Յատակի Բնակիչները – Ա. –

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

«Բեմ 2000» թատերախումբը անցեալ նոյեմբերին չորս ելոյթներով ներկայացուց «100 տարի վերջ կամուրջին տակ» թատրերգութիւնը, որ հեղինակ եւ բեմադրիչ Վարդան Մկրտիչեանի բացատրութեամբ` «տխուր կատակերգութիւն» մըն է: Ելոյթը կը տեղադրուի Եղեռնի 100-ամեակին նուիրուած  ձեռնարկներու շարքին: Գործը կը միտի «ցոյց տալ» մեր ներկայ վիճակը: Արդար չէ նման յաւակնութեամբ բեմ բարձրացող թատրերգութեան անդրադառնալ` հիմնուած լոկ մէկ դիտումի վրայ, բայց եւ այնպէս…

Նախատիպեր.- Թատրերգութեան հիմնական թեման անօթեւան հայերն են: Լուսանցքային մարդոց ստորերկրեայ կեանքը մնայուն բներգ է թատրոնի մէջ: Անտուն ու անտէր մարդոց հանդէպ ընկերութեան վերաբերմունքը առհասարակ դաժան եղած է(1): Արեւելահայ թատրոնի մէջ անոր առաջին ցայտուն օրինակն էր Մաքսիմ Կորքիի «Յատակում»-ը («Նա Տնեէ» կամ “The Lower Depths” 1901-2): Գործը բեմադրած եւ գլխաւոր դերը (Սաթին) վերցուցած է ոչ նուազ քան Սթանիսլաւսքին: Մոսկուայի ելոյթէն ետք աշխուժ բանավէճ յառաջացած էր հայկական մամուլին մէջ: Այս բանավէճին խանդավառութեամբ մասնակցած են Չարենց եւ այլ մտաւորականներ: Թիֆլիսի «Հայոց արտիստական ընկերութիւնը» փիէսը բեմադրած է 1908-ին(2): Աւելի ուշ, ֆրանսական շարժապատկերի տիտան Jean Renoir (1894-1979), Կորքիի  թատրերգութենէն ներչնչուած, բեմադրած է համանուն ժապաւէն մը («Les bas fonds» 1936): Թատրերգութիւնը ի հարկ է ժապաւէնի վերածուած է նաեւ Խորհրդային Միութեան մէջ (Անտրէյ Ֆրոլով, 1952): «Յատակում»-ը  մեզի ծանօթ է որպէս Մհեր Մկրտչեանի բեմադրած համանուն շարժապատկերը (1987, 140 վ.), ուր Սօս Սարգսեան վերցուցած էր Սաթինի դերը: Անցեալ հոկտեմբերին Հայֆեստ թատերական փառատօնի ընթացքին «Յատակում»-ը փիէսը իւրայատուկ ձեւով բեմադրած է լիթուանացի Քորշունովաս: «Ակօս»-ի թղթակիցը այդ ելոյթը համարած էր փառատօնի «գլխաւոր նուաճումը»(3): Այդտեղ էր նաեւ Վարդան Մկրտչեան` որպէս «Կոթողական»-ի Առաքել:

Կորքիէն շուրջ կէս դար ետք Սարոյեան գրած է «Քարանձաւի բնակիչները»  (The Cave Dwellers, 1957 արեւմտահայերէնով թարգմանուած «Քարայրաբնակներ»): Այդտեղ եւս անյաջողակ, ընկերութեան կողմէ աքսորուած մարդիկ պատսպարուած են աւերակի մը մէջ եւ կազմած` «ընտանիք»: Թատրերգութիւնը կարեկցութեան կոչ մըն է: Նկատել, որ Կորքի եւ Սարոյեան ինքնուս գրագէտներ են: Երկուքն ալ լաւ ծանօթ են «յատակ»-ի աշխարհին: Երկու հեղինակներն ալ շատ հեռու են մտաւորական, ակադեմական յաւակնութիւններէ: Կարիկ Պասմաճեանի հետ հարցազրոյցի մը ընթացքին Սարոյեան ակնյայտ վրդովումով ըսած է. «Պեքեթը եւ Ճոյսը զուարճանք են սնապարծներու (սնոպ) եւ մասնագէտներու համար»(4): Ի դէպ, Պեքեթի «Սպասելով Կոտոյին» (1953),  որ կանխած էր Սարոյեանի թատրերգութիւնը, նոյնպէս անօթեւան մարդոց մասին է: Թեման ունի նաեւ երաժշտական տարբերակ` ներշնչուած` N.S.Carlson-ի «The Family Under the Bridge» (1989) մանկական պատմութենէն: (Տես կողքի Zipper Theatre-ի որմազդը, 2004):

