Գետ-Գիտութեան

– Ի՞նչ Պէտք Է Գիտնալ Երկաթի Թունաւորման Մասին
– Ինչո՞ւ Առաջնորդներ Չեն Գիտակցիր, Որ Սխալ Են
(Բոլորն Ալ Կը Սխալին, Բայց Բարձր Պաշտօններու Վրայ Եղողները` Աւելի)

Պատրաստեց` ՔՐԻՍՏ ԽՐՈՅԵԱՆ

Ի՞նչ Պէտք Է Գիտնալ
Երկաթի Թունաւորման Մասին

Երկաթի թունաւորումը կը յառաջանայ, երբ մարմնի մէջ աւելորդ քանակով երկաթ կը կուտակուի: Այդ մէկը կրնայ տեղի ունենալ բնական ձեւով կամ պատահական:

Մեծ քանակով երկաթ ունենալը թունաւոր կրնայ ըլլալ ժամանակի ընթացքին եւ կրնայ մահուան պատճառ դառնալ: Երկաթով թունաւորումը միշտ բժշկական շտապ օգնութիւն կ՛ենթադրէ եւ վտանգաւոր է յատկապէս երեխաներու համար:

Ի՞նչ է երկաթի թունաւորումը

Երկաթը կարեւոր է մարմնի կենսաբանական համակարգերու մեծ մասին համար, յատկապէս` արեան: Միսը եւ որոշ բանջարեղէններ երկաթ կը պարունակեն, եւ ան հասանելի է առանց դեղատոմսի եւ վերահսկողութեան:

Երկաթի թունաւորումը կրնայ յառաջանալ.

• Չափազանց երկաթի դեղահատեր առնելով,
• Մեծահասակներու չափաբաժին (dose) առնող երեխայի մօտ,
• Արեան բազմաթիւ փոխներարկումներով:

Աւելորդ երկաթը կրնայ ստամոքսին մէջ մնալ նոյնիսկ փսխումէ մը ետք:

Երկաթի չափազանցութիւնը կրնայ գրգռել ստամոքսը եւ մարսողական համակարգը` երբեմն նոյնիսկ արիւնահոսութիւն յառաջացնելով: Մեծ դեղաչափ ստանալէ ետք, քանի մը ժամուան ընթացքին մարմնի բջիջները կրնան թունաւորուիլ եւ անոնց քիմիական փոխազդեցութիւնները (chemical reactions) ազդուիլ:

Օրերու ընթացքին անհատը լեարդի վնաս կրնայ ունենալ, եւ վերականգնումէն շաբաթներ անց սկզբնական գրգռման եւ երկաթի բարձր դեղաչափի պատճառով սպիներ կրնան յառաջանալ ստամոքսի, մարսողական համակարգի եւ լեարդի մէջ:

Պատճառները

Երկաթի թունաւորման քանի մը պատճառ կայ, որոնցմէ են` չափազանց դեղաչափը (overdose), երկաթի գերբեռնուածութիւնը (overload) եւ ծինական նախատրամադրուածութիւնը:

Չափազանց դեղաչափ

Երկաթի սուր (acute) թունաւորութիւնը սովորաբար պէտք եղած չափէն աւելի մեծ դեղաչափի հետեւանք է:

Դէպքերուն մեծ մասը տեղի կ՛ունենայ 5 տարեկանէ փոքր երեխաներու մօտ, որոնք պատահաբար կը ստանան երկաթի յաւելումներ (supplements) կամ մեծահասակներու համար նախատեսուած բազմակենսանիւթեր (multivitamins):

Երկաթի գերբեռնուածութիւն

Երկաթի գերբեռնուածութիւնը յայտնի է նաեւ որպէս երկաթի երկարատեւ (քրոնիք) թունաւորում: Անոր պատճառներէն են.

• Արեան կրկնակի փոխներարկում` սակաւարիւնութեան (անեմիայի) բուժման համար,
• Յաւելումներու չափէն աւելի երկաթով բուժում,
• Լեարդի հիւանդութիւններ, ինչպիսիք են երկարատեւ լեարդաբորբի C տեսակը կամ ալքոհոլ մոլութիւնը:

Ծինական պատճառներ

Երկաթի գերբեռնուածութիւնը կրնայ բնականօրէն պատահիլ ծինական որոշակի հիւանդութիւններու պատճառով: Օրինակներէն մէկը ժառանգական հեմոքրոմաթոզն է, ծինական կարգավիճակ մը, որ կը յանգի սննդեղէններ, երկաթի մեծաքանակ ներծծման (absorption):

Ախտանիշներն ու փուլերը

Երկաթի թունաւորումը սովորաբար ախտանիշներ կը յառաջացնէ մեծ դեղաչափ ստանալէ ետք` 6 ժամուան ընթացքին եւ կրնայ ազդել մարմնի տարբեր մասերու վրայ, որոնցմէ են.

• Շնչուղիներն ու թոքերը,
• Ստամոքսն ու աղիքները,
• Սիրտն ու արիւնը,
• Լեարդը,
• Մորթը,
• Ջղային համակարգը:

Երկաթի թունաւորման ախտանիշներու ընթացքը սովորաբար կը բաժանուի հինգ փուլերու.

1-ին փուլ (0-6 ժամ).- Ախտանիշները կը ներառեն` փսխում, արեան փսխում, փորհարութիւն, փորի ցաւ, դիւրագրգռութիւն եւ թմրութիւն: Լուրջ պարագաներուն կարելի է, որ տեղի ունենան` արագ շնչառութիւն, արագ սրտի բաբախում, մահաքուն (coma), գիտակցութեան կորուստ, նոպաներ եւ արեան ցած ճնշում:

2-րդ փուլ (6-48 ժամ).- Ախտանիշները եւ ընդհանուր վիճակը կրնան բարելաւուիլ:

3-րդ փուլ (12-48 ժամ).- Ախտանիշները կրնան ներառել` արեան շատ ցած ճնշում (ցնցակաթուած) (shock), տաքութիւն, արիւնահոսութիւն, դեղնախտ, լեարդի գործառոյթի անկում, արեան շրջանառութեան մէջ թթուի աւելցուք (acidosis) եւ նոպաներ:

4-րդ փուլ (2-5 օր).- Ախտանիշները կրնան ներառել` լեարդի գործառոյթի անկում, արիւնահոսութիւն, արեան լերդացման (clotting) խանգարումներ, շնչառական խնդիրներ եւ նոյնիսկ մահ: Արեան շաքարի նուազումը կրնայ յառաջանալ շփոթութեան, ուժաթափութեան կամ մահաթմբիրի հետ մէկտեղ:

5-րդ փուլ (2-5 շաբաթ).- Ստամոքսը կամ աղիքները կրնան սպիանալ: Սպիացումը կրնայ յառաջացնել որովայնի արգելափակումներ, պրկումներ, ցաւ եւ փսխում: Աւելի ուշ կարելի է լեարդի ծանր վնաս ունենալ:

Ախտաճանաչում

Կանուխ ախտորոշումը եւ բուժումը կարեւոր են: Արեան եւ մէզի քննութիւնները ներառեալ երկաթի մակարդակը ստուգելու քննութիւնները, կրնան վստահելի չըլլալ ախտորոշման համար, եթէ անոնք անյապաղ չկատարուին:

Ախտորոշման ընթացքին կարեւոր է, որ մարդիկ տեղեկացնեն բժիշկը իրենց առած բոլոր դեղերուն եւ յաւելումներուն մասին: Այդ մասին ամբողջական բացայայտումը շատ կարեւոր է, որովհետեւ որոշ յաւելումներ, ինչպէս` Սէ.  կենսանիւթը, կրնան աւելցնել երկաթի ներծծումը մարմնին մէջ:

Եթէ դեղաչափի չափազանցում ըլլայ դեղահատերով, ապա երկաթի թունաւորում յառաջացնող այդ դեղահատերը երբեմն կարելի է տեսնել ստամոքսի կամ աղիքներու շողանկարներուն (X-ray) մէջ:

Բարդութիւններ

Երկաթի թունաւորումը կրնայ յանգիլ լուրջ, նոյնիսկ կեանքի սպառնացող բարդութիւններու: Երկաթի գերբեռնուածութեան պատճառով մահուան հիմնական պատճառներն են լեարդի եւ սրտի անբաւարարութիւնը:

Եթէ երկաթի թունաւորումը յառաջացնէ լեարդի լուրջ վնաս, այդ մէկը կրնայ յանգիլ ծանր շաքարախտի: Շաքարախտը կրնայ յանգիլ` մարմնի շաքարի անբնական մակարդակի, յաճախակի միզելու, յաւելեալ ծարաւի եւ քաղցի, յոգնածութեան, մշուշոտ տեսողութեան, ձեռքերու կամ ոտքերու թմրութեան եւ վէրքերու դանդաղ ապաքինման:

Սրտի անբաւարարութիւնը կրնայ յանգիլ` ոտքերու ուռեցման, շնչառութեան եւ ֆիզիքական ծանրաբեռնուածութեան, յոգնածութեան, արագ կամ անկանոն սիրտի բաբախումի եւ սրտխառնուքի:

Բուժում

Երկաթի սուր թունաւորման բուժման առաջին փուլը կը ներառէ մարմնի, շնչառութեան եւ արեան ճնշման կայունացում:

Կախեալ թունաւորման մակարդակէն` բուժումը կրնայ ներառել մաքրող բուժումներ, ինչպիսիք են բոլոր աղիքներու ոռոգումը եւ հանքախլման (chelation) բուժումը: Այս մաքրող միջոցներու գաղափարը կարելի եղածին չափ արագ ազատիլն է աւելորդ երկաթէն եւ նուազեցնել անոր թունաւոր ազդեցութիւնը մարմնի վրայ:

Աղիքներու ամբողջական ոռոգում

Այս գործարկումը արագօրէն դուրս կը բերէ աւելորդ երկաթը ստամոքսի եւ աղիքներու ճամբով: Անհատը կա՛մ յատուկ լուծոյթ մը կը խմէ, կա՛մ քիթի ճամբով` խողովակի մը միջոցով կ՛առնէ այդ մէկը: Շողանկարները կրնան յայտնաբերել դեղահատերը եւ կարելի է հետեւիլ անոնց, երբ անոնք շարժին մարսողական համակարգին մէջ:

Հանքախլման բուժում

Այս բուժումը նաեւ կրնայ ազատել մարմինը թոյներէ, իտէալականը` նախքան անոնց տեւական վնաս հասցնելը: Քիմիական լուծոյթը կը ներարկուի արեան մէջ եւ կը կապուի աւելորդ թունաւոր հանքանիւթերու հետ` զանոնք հեռացնելով մարմնէն, մէզի միջոցով:

Նշանակալից ախտանիշներով կամ արեան մէջ երկաթի բարձր մակարդակով մարդիկ կրնան հիւանդանոցային կարգի անցնիլ: Որոշ մարդոց համար կրնայ պահանջուիլ շնչառութեան աջակցութիւն կամ նոյնիսկ սրտի զննում (monitoring):

Երկաթի թունաւորման հականիւթը Տիֆերօքսամինն (deferoxamine) է:

Աղբիւր` «Մետիքըլ Նիուզ Թուտէյ»

Ինչո՞ւ Առաջնորդներ
Չեն Գիտակցիր, Որ Սխալ Են

(Բոլորն Ալ Կը Սխալին, Բայց Բարձր Պաշտօններու Վրայ Եղողները` Աւելի)

Բանալի կէտեր

• Առաջնորդներ յաճախ կ՛ամրացնեն իրենք զիրենք պատրանքալից ինքնավստահութեամբ:
• Այդ մէկը ընողները միայն ղեկավարները չեն, մենք բոլորս աւելի կը կարծենք, քան կը գիտակցինք:
• Մեր շրջանակը կ՛իտէալականացնէ յաղթանակը. բան մը, որ աւելի կ՛ուժեղացնէ այս սխալ ոճը:

Ղեկավարներու համար դիւրին չէ ընդունիլ, որ սխալած են: Անոնց համար նոյնիսկ աւելի դժուար է խոստովանի՛լ, որ սխալած են: Ահա թէ ինչո՛ւ շատ մը առաջնորդներ կ՛որդեգրեն «երբեք ներողութիւն չխնդրելու» մտածելակերպը. փոխանակ ընդունելու, որ սխալած են եւ իրենց կորուստները կարելի եղածին չափ նուազեցնելու, անոնք հաւատարիմ կը մնան իրենց զէնքերուն:

Որպէս մշակոյթի խորհրդատու (cultural consultant)` ես յաճախ կը տեսնեմ, թէ ինչպէ՛ս առաջնորդներ կ՛ամրացնեն իրենք զիրենք պատրանքալից ինքնավստահութեամբ մը: Անոնք կը կարծեն, որ յանցանք չընդունիլը իրենց աւելի ուժեղ կը դարձնէ:

Սխալիլը հիւանդութիւն չէ

Մենք հոգեբանօրէն հակուած ենք հաւատալու, որ ճիշդ ենք, նոյնիսկ եթէ փաստերն ապացուցեն հակառակը: Մենք կը սիրենք ճիշդ ըլլալ: Այնուամենայնիւ, մեր կեանքը լի է պատրանքներով, յիշողութեան տկարութեամբ եւ անտրամաբանական համոզումներով: Համոզուածութիւնը, որ «մենք իրաւացի ենք», մեզ սխալելու կը տանի:

«Սխալներու կուրութիւնը» հասկացողութիւն մըն է, որ առաջին անգամ տրուած է Քաթրին Շուլցի կողմէ: Ան կը կարծէ, թէ մենք ներքին ազդանշան չունինք գիտնալու, որ բանի մը մէջ սխալած ենք, քանի դեռ շատ ուշ չէ: Ան իր «Սխալ ըլլալ» գիրքին մէջ կը բացատրէ, որ այս պատրանքալից ինքնավստահութիւնը ունի երեք փուլեր:

Նախ` մենք կը սխալինք, բայց դեռ չենք գիտակցիր այդ մէկուն. մենք չենք կրնար կրկնակի ստուգել (double-check) փաստերը, այնքան ատեն որ կ՛ենթադրենք, որ ճիշդ ենք: Երկրորդ` երբ մենք վերջապէս կը հասկնանք, որ սխալ ենք, մենք զմեզ յարձակման ենթարկուած կը զգանք: Ի վերջոյ, մենք կը շարունակենք ժխտել եւ կը խորանանք անոր մէջ. չենք ուզեր այլոց դիմաց ընդունիլ, որ սխալած ենք:

Այս մոլորութիւնը աւելի կը զօրանայ, եթէ դուք զօրաւոր դիրքի վրայ կը գտնուիք:

Կազմակերպչական հոգեբան Թաշա Էյրիխ յօրինած է. «Գլխաւոր տնօրէնի հիւանդութիւն» (CEO’s Disease) արտայայտութիւնը` անդրադառնալով այս վիճակին: Այդ մէկը տկար ինքնագիտակցութեան հետեւանք է: Եւ որպէս արդիւնք` կամաց-կամաց կը սկսիք աւելի քիչ անկեղծ արձագանգներ ստանալ: Ձեր գործընկերները կը վախնան չհամաձայնելէ ձեզի հետ եւ կը սկսին զտել իրենց ըսելիքներն ու կարծիքները:

Այդ մէկը միայն ղեկավարները չեն, մենք բոլորս աւելի կը կարծենք, քան կը գիտակցինք: Դոկտոր Էյրիխի կատարած հետազօտութիւնը ցոյց կու տայ, որ մարդոց 95 տոկոսը կը հաւատայ, որ ինք գիտակից է, բայց իրականին մէջ միայն 10-15 տոկոսն է: Կարեւոր չէ, որ դուք հերթաբար անհատական հանդիպումներ կ՛ունենաք ձեր ընկերութեան անդամներուն հետ: Յաճախ այդ մէկը հաշուի չ՛առնուիր:

Որպէս մշակոյթ` մենք կ՛ընտրենք «չափէն աւելի ինքնավստահ» առաջնորդները, քան զանոնք, որոնք գիտակից են, խոցելի եւ խոնարհ:

Սխալը ընդունիլը շատերու համար թուլութեան նշան է:

Շատ մը ընկերութիւններու առաջնորդներ նարսիսական (Narcissist) յատկութիւններ կը ցուցաբերեն: Օրեկոնի պետական համալսարանի ուսումնասիրութեան համաձայն,  նարսիսականները դասեր չեն քաղեր իրենց սխալներէն, որովհետեւ կը կարծեն, թէ իրենք սխալներ չեն գործեր: Անոնք ո՛չ խորհուրդներ կ՛ընդունին այլ մարդոցմէ, ո՛չ ալ կը վստահին ուրիշներու կարծիքներուն: Նարսիսականութիւնը ուղղակիօրէն կապուած է իշխանութիւն ունենալու հետ: Ինչպէս կը բացատրեն հետազօտողները, «Նարսիսականներն աւելի շատ այդպէս կը վարուին, որովհետեւ կը կարծեն, որ իրենք աւելի լաւ են, քան միւսները»:

Մեր հասարակութիւնը կ՛իտէալականացնէ յաղթանակն ու հաստատակամութիւնը. բան մը, որ աւելի կը հաստատէ «չսխալելու» այս անընդունելի ոճը: Ահա թէ ինչո՛ւ առաջնորդներ յաճախ կու տան որոշումներ` հիմնաւորուած իրենց ժողովրդականութեան վրայ, այլ ոչ թէ` ապացոյցներու: Այնուամենայնիւ, արդիւնաւէտ առաջնորդները ճշմարտութիւնը կը գերադասեն իրենց հեղինակութենէն: Անոնք գիտեն, որ յաղթելը կը պահանջէ իրենց կորուստներու վերջ տալը:

Ընդունեցէք, որ սխալ էք, նուազեցուցէք ձեր կորուստները

Մեծ տարբերութիւն կայ յանձնուելուն եւ հրաժարման ճի՛շդ ժամանակը գիտակցելուն միջեւ:

«The Psychology of Sunk Cost» գիրքին մէջ փրոֆէսօր Հալ Ռիչըրտ Արքես կը խօսի այն ծուղակին մասին, որուն մէջ մեզմէ շատերը կ՛իյնան: Որքան շատ գումար, ժամանակ կամ ջանք թափենք, այնքան աւելի փափաք կ՛ունենանք շարունակելու ներդրումներ կատարել ծրագրի մը մէջ: Այս վարքագծի հոգեբանական արդարացումը հիմնուած է «պարտուողի չնմանուելու ցանկութեան վրայ»:

Յամառութիւնը յաճախ պատասխանատուութիւն կը դառնայ ղեկավարներու համար: Անոնք կ՛իյնան «ծախսերու» ծուղակը: Անոնք չեն ուզեր թափել գործի մէջ ներդրուած ամբողջ գումարն ու ժամանակը: Վատ որոշումին փարած` անոնք կը շարունակեն աւելցնել իրենց կորուստները:

Ահա թէ ի՛նչ կրնաք ընել, որպէսզի չիյնաք ծախսերու ծուղակը.

Գիտցէք ձեր սեփական սահմանափակումները. մարտահրաւէր ուղղեցէք դուք ձեզի` ձեր մասին ձեր ենթադրութիւններուն դէմ յանդիման կանգնելու: Դուք ձեզի հարցուցէք. «Իսկ եթէ՞ ես սխալ եմ»: Նախքան փորձէք ցոյց տալ, որ դուք ճիշդ էք, ուրիշներուն տուէք կասկածի առիթ: Իր երկրին մէջ ամենայաջողակ ընկերութիւններէն մէկը` 7-Eleven Japan-ը, ստեղծած է անընդհատ զննող հարցումներ տալու մշակոյթ:

Կիսուեցէք ձեր սխալները անդամներուն հետ, ձեւակերպեցէք ձեր ճիշդ վարքագիծը` կիսելով ձեր վերջին սխալները խումբին հետ: Կազմակերպեցէք ամսական հերթականութեամբ հանդիպում մը, ուր բոլորը կրնան կիսուիլ իրենց սխալները եւ անոնցմէ սորվածները: Եղէք առաջինը, որ կը կիսուի, որպէսզի խրախոյս դառնայ միւսներուն նոյնը ընելու: Հնդկական ինքնաշարժներ արտադրող Tata Group-ի գործադիր տնօրէն Նաթարաժան Չանտրասեքարան կը հաւատայ, որ սխալները ոսկիի հանքեր են, եւ մրցանակ ստեղծած է ձախողութենէն դաս սորվելու գաղափարը քաջալերելու համար:

Աւելի յաճախ ըսէք «Չեմ գիտեր». չկայ աւելի ուժեղ ուղերձ, քան` իմացական խոնարհութիւնը: Առաջնորդներ կը կարծեն, թէ իրենց հեղինակութիւնը կախուած է ամէն հարցումի պատասխան ունենալէ: Յաջող առաջնորդները ճիշդ հարցադրումները կ՛ընեն եւ առիթ կու տան իրենց խումբերուն` լուծումներ գտնելու: Պէտք չունիս ամէն ինչ գիտնալու:

«Ի՞նչը կը յաջողի: Ի՞նչը չի յաջողիր». եթէ հարցնէք, թէ ի՛նչ սխալ կ՛ընէք, մարդիկ կրնան չափազանց վախնալ անկեղծօրէն պատասխանելու: Եթէ խնդրէք իրենցմէ ըսել, թէ ի՛նչը ճիշդ կ՛ընէք, պարզապէս շոյող խօսքեր կը ստանաք: Խնդրեցէք երկուքը միաժամանակ: Խնդրեցէք ձեր խումբէն կարծիք յայտնել, թէ ի՛նչը կը յաջողի ցայսօր եւ ի՛նչը ոչ. այս գործելաձեւը կ՛օգտագործուէր Սթիւ Ճոպսի կողմէ:

Նուազեցուցէք ձեր կորուստները. լաւ դրամը վատի ետեւ ներդրելու փոխարէն` պատրաստ եղէք ընթացքը փոխելու: Ահաւոր ծախսերը վճռորոշ դեր կը խաղան որոշումներ տալու գործընթացին մէջ: Մի մտահոգուիք ձեր հեղինակութեամբ: Աւելի լաւ է ռիսքի դիմել` թոյլ երեւելու, բայց ճիշդ ըլլալու, քան` ուժեղ եւ սխալ երեւելու համար:

Անվախ ղեկավարները ճիշդ ընտրութիւն կը կատարեն, նոյնիսկ եթէ «սուղ» արժէ այդ մէկն իրենց համար:

ԿՈՒՍԹԱՒՕ ՌԱԶԵԹԹԻ

Աղբիւր` «Սայքոլոճի Թուտէյ»