ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ
Մեր մեծերը նախկին ուսուցիչներէն Թովմաս Հապէշեանը կը կոչէին «ուսուցիչներուն ուսուցիչը»` հաւանաբար նկատի ունենալով, որ իր աշակերտներէն շատեր ուսուցիչ դարձած էին եւ իրենց համար «ուսուցիչներուն ուսուցիչ»-ն էր պրն. Թովմաս Հապէշեանը արդարօրէն:
Հիմա եթէ փորձենք գտնել Մուսա Լեռ- Այնճարի հայութեան այսօրուան «հարցերուն հարցը», կանգ պիտի առնենք ոչ թէ ուտելիքի, ելեկտրականութեան, դպրոցականի, դեղորայքի կամ հագուստի անտանելի սղութեան վրայ, այլ զարմանալիօրէն կանգ պիտի առնենք հայրենակիցներուն տուները այս ձմրան տաքցնելու անկարելիութեան վրայ:
Երթանք տասնամեակներ դէպի ետ:
Մեր ծնողները մեզի կը պատմէին, որ Այնճարի առաջին տարիներուն ձմրան յարմար հագուստ չունէին պաղէն պաշտպանուելու համար: Շատերը կարճ տաբատով (շորթ) կ՛երթային դպրոց նոյնիսկ ձիւնոտ օրերուն:Հարիւրաւոր գաղթականներ մահացան ցուրտէն, անօթութենէն եւ հիւանդութիւններէն: Տիկին Հերմինէ Շիրիքեան-Պոյաճեանը կը յիշէ, որ մաշած վերարկուն փոխնիփոխ կը հագնէին դասարանին մէջ` քիչ մը տաքնալու համար:
Դպրոցներու դասարաններուն մէջ կը զետեղուէին փոքրիկ ածուխէ կրակարաններ (մանղալ), որ ընդհանրապէս ուսուցիչին ոտքերուն տակ, կը դրուէր…
Տուներուն մէջ փոքր կրակը կը դրուէր սեղանին տակ եւ ընտանիքի անդամները իրենց ոտքերը կը «տեղաւորէին» կրակին շուրջ, իսկ սեղանը կը ծածկուէր ծածկոցով մը
(թանտր): Ես վայելած եմ այս ձեւի տաքնալը: Ոտքերդ կը տաքնան, բայց կռնակդ կը սառի…
Ժամանակին հետ, աւելի դիւրացաւ ձմրան տուները տաքցնելը:
Կազէ վառարանները չընդհանրացան, որովհետեւ պատահեցան մահեր շնչահեղձութեան պատճառով: Փակ սենեակներու մէջ շատ արագ կը սպառի թթուածինը, եւ մարդիկ շնչահեղձ կը դառնան:
Աւելի ուշ շատ ընդհանրացաւ վառելանիւթով (մազոթով) վառարանները, որոնք աւելի ապահով էին եւ, տաքցնելու կողքին, նաեւ թաց լաթերը չորցնելու եւ ջուր տաքցնելու ալ կը ծառայէին: Արգելք չէր նաեւ, որ նոր տարուան առթիւ տնեցիները շագանակ ալ խորովէին վառարանին վրայ…
Վերջին տասնամեակներուն, մանաւանդ նոր տուներու շինարարութեան ընթացքին սկսաւ տարածուիլ նաեւ ջեռուցման համակարգերու հաստատումը (սոֆաժ), որ աւելի լաւ կը տաքցնէր տան բոլոր սենեակները ապահովելով նաեւ տաք ջուր, խնայելով մանաւանդ փոթորիկներու ընթացքին այրած վառելանիւթի անտանելի հոտն ու տան մրոտիլը, թէեւ աւելի շատ վառելանիւթ կը սպառէր:
Այնճարցիք, սակայն, ամէնէն շատը վարժուած էին մազոթի վառարաններուն, որ խնայողական էր եւ գործնական: Տուներուն մեծամասնութիւնը մինչեւ այսօր տակաւին այդպէս տաք կը պահուին ձմրան:
Բայց որո՞ւ մտքէն կ՛անցնէր, որ վառելանիւթը կրնայ այսքան սղիլ: Անհաւատալի է (բայց նաեւ` իրողութիւն), որ այս ձմրան այնճարցիք մեծ մասով չունին տաքնալու հնարաւորութիւն: Երկրի տնտեսական տագնապը գրեթէ յուսահատութեան մատնած է ժողովուրդը:
Իւրաքանչիւր ընտանիք, եթէ միայն մէկ սենեակի մէջ վառարան մը դնէ` բացառիկ խնայողութեամբ օգտագործելով վառելանիւթը, կարիք ունի ամէն օր 10 լիթր վառելանիւթի` որ այսօրուան գինով արժէ շուրջ150.000 լո : Այսինքն` ամիսը մօտաւորապէս 4.500.000 լո, որուն վրայ պէտք է աւելցնել շուրջ 1.000.000 լո, ելեկտրական սպառումի ծախսը (ընդհանուրը 5.500.000 լ.ո.),մինչ իր ամսական եկամուտը կը տարուբերի 1.500.000 – 2.000.000 լո-ի միջեւ…
Փորձեցէք հիմա լուծել այս հանելուկը` առանց մոռնալու, որ ընտանիքները տաքնալէն զատ ունին նաեւ ուրիշ անհրաժեշտ ծախսեր …
Մուսալեռցիները ասոյթ մը ունին, որ կ՛ըսէ ԲԱՈՒՐԹ ՔԱՋՐՎԷՈՒԾ, այսինքն բուրդը այնպէս իրար անցած է, որ անկարելի է զայն քակելը…
Հիմա հասած ենք այս օրուան` մեր կամքէն անկախ: Ինչպէ՞ս պիտի տաքնայ ժողովուրդը այս ձմրան, չենք գիտեր: Չմոռնանք տակաւին, թէ ինչպէ՞ս պիտի տաքնան` դպրոցները, եկեղեցիները, ակումբները, դարմանատուները …
Ոմանք կը թելադրեն, որ փայտէ վառարաններ օգտագործենք: Բայց փայտէ վառարանները սուղ են եւ փայտ ալ չկայ: Նոյնիսկ ծառերու բարակ ճիւղերը սուրիացի գաղթականները կը հաւաքեն Այնճարի պարտէզներէն:
Շատ կծու պիպէրը կրնա՞յ լուծում ըլլալ…
Հիմա արդէն պաղեցաւ սենեակը` յիշեցնելով, որ ձմեռը արդէն ժամանած է:
Յուսահա՞տ են այնճարցիք, բնականաբար ոչ: Անոնք գիտեն, որ առանձին չեն եւ մանաւանդ չեն լքուած երբեք իրենց բախտին:
Այնճարցիք գիտեն, որ իրենց մասին մտածողներ միշտ եղած են, հիմա ալ կան եւ ապագային ալ պիտի ըլլան:
Մուսա Լեռ-Այնճար
26 հոկտեմբեր, 2021
