ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
«Վահրամ Փափազեան» թատերախումբը մարտ ամսուան ընթացքին ութ ելոյթներով ներկայացուց հեղինակ-բեմադրիչ Վարդան Մկրտիչեանի «Առանց տաբատի անձնասպանը»: Հայկական մամուլը եւ լրատուական միջոցները լայնօրէն անդրադարձան ելոյթներուն: Այստեղ կանգ պիտի առնեմ կարգ մը կէտերու վրայ, որոնք չէին նշուած միւս ակնարկներուն մէջ:
Մահուան Տեսիլ.- Մահուան սարսափը դիմագրաւելու հոգեբանական առաջին հանգրուանը անոր մերժումն է (denial): Այս արտայայտուած է ինչպէս այլ, այդպէս ալ թատերական արուեստին մէջ: Մերժումի ձեւերէն մէկը մահուան նսեմացումն է` զայն զաւեշտականացնելով: Այդ ձեւով կը յաղթահարուի եթէ ոչ մահը, ապա` գէթ սարսափը: Շէյքսփիր ունի բազմաթիւ ակնարկութիւններ: Ակնբախ է յատկապէս Հենրի Զ.-ի ոչ հերոսական մահուան տեսարանը (1): Կան ակադեմական ուսումնասիրութիւններ (տես վերեւի նկարը): Պիտի տամ լոկ չորս թատերական օրինակներ.
Ա.- «Անձնասպանութիւնը» (1928) Նիքոլայ Էրտմանի անհեթեթ եւ «սեւ հումորը» կը պատրաստուէր բեմադրել թատերական տիտան Մէյերհոլտ, բայց հեղինակը աքսորուեցաւ Սիպերիա: Հետագային գործը ունեցաւ բազմաթիւ բեմադրութիւններ, ներառեալ` երաժշտախառն վոթեւիլ: Ըստ համացանցի, անոր ամէնէն նոր տարբերակը բեմադրուած է 2013 մայիսին Անգլիոյ մէջ, «Քոնվենթրի Իւնիվերսիթի Թէաթր» խումբի կողմէ: (youtube.com/watch?v=BsRVZvsC9Do)
Բ.- Ս. Պեքեթ իր հանրածանօթ «Սպասելով Կոտոյին» (1953) թատրերգութեան մէջ ունի տեսարան մը, ուր հերոսները շատ սովորական կարգով կը փորձեն իրենց հնամաշ, փտած գօտիներով կախուիլ կեդրոնական ծառէն (տես վերեւի նկարը) (2): Պեքեթ հետագային բներգը զարգացնելով գրած է «Rough for Theatre II» թատրերգութիւնը:
Գ.- Կէս-հայ թատերագիր Ֆրանսիս Վեպեր (1937- ) (3) ունի Լը Քոնթրա շատ յաջող զաւեշտը, որու հետեւողութեամբ ներկայացուած են քանի մը թատրերգութիւններ եւ ժապաւէններ, նոյնիսկ … հնդկական «Պոլիվուտ»-ի արտադրութեամբ («Bumboo» 2012): Պիլլի Ուայլտըր իր յաջող «Կոճատ Զոյգը» զաւեշտի հետևութեամբ (զոր ինք 1968-ին վերածած էր նոյնանուն ժապաւէնի) արտադրած է «Պատի պատի» ժապաւէնը (1981): «Kenneth Branagh» թատերախումբը (Լոնտոն) նոյն թատրերգութիւնը «Տը Փենքիլըր» անուան տակ պիտի ներկայացնէ… սկսեալ 9 ապրիլ 2016-էն:
Դ.- Վաղամեռիկ Փասքալ Շոմէյ (1961-2015) դերակատարներու թիւը բազմապատկած է: Նոր տարուան կէս գիշերին բարձր կամուրջի մը… ներողութիւն, պիտի ըսէի` շէնքի մը տանիքին վրայ «պատահմամբ» իրարու կը հանդիպին ոչ թէ երկու, այլ չորս անձեր, որոնք որոշած են անձնասպանութիւն գործել: Ժապաւէնը հիմնուած է համանուն վէպի մը վրայ եւ կը կոչուի «Է լոնկ ուէյ տաուն» (2014):
Կատարողական արուեստի այլ ճիւղեր նոյնպէս անդրադարձած են բներգին: Քորէայի արիւնոտ պատերազմը զաւեշտականացնող M*A*S*H (1972-83) ֆիլմաշարը գործածած է Ժոնի Մանտըլի (1925-) հեգնական «Անձնասպանութիւնը անցաւ է» («Suicide is Painless») երգը:
Կամուրջները անձնասպաններու բնական «մագնիսներ» են: Քալիֆորնիոյ «Ոսկէ Դարպաս» կամուրջը դարձած է դարպաս դէպի անդենական, ոչ նուազ քան հազար անձնասպանի: Վերջին շրջանին, ցաւօք նման գրաւչութիւն ստացած է Հրազդանի վրայ կանգնած «Քիեւեան կամուրջ»-ը …
Կոճատ արարներ .- Մկրտիչեան կ’ըսէ, թէ զաւեշտը գրած է որպէս ուսանողական վարժութիւն, եւ թէ` մօտիկ անցեալին որոշած է զայն մշակել: Յստակ չէ, թէ ճիշդ ի՞նչ փոփոխութիւններու ենթարկուած է հին օրերու աշխատանքը: Դուրսէն դիտուած, սակայն, կը թուի, թէ «վերամշակում»-ը կեդրոնացած է երկրո՛րդ արարին վրայ:
Առաջին արարը համեմատաբար կուռ է: Ունի որոշակի նիւթ: Բեմի բարձրադիր կեդրոնի վրայ կը տեսնենք երկու տատամսոտ անձնասպանները: Անոնց շուրջ կ’երթեւեկեն առերեւոյթ պատահական մարդիկ եւ անտեսանելի շնիկ մը: Երկուքը անհեթեթ պատրուակներ ճարելով կը փորձեն հեռացնել դառն բաժակը: Առաջին մասը զաւեշտ էր, հեգնանք (satire): Կշռոյթը` աշխուժ: Յ. Թորոսեանի խաղարկութիւնը կը խուսափէր կարծրատիպ շարժուձեւերէ: Շա՛տ բարի:
Ապա հանդիսատեսը կը տեսնէ, որ տողանցող եկուորները բնաւ պատահական չեն: Հեղինակի ուսանողական փորձը այստեղ սկսած է գործածել «սխալներու կատակերգութեան» դասական տարրեր: Ի դէպ, այդ բացատրութիւնը ծագած է Շէյքսփիրի համանուն կատակերգութենէն (1594): Սխալներու կատակերգութիւնը ծիծաղ կորզելու դիւրին եւ ապահով միջոց մըն է: Այս հնարքը խոցելի է, երբ գործուած սխալները ինքնանպատակ են: Ինչո՞ւ, օրինակ, անձնասպանը պիտի շփոթուէր իր կնոջ շատ փոքրիկ շնիկին հետ: Այդ չէր երկու ամուսիններուն յարաբերութիւնը:
Երկրորդ արարի մէջ անձնասպանութեան բներգը չքացած էր: «Առանց տաբատի» այդ արարը կրնար ըլլալ առանձին թատերական պատկեր: Այդտեղ տեսնուող տիպարները կրնային պատահաբար իրարու հանդիպած ըլլալ որեւէ տեղ, այլ` ոչ մութ գիշերին, չարաբաստիկ կամուրջի վրայ, խեղդան չուանները վիզերնուն: Հանդիսատեսը լսեց «բազում աղմուկ վասն ոչինչի»: Կշռոյթը տարտղնուած էր, թիւրիմացութեան յամառող խաղը` ծանծաղած: Սրամտութիւնը ցաւօք սահած էր գօտիէն վար:
Վերի նկարին մէջ տանտիրուհին ցոյց կու տար շնիկի՛ երկայնքը, մինչ անձնասպանը անշուշտ «այդ» կը շփոթէ: Կը սարսափի, երբ կ’իմանայ, որ «այդ» նաեւ կը խածնէ: Յարութ կրկնեց Ն. Դուրեանի անշնորհակալ աւանդը: Փայտացուց իր սրունքը եւ զայն դրաւ իր նստակիցի զիստին վրայ, մինչ այդ ցուցադրելով իր ճերմակեղէնը: Գողը իր կոշտ շալվարի առաջամասը յաճախ հաւաքած պահեց թելադրական ձեւով: Ա՞յս էր խոստացուած «մաքուր զաւեշտը»… Արդեօք սրահի պատասխանատուները ներկայ եղա՞ծ են ելոյթին:
Սրահէն դիտած` կը թուի, թէ ինչպէս ստեպ ինկող տաբատները, այնպէս եւ միամիտ սպասուհիի տիպարը հայրենի համալսարանի դատակազմին յանձնուած աշխատանքին աւելցուած էին ներկայ «վերամշակում»-ի ընթացքին արտադրելու համար յաւելեալ «զուարճալի» թիւրիմացութիւններ: Կան երկու հակոտնեայ առածներ. «Որքան շատ, այնքան լաւ» եւ` «Քիչը աւելի շատ է» (4): Մկրտիչեան ցաւօք որդեգրած էր առաջինը, մինչդեռ պէտք է որդեգրէր երկրո՛րդը: Բարձր արուեստը միշտ ժուժկա՛լ եղած է:
Կատարողական .- Բեմայարդարումը եւ հանդերձանքը նպատակայարմար էին: Բայց ետքայլ մը` բաղդատած, օրինակ, «Պիտի ըլլայ … պիտի չըլլայ» կատակերգութեան գունագեղ, ճաշակաւոր եւ իմաստալից լուծումներուն: Բեմի ճակտին կպցուած չորս շուկայական թապլոները ցաւօք յարիր էին ելոյթի ոգիին: Լուսաւորումն ու երաժշտութիւնը յատկանշական դեր չեն ունեցած Մկրտիչեանի ելոյթներուն մէջ: Հարկ չկայ յիշելու, թէ զաւեշտի խաղարկութիւնը չափազանց դժուար է նոյնիսկ արհեստավարժ խումբերու համար: Ողբերգութեան ընթացքին դերասանը կրնայ «պահուիլ» խորիմաստ խօսքերու ետին: Զաւեշտի դերասանը «անպատսպար» է: Պիտի ապաւինի իր եւ իր խաղընկերներու վարպետութեան: Խումբը տուաւ այն, ինչ որ կարող էր: Պիտի ցանկայի, որ Յարութ Թորոսեան պահէր իր առաջին արարի ընթացքին ցուցաբերած ողջունելի մօտեցումը:
Ուրախալի է, որ լեզուն մեծապէս զտուած էր փողոցային գռեհկութիւններէ: Ցաւալի է սակայն, որ ինկած էր այլ ծայրայեղութեան մը մէջ, եւ դարձած էր գրքունակ, անդիմագիծ եւ անարիւն: Թատերական լեզուն մեր բաց վէրքերէն ամէնէն ցաւալին է: Հարկ է, որ թատերագիրը կատարելապէս տիրապետէ անոր:
Կատակերգութեան ասքը.- Զաւեշտը կարելի չէ նոյնացնել «սխալներու կատակերգութեան» հետ (5), ինչպէս նշուած էր այս ելոյթի առիթով գրուած ակնարկներէն մէկուն մէջ: Զաւեշտը զէնք մըն է, որ կը ձաղկէ երեւոյթ մը: Զաւեշտը կ’ունենայ չարաբաստիկ աւարտ: Մինչդեռ կատակերգութիւնը կ’ունենայ բարեբաստիկ աւարտ, կը փորձէ «անուշի կապել» ընկերութեան ցաւոտ հարցերը: Հարկ է մեր մամուլի ակնարկները փորձեն զարգացնել ընթերցողի թատերական «գրաճանաչութիւնը»:
«Առանց տաբատի» եզրակացութիւնը կ’ըսէր. «Կեանքի մէջ կան բաներ, որոնք չգիտնալն ու չհասկնալը աւելի լաւ է …»: Այս պարագային տանուտէրը պիտի չուզէ գիտնալ, թէ ո՛վ է իր ապագայ զաւկին հայրը: Ի վերջոյ բեմի վրայ կային առնուազն երկու «աղտոտած տաբատներ»: Բայց չէ՞ որ նոյն առաջադրանքով իր կողակիցը կրնայ այսուհետեւ դիմել նորանոր պատահական տղամարդոց: Ընդունելի՞ է յոտնկայս ծափահարել նման պատգամ: Կ՛առաջարկեմ, որ յաջորդ ելոյթներու ընթացքին բեմի ճակատին հաստատուին երկու փառաւոր «մաքուր» կոտոշներ:
Համագրէ դուրս արձակուած խօսքեր, ինչպէս` «Գոյութիւն ունի՞ արդեօք մարդոց աղտերը մաքրող մեքենայ…» կը պատկանին, «Տը Թէաթր տի՛զոր»-ի (6) ելոյթներուն, այլ ոչ յանձնառու թատրոնին:
Ո՛չ, տիկնա՛յք եւ պարոնա՛յք, մենք կարիք չունի՛նք յաւելեալ ժամանցի: Հաղորդակցութեան միջոցներն ու զուարճութեան սրահները ողողուած են «խնդացնող» աժան գործերով: Հայկական միութիւններու սուղ միջոցները հարկ է յատկացնել նպատակասլաց ծրագիրներու:
Բարի՛ երթ «Վահրամ Փափազեան» վաստակաշատ թատերախումբին:
——————————–
- Shakespear and the Denial of Death , J. L. Caldwood, 1987, էջ 10
- Կողքի նկարը առնուած է St. Louis Actor’s Studio ելոյթէն (2013)
- Հրեայ հայր եւ հայ մայր
- Անգլերէն լեզուով` «The more, the merrier» եւ «Less is more»
- Տես «Մէկ զաւեշտ, երկու ողբերգութիւն», «Ազդակ», 27 յունուար 2014 (www.aztagdaily.com/archives/191817)
- Ժամանցի սրահներուն մէջ կատարուած սրամիտ ելոյթ:
