Գաղափարական Հարցեր. Շարիաթի` Իսլամական Ընկերային Աստուածաբանութեան Հայրը

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Ալի Շարիաթի իրանցի ընկերաբան եւ յեղափոխական մտաւորական մըն է: Ծնած է 23 նոյեմբեր 1933-ին եւ 18 յունիս 1977-ին անյայտ պատճառներով` սպաննուած:

Ըստ իրանցի գրագէտ Ալի Ղէյսարիին, Շարիաթի կը հանդիսանայ 20-րդ դարու ամէնէն ազդեցիկ իրանցիներէն մէկը:

Շարիաթիի մէջ յեղափոխական զգացումները կ՛արթննան իր երիտասարդութեան ժամանակաշրջանին եւ յատկապէս Մաշհատի Ուսուցչութեան պատրաստութեան քոլեճին մէջ, ուր ան կը հանդիպի զրկուած դասակարգերուն պատկանող անհատներու: Այդ ժամանակ ան կը զգայ Իրանի ժողովուրդին ապրած ընկերային-տնտեսական ծանր պայմանները եւ կը նուիրուի ընկերային արդարութեան իրականացման պայքարին:

Ուսանողութեան ժամանակաշրջանին Շարիաթի կը կարդար արեւմտեան փիլիսոփայական եւ քաղաքական գրականութիւն: Ըստ գրագէտ Ալի Ռահմանիի, ան ազդուած էր Ճամալէտտին Աֆղանիի ու Սիկմունտ Ֆրէոյտի գաղափարներէն եւ անոնց մասին միշտ կը գրէր «Մաշհատ» օրաթերթին մէջ:

Իրանի մէջ Շարիաթիի քաղաքական առաջին փորձառութիւնը կ՛ըլլայ 1953-ի յեղաշրջումը` ընդդէմ ձախակողմեան վարչապետ Մոհամետ Մուսատեղին: Այդ տարուան ընթացքին ան կ՛անդամակցի Մուսատեղի ժողովրդավար-ընկերվարական «Ազգային ճակատ» կուսակցութեան եւ իբրեւ երկրորդական կարգերու ուսուցիչ` կը հիմնէ ձախակողմեան «Իսլամական ուսանողական միութիւն»-ը, որուն նպատակն էր կրօնական շրջանակներուն մէջ թիկունք կանգնիլ ձախակողմեան կառավարութեան:

Իբրեւ Մուսատեղի համակիր` Շարիաթի կը մասնակցի յեղաշրջումին դէմ ցոյցի մը եւ կը ձերբակալուի:

1960-ին Շարիաթի կը մեկնի Փարիզ` շարունակելու համար իր բարձրագոյն ուսումը ընկերաբանութեան մասնագիտութեան մէջ, Սորպոնի համալսարանին մէջ:

Ֆրանսայի մէջ ան իր մասնակցութիւնը կը բերէ Իրանի ընդդիմադիր շարժումներուն, կ՛անդամակցի «Իրանական ուսանողական միութեան», իսկ երբ կը պայթի ալճերիական յեղափոխութիւնը, ան ալճերիացի ուսանողներուն հետ միասին կը կազմակերպէ հաւաք մը` ի նպաստ Ալճերիոյ անկախութեան:

Ալճերիոյ մէջ Շարիաթի կը խմբագրէ երկու շաբաթաթերթ. առաջինը` «Ազատ Իրան», որ կը պատկանի «Ազգային ճակատ» կուսակցութեան ֆրանսական մասնաճիւղին, իսկ երկրորդը` «Իրանական ուսանողական միութեան» պաշտօնաթերթը:

1965-ին Շարիաթի կը վերադառնայ Իրան եւ կը զբաղի ուսուցչութեամբ:

Իրանի մէջ ան կը հետապնդուի իր ընդդիմադիր գործունէութեան համար:

Շարիաթիի քաղաքական փիլիսոփայութիւնը

Ալի Շարիաթի իր քաղաքական-գաղափարական ժառանգութիւնը ստացած էր իր հօրմէն. իր հայրը` Մոհամետը Շարիաթի, բարեկարգումներ առաջարկող եւ ազատամիտ շիի կրօնաւոր մըն էր եւ անդամակցած էր կրօնական-ընկերվարական «Աստուածապաշտ ընկերվարական շարժում» կազմակերպութեան, որ հիմնուած էր 1943-ին եւ կը ձգտէր հաշտեցնել ընկերվարական գաղափարները իսլամութեան շիի դաւանանքի սկզբունքներուն հետ: Ալի Շարիաթի ուշի ուշով կը հետեւէր իր հօր կողմէ ներկայացուած դասախօսութիւններուն եւ անոր վարած վիճաբանութիւններուն:

Հասակ առնելով 1950-ական եւ 1960-ական թուականներուն ձեւաւորուած նոր ձախ հոսանքի (մասնաւորապէս` Լատին Ամերիկայի մէջ ձեւաւորուած «Ազատագրութեան աստուածաբանութեան») ազդեցութեան տակ, ինչպէս նաեւ ազդուած ըլլալով իր հօր կրօնական-ընկերվարական միջավայրէն` ան հիմք կը դնէ «Իսլամական մարքսականութիւն» հասկացողութեան:

Ըստ Շարիաթիի, ոեւէ անհատ չի կրնար հասկնալ պատմութիւնն ու հասարակութիւնը` առանց մարքսականութեան գիտակցութեան: Ան կը նշէ, որ մարդկութեան պատմութիւնը դասակարգային պայքարի պատմութիւն է: «Կայէնի եւ Աբէլի օրերէն իսկ մարդկութիւնը բաժնուեցաւ երկու հակամարտող խմբաւորումներու. առաջին խումբը տանջուածներն են` ժողովուրդը, իսկ երկրորդը` տանջողները, տիրողները», կ՛ընդգծէ ան իր գրութիւններէն մէկուն մէջ:

Շարիաթիի մարքսականութիւնը իրեն արգելք չհանդիսացաւ քննադատելու ուղղափառ մարքսականութեան սկզբունքներուն վրայ հիմնուած համայնավար գաղափարախօսութիւնը: Շարիաթի համայնավար կուսակցութիւնները կոչեց «յեղափոխական բնոյթը կորսնցուցած եւ դիւանակալական երկաթեայ օրէնքին զիջող» ուժեր: Ան նաեւ քննադատեց համայնավարները այն պատճառով, որ անոնք մերժած էին այն իրականութիւնը, որ 1960-ական եւ 1970-ական թուականներուն հիմնական պայքարը չէին նկատած կայսերապաշտութեան դէմ դնելն ու Երրորդ աշխարհի ազատագրութիւնը, այլ` բանուորներու եւ դրամատէրներու միջեւ պայքարը:

Շարունակելով իր քննադատութիւնը համայնավարական շարժման` ան կը քննադատէ Իրանի մէջ գործող ստալինամէտ «Թուտեհ» (պարսկերէն կը նշանակէ «Զանգուածներ») կուսակցութեան որդեգրած «զուտ մարքսական» սկզբունքները` առանց նկատի առնելու, որ Իրան տակաւին չունէր Եւրոպայի պէս զարգացած արդիւնաբերական տնտեսութիւն, եւ կուսակցութեան «անաստուածեան» դիմագիծը անտեսած էր Իրանի հանրութիւնը, քանի որ իրանցիներու մեծամասնութիւնը շիի դաւանանքին պատկանող հաւատացեալ իսլամ էր:

Կրօնը Շարիաթիի համար յեղափոխականութեան աղբիւր մըն էր. պարզաբանելու համար Շարիաթիի մէջ կրօնի արժէքը` կ՛արժէ յիշել իր հետեւեալ խօսքը. «Շիիականութիւնը աֆիոնի վերածուած կրօն չէ միւս կրօններուն նման, այլ յեղափոխական գաղափարախօսութիւն մըն է, որ ներթափանցած է կեանքի բոլոր մարզերուն մէջ, ներառեալ` քաղաքականութեան, ինչպէս նաեւ ազդած է բոլոր առաքինի հաւատացեալներուն վրայ` պայքարելու համար ընդդէմ ամէն տեսակի շահագործման, ճնշման ու ընկերային անարդարութեան»:

Շարիաթի շիիականութիւնը բաժնեց երկու տեսակի` «սեւ» եւ «կարմիր»: Իր հետեւեալ տողերը կը բացատրեն երկու տեսակներուն միջեւ տարբերութիւնները. «Մէկը խալիֆայութեան, պալատի եւ իշխանութեան իսլամութիւնն է, միւսն ալ ժողովուրդի, շահագործուածի եւ աղքատի իսլամութիւնն է: Աւելի՛ն. սխալ է ըսել, որ պէտք է «մտահոգուիլ» աղքատներով, քանի այդ բառը փտած խալիֆաներն ալ կը գործածեն: Ճշմարիտ իսլամութիւնը ոչ թէ մտահոգուած է, այլ կը կերտէ հաւատացեալը, որ կը պայքարի յանուն արդարութեան ու հաւասարութեան հաստատման եւ աղքատութեան վերացման»:

Իր իրապաշտ գաղափարական-քաղաքական աշխարհայեացքին շնորհիւ` Շարիաթիի գաղափարները կը յաջողին արագութեամբ տարածուիլ իրանական հասարակութեան մէջ եւ ազդեցիկ գաղափարական գործօն կը դառնան իրանական յեղափոխութեան եւ անոր յաջորդած ձախակողմեան խումբերու ձեւաւորման մէջ:

Շահի հալածանքները մէկ կողմէ, իսկ կրօնամոլներուն դատապարտումները` միւս կողմէ, ի զօրու չեն ըլլար կասեցնելու Շարիաթիի գաղափարներուն ժողովրդականութիւնը: Անոր ձգած գաղափարական հետքերը այսօր արեւու շողերու պէս ցայտուն են իրանական հասարակութեան մէջ, յարգուած` քաղաքական ներկապնակի թէ՛ ձախ եւ թէ՛ աջ կողմերէն: Անոր գաղափարաբանական շուքին տակ հիմնուեցաւ «Իրանի ժողովուրդի մուճահիտներ» կազմակերպութիւնը, որ կը պատկանի իսլամական-մարքսականութեան հոսանքին ու այսօր ընդդիմադիր դիրքի վրայ կը գտնուի: Միւս կողմէ ալ, ժողովրդային խաւերու համակրանքը շահելու նպատակով, իմամ Խոմէյնիի կրօնամոլական «Իսլամական հանրապետական կուսակցութիւն»-ը կը ներբողէ Շարիաթին եւ կ՛արտօնէ անոր գրութիւնները: Առաւել եւս, հակակայսերապաշտական, հակասիոնական եւ քաղաքական անկախութեան գաղափարները ներկայիս դարձած են Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան կարգախօսները: