ Թատերասէրների միութիւնը կեանքի կոչուեց Լեւոն Շանթի օրհնութեամբ: Գասպար Իփէկեան դարձաւ թատերախումբի դերուսոյցն ու ղեկավարը: Հետզհետէ երեւան եկան թատերական շնորհալի ուժեր: Իփէկեանի մահից յետոյ թատերախումբի ղեկավարութիւնը անցաւ թատերական շնորհքով օժտուած երիտասարդ թատերասէր Ժորժ Սարգիսեանին, որ հայ բեմին նուիրուած թատերասէրներով շրջապատուած` յարատեւ եւ յամառ աշխատանքով «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբը հասցրեց ներկայ գնահատելի աստիճանին:
Սէրը եւ հաւատը անկարելի բաները կարելի կը դարձնեն:
Համազգայինի Թատերասէրների միութեան քսանամեայ կեանքն ու գործունէութիւնը ապացոյց, որ սփիւռքում հնարաւոր է հայ ազգային թատրոն ունենալ, եւ Լիբանանը, կարելի է ասել, միակ միջավայրն է, որ ի վիճակի է ազգային թատրոն ապրեցնելու: Արդ, Համազգայինի Թատերասէրների միութեան քսանամեակի առթիւ ի՞նչ կարելի է ցանկալ:
– Հայկական թատրոնի հիմնադրութիւն Պէյրութի մէջ` սեփական թատերական շէնքով եւ մնայուն դերասանական կազմով:
Ցանկալի՞ է այս:
– Անշուշտ:
Հնարաւո՞ր է:
– Անտարակո՛յս:
Պէյրութում, ասում են, 40-50 հայ միլիոնատէր կայ: Մէկը չի՞ գտնուի, որ հայ թատրոնի հիմնադրութեան նախաձեռնողի պատիւը ստանձնէ:
22 դեկտեմբեր 1961