Հայկական ժամանակակից գործերէն կարելի է յիշել Վիգէն Չալտրանեանի «Ձայն լռութեան կամ վեցերորդ պատուիրանը»  (2012):  «Կամուրջ»-ը Չալտրանեանի ժապաւէնին հետ ունի առնուազն երկու զուգահեռ: Անօթեւան տառապահար աղջիկ մը եւ, թերեւս աւելի հիմնականօրէն, կորսուած ինքնութեան փնտռտուքը: Նախատիպ գործերու հետ այլ զուգահեռներու մասին` աւելի ուշ: Ի դէպ, Հին կտակարանի վեցերորդ պատուիրանն է` «Մի՛ սպաններ»: Յիշել անօթեւանութիւնը վերացնելու հին յունական «արմատական» լուծումը. սպաննել անկարող անօթեւանը:

Դիպաշար եւ տիպարներ.- Ինչպէս Սարոյեանի «Քարանձաւ»-ին, այնպէս եւ Մկրտիչեանի «Կամուրջ»-ի բացման տեսարանին մէջ անանուն, անոք եւ անօթեւան աղջնակ մը մակերեսի դաժան աշխարհէն խոյս կու տայ եւ ապաստան կը փնտռէ «յատակ»-ի աշխարհին մէջ: Կը դառնայ այդ ընտանիքին նոր անդամը:

Աղջնակին անմիջապէս ջերմ ընդունելութիւն ցոյց կու տան քարանձաւի գլխաւոր դերակատար, երբեմնի դերասանը եւ «Կամուրջ»-ի Զաւէնը (Վարդան Մկրտիչեան): (Կողքի լուսանկարը առնուած է “Theater 80”-ի  ելոյթէն, 2007): Ի դէպ, Զաւէն (պարսկերէն) կը նշանակէ օգնող, աջակցող: «Ազդակ»-ի հետ իր հարցազրոյցի ընթացքին (13 նոյ. 2015)  Մկրտիչեան կ’ըսէ, թէ դերը կը համընկնի իր բնաւորութեան հետ: Զաւէն կը մարմնաւորէ սարոյեանական «մարդկային» գիծը:  Հաշմուած այդ տիպարը թշուառ պայմաններուն մէջ կը պահպանէ իր բարութիւնը: Նկատելի է, որ Զաւէն երբեք ազգայնական զեղումներ չի ցուցաբերեր:

Աղջնակին օգնելու անկարող է «քարանձաւ»-ի ֆիզիքապէս քայքայուած «թագուհին»: «Կամուրջ»-ի գլխաւոր կին կերպարը (Այտա Սրապոնեան) կը կոչուի Սաթենիկ: Հանրածանօթ թագուհի մը: Կեանքէն դառնացած Սաթենիկ քայքայուած է … բարոյապէս: Լեցուած է դառնութեամբ: Ոչ թէ անկարող է օգնելու, այլ` անտրամադիր:  Քանի մը արծաթ գրոշի փոխան` կը զոհէ սիրոյ աղաւնին … ներողութիւն, աղջնակը (Անժելինա Սարգիսեան):  Սաթենիկ սեւ հեգնանքով կը մօտենայ «հայութեան»: Դառնացած է ի տես ազգակիցներու եւ պետութեան անտարբերութեան: Կը սգայ, որ յատակի բնակիչները ազգ ու հայրենիք չեն կրնար ունենալ: Այստեղ կարելի է մէջբերել գերմանացի վիպապաշտ յեղափոխական (հետեւաբար աքսորեալ) Հայնրիխ Հայնէի տողերը` ուղղուած օրուան փրուսական պետութեան.-(5)

«Անէ՛ծք, կեղծ ու սուտ հայրենիք եւ քե՛զ / ամօթանքի եւ գարշութեան կրկէս, ուր ամէն ծաղիկ վաղ է թառամում, ուր ծուլութիւնն ու սուտն են սնում»:

Ինչեւիցէ… վերադառնանք տիպարներուն: Անուններու ընտրութիւնը պատահական չէ: Թատրերգութեան երրորդ գլխաւոր հերոսը, երբեմնի հայերէնի եւ հայոց պատմութեան ուսուցիչը կը կոչուի Հայկ (Յարութ Թորոսեան): Իմա` մեր ազգային հիմնադրական առասպելի նահապետը: Հայկ ուսանողուհիներու հայկական պատկանելիութիւնը հարցականի տակ կը դնէ, որովհետեւ անոնց անուններն են Քարլա եւ Սեզա:  Փողոցային առաւել անզգամ «ակա»-ն կը կոչուի Յարութ,  աւելի քան սովորական անուն մը: Անուններու ընտրութիւնը քայլ մը առաջ է` բաղդատած բեմադրիչի նախորդ ելոյթին («Պիտի ըլլայ… պիտի չըլլայ…»), ուր օտար անուններու «տեղայնացումը» կորսնցուցած էր անոնց թելադրած իմաստը:

Հայկ հեղինակի «խօսափող»-ն է: Հասկնալի է, որ հայ ինքնութեան կորուստը առաջին հերթին կը հարուածէ հայերէնի ուսուցիչը: Բեմի վրայ մեր տեսած տիպարը կորսնցուցած էր պատերազմը, վերածուած մակաբոյծ հտպիտի մը: Կերպարը զուգահեռ ունի «Յատակում» թատրերգութեան «ծակ փիլիսոփայ» Լուքայի հետ(6): Սաթենիկ եւ երկու փողոցային ականեր (Յարութ Սիմոնեան եւ Սիմոն Տէրտէրեան) զինք կը կոչեն «փիլիսոփայ»: Իրմէ անբաժան ձայնասփիւռը խանգարուած է: Այլաբանական գեղեցիկ պատկեր: Հայկը կը լսէ ոչ թէ Երեւանի, այլ` իր ներքին ձայնը: Հայկը կը փնտռէ «քար» մը (7): Փիլիսոփան կը փնտռէ իր քարը:

Միջին դարերու քիմիագէտներ կը հաւատային, թէ գոյութիւն ունի քար մը, որ կապարը կը վերածէ ոսկիի: Քարը կը կոչուէր “lapis philosophorum” (փիլիսոփայի քար): Կողքի նկարը ցոյց կու տայ քարի գաղտնագիր տարազը: Այդ խորհրդանիշը հաւանաբար հեղինակի կողմէ սեւ հումոր է:  Ո՛չ միակ սեւ հումորը թատրերգութեան մէջ: Հայկի կախարդական քարը սփիւռքի բնակիչները պիտի վերածէր հայերու, ինչպէս կապարը` ոսկիի: Խորհրդանիշը կը յիշեցնէ նաեւ «Արշակ Բ. եւ Շապուհ» Փաւստոս Բիւզանդի վերագրուող ծանօթ աւանդազրոյցը:

Դէպի «յատակ» փախչող անոք աղջնակի տիպարը գոյ է վերը յիշուած բոլոր թատրերգութիւններուն մէջ: Անոք աղջնակը ընկերութեան ամէնէն խոցելի անդամն է, ուրեմն եւ ամէնէն աւելի կարիք ունի ընկերութեան հոգատարութեան: Անօթեւան աղջնակներու առկայութիւնը աղաղակող ցուցանիշ է մեր անտարբերութեան, անմարդկայնականութեան: Հեղինակը այս թեմային բարդած է նաեւ ցաւոտ հետեւութիւն մը, որն է` մանուկներու չարաշահումը թմրեցուցիչի ոճրային ցանցերու կողմէ:

Բեմին վրայ ներկայ է նաեւ արտաքին աշխարհի սպառնալիքը: Այլ թատրերգութիւններու մէջ այդ ներկայութիւնը աւելի նուրբ եւ անուղղակի է: Իսկ «Կամուրջ»-ի բեմին վրայ սպառնալիքը ներկայ է միսով ու ոսկորով, իր կոպտութեամբ եւ նոյնիսկ` մարդասպանութեամբ:

«Կամուրջ»-ին աղջնակը անանուն է: Անանուն է նաեւ քարանձաւի աղջնակը: Անանուն են քարանձաւի բոլոր բնակիչները: Վ. Չալտրանեանի անօթեւան աղջիկը «չի յիշեր» իր անունը: Անանուն տիպարը կարելի է մեկնաբանել բազմաթիւ ձեւերով: Անուն չեն ունենար, օրինակ, անտէր անասունները(8):

Կամուրջին աղջնակը համր է: Համրութիւնը ներկայ է նաեւ Սարոյեանի քարանձաւին մէջ: Տիպարը «լռեցուած» է: Այստեղ կարելի է յիշել Ֆ. Աքընի «Հատում» ժապաւէնը, ուր Եղեռնէն վերապրած Նազարէթ նոյնպէս խորհրդանշականօրէն լռեցուած էր: Մօտիկ անցեալին «ձայն» (կամ քուէ) ունէին միայն արու կալուածատէրերը: Կարեկցանքը կորսնցուցած Սաթենիկ հեգնանքով կը մօտենայ աղջկան համրութեան (իմա` ստորադասութեան) մինչդեռ Զաւէն արտակարգ ճիգ կը ցուցաբերէ «հասկնալու» համար անոր կացութիւնը:

Աղջնակի տիպարին կապակցութեամբ գոնէ ինծի համար յստակ չէ, թէ խորհրդանշական ի՞նչ իմաստ ունէր անոր վիճակահանութեան տոմսեր վաճառելը: Ընկերութեան ամէնէն ստորին աստիճանի վրայ կանգնած անոք էակը կարո՞ղ է «բախտ տնօրինել»: Բեմադրիչը տեսակցութեան մը ընթացքին կ’ընդգծէ այս գաղափարը` ըսելով. «Բոլորս եանասիպ ծախողներ ենք»: Իմա` բոլորս սուտ խոստումներ կը ցրուենք: Այս իմաստով, այո՛, պարտադրաբար, այս կամ այն չափով:

Արտաքին աշխարհը ունի երկու զոյգ ներկայացուցիչներ: Երկու զոյգերն ալ ունին գործադիր պատուիրակի բնոյթ: Յարութ եւ Վիգէն թմրեցուցիչի ցանցի «պոս»-եր չեն անշուշտ, այլ` գործակատարները: Կարելի է ենթադրել, որ ստորադաս Վիգէն նորեկ անդամ մըն է, որովհետեւ ունի խղճի մնացորդ: Ունի նաեւ քիչ մը հումոր:

Համալսարանական աղջիկները (Քրիստինէ եւ Բալիկ Սրապոնեաններ) բացասական տիպարներ են մէկէ աւելի պատճառներով: Անոնք բազմաթիւ այլ պատեհապաշտներու նման` Եղեռնի հարիւրամեակը կը տեսնեն որպէս պատեհ առիթ` «այժմէական» աւարտաճառի ատենախօսութիւն մը պատրաստելու համար: Յատակի բնակիչներուն կը մօտենան առանց կարեկցանքի, հեգնական:  Նոյնիսկ կը փորձեն թշուառ աղջնակէն գողնալ շահած տոմսերը:      «…Վա՛յ նոցա, որք անզգայ են իւր ազգի վիճակին …»(9):

Այս տիպարները կարելի է տեսնել որպէս ահազանգ: Երկու զոյգերը ներկայացուցչական են, կը պատկանին այն սերունդին, որ ծնաւ եւ հասակ նետեց լիբանանեան քաղաքացիական պատերազմէն ետք: Սերունդ մը, որ կ’ապրի տակաւ արիւնաքամուող գաղութի մը մէջ: Հայկի յաջորդող սերունդը թերահաւատ է եւ անհեռանկար … «Դէ եկ, վարդապետ, ու մի՛ խելագարուիր» (Պ. Սեւակ).

Գործնական նկատառումներով հեղինակը պարտադրուած է սահմանափակելու եւ խտացնելու իր տիպարներուն «երանգապնակ»-ը: Հիմնականին մէջ կան միայն վեց տիպարներ (երկու զոյգերը գրեթէ անզանազանելի են): Կորքիի «Յատակում»-ին մէջ կը տեսնուին ոչ նուազ քան տասնեօթը տիպարներ: Սարոյեանի «Քարանձաւ»-ը նոյնպէս ունի ճիշդ ու ճիշդ  տասնեօթը բնակիչ: Զուգադիպութի՞ւն, հազի՛ւ թէ(10):

Լեզուն.-  «Ազդակ»-ի հետ իր հարցազրոյցի ընթացքին Մկրտիչեան շեշտած էր, որ տիպարները կը խօսին իրենց իւրայատուկ լեզուներով եւ` աւելցուցած. «Ինծի համար անհասկնալի է այն տեսակէտը, որ բոլոր դերակատարները խօսին նոյն ոճով»:  Բեմադրիչի կեցուածքը եւ մտահոգութիւնը յոյժ ողջունելի են: Մօտիկ անցեալին առ նուազն երկու լիբանանահայ բեմադրիչ հրապարակային ելոյթներու մէջ նսեմացուցած են բեմական լեզուի կարեւորութիւնը: Ո՛չ, չեմ ակնարկեր այն կլոր սեղանին, որ տեղի ունեցած էր վերջերս: Մկրտիչեանի գործադրութեան մէջ, սակայն, կան բացթողումներ:

Հիմնական խոցելի կէտը այն է, որ տիպարներու ասքերը իրարմէ կը զանազանուին ոչ թէ իրենց կառոյցով եւ մտաւորական  մակարդակով, այլ` լոկ բառապաշարով: Փողոցային տիպարները կը գործածեն գռեհիկ թրքերէն բառեր, համալսարանականները կը ցանեն անգլերէն, իսկ Հայկ տեղի եւ անտեղի կ’արտասանէ անուանի բանաստեղծներու գործերէն (Թումանեան, Տէրեան, Վ. Թէքէեան, Պ. Սեւակ, եւ մանաւանդ` Հ. Սահեան):

Հայկ, կ’ըսէ. «Հարցնեմ, յետոյ պառկիմ»: Այս անշուշտ անվայել է հայոց լեզուի ուսուցիչի մը: Թրքախօս հայեր միայն «պառկիլ» բայը կը գործածեն «քնանալ»-ու իմաստով: Հայկ այլ առիթով կ’ըսէ` «հասկնալ հայերուն»: «Հասկնալ» ներգործական բայ է: Հարկ էր գործածել հայցական հոլով` «հասկնալ հայերԸ» եւ այլն:

Համալսարանաւարտ Սեզա կ’ըսէ. «Հիմա անանկ մէկ կ’ընենք …»: Այս պարզապէս հայատառ թրքերէն է (Էօլէ պիր էտէրիզ): Միւս կողմէ` «ակա» մը յանկարծ կը բարբառի` «…(աղջիկը) ձեւով մը հոս պահեցէք»: Այս ալ անշուշտ «անվայել» է ակայի: Պէտք էր ըսէր, օրինակ, «բան մը ըրէք, անոր հոս բռնեցէք» եւ այլն:

Կային նաեւ գօտիէն վար ակնարկութիւններ: Կ’ենթադրեմ, որ «անանաս» թրքերէն «անասը» (անոր մայրը …) հայհոյանքի մեղմաբանութիւնն է: Չեմ ուզեր անդրադառնալ «սիքթիր» բառի արմատին: Երբ Քարլա կ’ըսէ, թէ ինք «քամերա»-ն է, (հասկնալ քամերաման) «ակա»-ն կը շտապէ սրաբանել, թէ ինք ալ ուրեմն եռոտանին է, եւ կը ծիծաղի, որպէսզի ամենաբթամիտ հանդիսատեսն իսկ անդրադառնայ, թէ ինչ է քամերային եւ եռոտանիին ֆիզիքական յարաբերութիւնը: Յուսամ, որ բեմադրիչը ապագային խուսափի նման գռեհկութիւններէ:

Ի դէպ, երկու աղջիկներուն ցանած օտար բառերը պատիւ չեն բերեր այն ուսումնական հաստատութեան, որուն կը պատկանին: Եռոտանի բառի անգլերէնն է “Tripod”, այսինքն երեք ոտք եւ ոչ թէ`  “Tripot”, որ (ֆրանսերէն) կը նշանակէ բախտախաղի գաղտնի, վատահամբաւ վայր: Նմանապէս “documental” բառը, ինչպէս  “-al”  ածանցը կը թելադրէ, ածական մըն է եւ ոչ` գոյական: Կարելի չէ ըսել «Տոքիւմէնթալ կը նկարենք» եւ այլն:

Թատրերգութեան մէջ խցկուած են մօտ յիսուն գռեհիկ բառեր, յաճախ` բոլորովին անտեղի, պարզապէս ծիծաղ կորզելու նպատակով: Ասոնցմէ են` էշ, քաք, բիճ, չենեսիզ, չիւրիւկ, ղորխախ, շարմութա, հայվան, մայմուն, տանղալախ, զըխըմ (որ ի դէպ, պէտք էր որ ըլլար զըխխըմ), …: Միջին հաշուով իւրաքանչիւր 1,5 վայրկեան անգամ մը բեմէն կը հնչէր նման բառ մը: «Էշեր» բառը կրկնուեցաւ ոչ նուազ քան 15 անգամ: Կրնա՞ք երեւակայել, թէ որքա՛ն ծիծաղաշարժ հնչեց 15-րդ անգամ: Բացի այն, որ երկու ոճրագործները նկարագրելու համար կարելի էր գտնել շատ աւելի յարիր ածական: Խեղճ էշը ճանչցուած է իր տկարամիտ յամառութեամբ, եւ ոչ` չարութեամբ:

Միջանկեալ դիտել կու տամ, որ անգրագէտ լեզուով կը խօսէին բեմադրիչի նախորդ ելոյթին բոլոր տիպարները, հակառակ անոր որ անգլերէն բնագրին մէջ անոնք միջին դասակարգի ուսեալ մարդիկ են: Այդտեղ եւս խցկուած էին «ծիծաղաշարժ» բառեր եւ դարձուածքներ: Ի՞նչ տրամաբանութեամբ կարելի է պարտադրել անգլիացի սնոպ մարդոց խօսիլ «պուրճհամուտերէն»: Ի դէպ, այդտեղ կային նաեւ այլ ծիծաղաղերս ներդրումներ: Բնագիրին մէջ կինը ամուսինին գլխուն կը հարուածէ տապակով(11): «Տէր Մելքոնեան»-ի բեմին վրայ կը հարուածէ «փրեսթոյով»: Գուցէ աւելի ծիծաղաշարժ կ’ըլլար հարուածել ելեկտրական «Հուվըր» փոշեկուլով: Գնդունիի տիպարներէն մէկը եւս գլխուն ստացած էր շշմեցուցիչ հարուած մը: Խորհուրդ կու տամ «Տէր Մելքոնեան»-ի բեմ բարձրանալ ցանկացող տղոց այսուհետեւ իրենց գլուխները պաշտպանել ամուր սաղաւարտներով: Ինչ եւ իցէ, դառնանք դէպի «Կամուրջ»:

Կամուրջին տակ, աղբանոցի կողքին, տարածքի մը մէջ, որ կը գործածուի որպէս միզարան, անշուշտ որ կեղծ եւ նոյնիսկ անհեթեթ պիտի ըլլար խօսիլ գրական լեզուով: Աւելի՛ն. յատակի աշխարհին մէջ կարելի է զանց առնել կարգ մը օրէնքներ, որոնք կը կաշկանդեն մակերեսի «քաղաքակիրթ» աշխարհը: Այսուհանդերձ, խախտումները հարկ է որ ըլլան նպատակասլաց: Կը մէջբերեմ նոյնինքն բեմադրիչը. «Կ՛ուզեմ ընդգծել, որ ներկայացման մէջ պէտք չէ շահագործուի ռամիկ խօսակցութիւնը, որովհետեւ այդ պարագային արդէն կը ձախողի որպէս ներկայացում եւ որպէս բեմադրութիւն»: Վարդա՛ն ջան, խնդրեմ` մտիկ տուր քո իսկ խօսքերին:

Բեմայարդարում, տարազներ,  եւ այլն.- Բեմի վրայ կային երկու տիրական ներկայութիւններ` կամուրջը եւ լայնածաւալ ցուցապաստառը: Առաջինը, թերեւս սահմանափակ նիւթականի պատճառով, աւելի կը յիշեցնէր խորտակուած միջնադարեան խեղճուկ  կրունկ: Հարկ էր գտնել աւելի գեղարուեստական լուծում: Այսուհանդերձ, այն պատկերաւոր միտքը, որ կամուրջը կը սկսի մեր քովէն, անտուններու խշտեակներէն, բայց կը մնայ կիսատ, դիպուկ է: Բարի՛: Կամուրջը կը գտնուի հանդիսատեսին աջ կողմը: Այս դասականօրէն կը նկատուի բեմի ուժեղ եւ բարի կողմը(12): Իսկ աղբամանը կը գտնուէր ձախ, վատ կողմը: Գուցէ եւ` պատահմունք, բայց հոգ չէ, բարի՛: Կամուրջի ոտքին կար մութ խորշ մը, ուրկէ պարբերաբար դուրս կու գար ծիծաղաշարժ Հայկ, կրկին անհետանալու համար նոյն մութ խորշին մէջ: Այս եւս դիպուկ է: Կարելի է փոխաբերաբար հասկնալ որպէս սփիւռքաբնակի «հայութիւն»-ը, որ պահուած է իր հոգիի մէկ անկիւնին մէջ, եւ որ պարբերաբար կը յայտնուի յաճախ անտեղի եւ ծիծաղաշարժ ձեւով: Բարի՛: Հայկը  հագած էր Հայաստանի մէջ (յատկապէս զինկոչիկներու մօտ) լայն տարածուած գծաւոր ներքնաշապիկ: Բարի՛: Օթեւանի «պատերը» ծածկող կարպետներու ու ծածկոցներու զարդանախշերը կը յիշեցնէին հայկականը, բայց «զտարիւն» հայկական չէին: Այս պատկերը եւս կարելի է հասկնալ այլաբանական իմաստով: Բարի՛: Բեմի գրեթէ կեդրոնը հաստատուած պաստառին վրայ ցուցադրուեցան «վաւերագրական» տեսերիզներ: Կարելի էր անշուշտ մեքենականօրէն վերացնել պաստառը տեսանիւթի աւարտէն ետք: Բայց այդ չէր եղած բեմադրիչի լուծումը: Պաստառը ունէր մնայուն եւ իշխող ներկայութիւն: Թերեւս կը ներկայացնէր յարատեւ արձանագրուող գլխագիր «պատմութիւն»-ը: Նոյն ուղղութեամբ նկատելի էր, որ հեղինակ-բեմադրիչ Զաւէնի հագուկապը կը յիշեցնէր լրագրողներու տարազը: Թերեւս բեմադրիչը իր հագուկապով եւս անուղղակիօրէն կ’ակնարկէր թատրերգութեան «վաւերագրական» բնոյթին: Բարի՛: Ցուցապաստառի վրայ հանդիսատեսին պարտադրուեցաւ ներկայ ըլլալ նաեւ հայրենասիրական յորդորներու: Այս անտեղի էր եւ նոյնիսկ վիրաւորական: Ո՛չ բարի:

Հագուկապի կապակցութեամբ կարելի է աւելցնել երկու նկատողութիւն: Հայկը կը յիշեցնէր կրկէսի հտպիտը, ինչ որ յարիր է վերը յիշուած պատկերին: Բարի՛: Անօթեւան աղջկան (տես կողքի նկարը) հագուկապը, սակայն, զարմանալիօրէն կոկիկ էր: Մաքուր եւ խնամուած էին նաեւ մազերը: Ինչպէ՞ս հասկնալ այդ: Գուցէ բեմադրիչը այդպիսով կը միտէր առաւե՞լ համակրելի ուրեմն եւ գթաշարժ դարձնել արդէն իսկ աստուածատուր գեղեցկութեամբ շնորհազարդ աղջնակը:

Լուսաւորութիւնն ու երաժշտութիւնը, ցաւօք, չունէին նշանակալի դեր:

 

———————————-

1. Հին Յունաստանի մէջ անտուն մարդիկ կը վաճառուէին որպէս գերիներ եթէ առողջ էին եւ կը սպաննուէին` եթէ վատառողջ: Անօթեւան մարդոց հարցը այդպէս լուծուած էր:

2. Ռուբէն Զարեան, «Պայքարը հայ թատրոնում Մաքսիմ Գորկու դրամատուրգիայի համար», Հայկական ՍՍՌ ակադեմիայի տեղեկագիր, թիւ 10, 1954, էջ 30-31:

3. Ծովինար Լոքմակէոզեան, Մշակոյթ եւ արուեստ, «Ակօս», 17 նոյեմբեր 2015: Ելոյթը կարելի է դիտել Եութիւպի վրայ www.youtube.com/watch?v=V8Tp54WlfNE

4. «William Saroyan the Man and the Writer», խմբագիր` Լ. Համալեան, 1987, էջ 154:

5. Heinrich Heine , “Die schlesischen Weber”, 1845, թարգմանուած` «Շլեզվիկի ջուլհակները»:

6. Եղիշէ Չարենց Ս. Կորքի մահախօսականին մէջ կծու խօսքեր ունի այդ տիպարի մասին:

7. Խորհրդանիշը ունի պատմական հիմք: Բ. Ժամկոչեան Հայաստանէն բերած է տուֆ քար մը եւ հաստատած Սահակեան Վարժարանի բեմին վրայ: Հետագային կորսուած է …

8. Յիշել “A Horse With No Name” յուզիչ երգը, Ամերիկա,  1971:

9. «Հայ եւ հայութիւն», Ռ. Պատկանեան, 1855: Բանաստեղծութեան թեման մէկէ աւելի զուգահեռներ ունի Մկրտիչեանի թատրերգութեան հետ:

10. Թէեւ կարգ մը երկրորդական դերեր կարելի է յանձնել նոյն դերասանին: Տես www.playbillvault.com/ Show/Detail/Cast/1397/The-Cave-Dwellers-at-Bijou-Theatre

11. “Wok” այն կոր յատակով տապակն է, որ ընդհանրապէս կը գործածուի չինական խոհանոցին մէջ:

12. Տես Tim Fitzpatrick, Playwright, Space and Place in Early Modern performance, Ashgate Publishing, 2013, էջ 223: