Հարցազրոյցը վարեց` ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ
Վերջին ամիսներուն Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» հրատարակչատունէն լոյս տեսաւ քանդակագործ Զաւէն Խտըշեանի «60 տարուան ստեղծագործութիւն» խորագիրը կրող ալպոմը: Նոյն առիթով «Լիւսի Թիւթիւնճեան» պատկերասրահին մէջ տեղի ունեցաւ քանդակագործի ալպոմին մակագրութիւնն ու քանդակներու ցուցահանդէսը` հովանաւորութեամբ Լիբանանի հայոց թեմի առաջնորդ Շահէ եպս. Փանոսեանի եւ նախագահութեամբ տէր եւ տիկին Յովիկ եւ Մարալ Քիւրքճեաններուն:
Վաստակաշատ արուեստագէտի 60-ամեայ ստեղծագործական ուղիին մասին աւելի մօտէն ծանօթանալու նպատակով «Ազդակ» հարցազրոյց մը կատարեց Զաւէն Խտըշեանին հետ, որ խօսեցաւ իր անցած ստեղծագործական ուղիին եւ վաստակին մասին: Ան անդրադարձաւ ազգային եւ համամարդկային կեանքին մէջ զինք յուզող երեւոյթներուն, ապա ակնարկ մը նետեց հրատարակուած ալպոմին վրայ:
Ստորեւ կը ներկայացնենք հարցազրոյցին ամբողջութիւնը:
«ԱԶԴԱԿ».- Ինչպէ՞ս սկսած է ձեր վաթսունամեայ ստեղծագործական ուղին:
ԶԱՒԷՆ ԽՏԸՇԵԱՆ.- Ես ճեմարանի աշակերտ եղած եմ, բայց դժբախտաբար անհանգստութեանս պատճառով չեմ կրցած աւարտել զայն: Այս կացութիւնը դրական ազդեցութիւն ունեցած է կեանքիս մէջ, որովհետեւ Ճեմարանը ձգելով` գացի քանդակագործութիւն կամ նկարչութիւն ուսանելու. չէի որոշած, թէ ի՛նչ պէտք է ուսանիմ, որովհետեւ ինքզինքս չէի ճանչնար, թէ ինչի՛ մէջ աւելի ատակ եմ: Հետաքրքրական բան մը պատմեմ. այն օրերուն դիմեցի նաեւ տնօրէնիս` Լեւոն Շանթին, որպէսզի միայն հայերէնի դասերուն հետեւիմ, որովհետեւ դպրոցէն հեռացած եմ: Լեւոն Շանթ սիրով ընդունեց զիս եւ ըսաւ, թէ մեզիպէսներուն` նկարիչ, քանդակագործ, պէտք ունի հայ ազգը: Կը յիշեմ, նոյն ատեն սկսաւ քանդակներու, նկարներու չափերու մասին մասնագիտական հարցումներ ուղղել, շատ զարմացայ, կարծես քանդակագործ կամ նկարիչ մը ըլլար:
1949-ին մտայ Պէյրութի գեղեցիկ արուեստներու ակադեմիան, ուր երեք տարի ուսանեցայ: Առաջին երկու տարին նկարչութիւն եւ քանդակագործութիւն ըրի, որովհետեւ ինչպէս Պղատոն կ՛ըսէ. «Ծանի՛ր զքեզ», իսկ ես ինքզինքս չէի ճանչնար, ծաւալներո՞ւ մէջ զօրաւոր եմ, թէ՞ գոյներու: Վերջը զգացի, որ ծաւալներուն մէջ աւելի ատակ եմ. ուրեմն նկարչութիւնը մէկ կողմ դրի եւ քանդակագործութեամբ զբաղեցայ: Երրորդ տարին բոլորովին արձանագործութիւն ըրի: Բայց այն ժամանակ Լիբանանի մէջ արձանագործութիւն գոյութիւն չունէր: Կար Ժոզեֆ Հուէյէք անունով մէկը միայն, որ առաջին արձանագործն էր, եւ իրմէ զատ ուրիշ մէկը չկար:
Ուսանողութեանս տարիներուն մենք ունեցանք նաեւ հունգարացի ուսուցիչ մը, որ կը դասախօսէր, կը բացատրէր, բայց քանդակագործութեան մթնոլորտ չկար Լիբանանի մէջ, արձան գոյութիւն չունէր, եւ մենք չէինք գիտեր, թէ ի՛նչ կ՛ընենք, ի՛նչ պէտք է ընենք: Երեք տարի ուսանելէս ետք Փարիզ գացի: Ըսեմ, որ աշխարհի մէջ արուեստի երկու համալսարան կայ, մէկը` Հռոմ, միւսն ալ Փարիզ: Որոշեցի à l՛Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts համալսարանը վեց տարի ուսանիլ. ամէն մէկ բաժանումը` մարմին, դէմք եւ կոթողական, երկու տարի: Բայց չէի գիտեր, թէ համալսարանը զիս պիտի ընդունի՞, թէ՞ ոչ, որովհետեւ անուանի դէմքեր այդ համալսարանը դիմում ըրած ու մերժուած են: Բարեբախտաբար ընդունուեցայ: Օր մը մարմնաքանդակի ուսուցիչներէս մէկը մեզի արձան մը քանդակել տուաւ: Մենք սկսանք աշխատիլ, յանկարծ աշխատանոց մտաւ տարօրինակ անձնաւորութիւն մը, որուն արտաքինը առիթ կու տար մտածելու, թէ բաւական իմաստուն մէկն է: Մօտեցաւ ինծի ու երբ տեսաւ աշխատանքս, արհամարհական ոճով թելադրեց, որ գործս չշարունակեմ: Երբ ուսանողներուն հարցուցի անոր ով ըլլալը, ըսին, որ կարեւորութիւն չտամ եւ ուշադրութիւն չդարձնեմ: Եւ այսպէս քանի մը տարի վերջ Փարիզի մէջ արուեստագէտի անուն մը բարձրացաւ` Սեզար, Փիքասոյին հաւասար: Անպայման ուզեցի գիտնալ, թէ ո՛վ է Սեզարը: Օր մը ընկերոջս հետ դասախօսութեան գացած էինք: Ընկերս ցոյց տուաւ Սեզարը: Ապշեցայ, որովհետեւ նոյն մարդն էր, որ աշխատանոցը ինծի մօտեցած ու թելադրած էր, որ չշարունակեմ աշխատանքս:
Տարիներ ետք Պէյրութի ֆրանսական դեսպանատան մէջ առիթով մը հանդիպեցայ Սեզարին ու աշխատեցայ յիշեցնել, թէ ի՛նչ արտայայտութիւն ունեցած է անցեալին գործիս հանդէպ, բայց չյիշեց ու ժխտեց:
Եւ այսպէս երկու տարի մարմնաքանդակի բաժինը ուսանեցայ, բայց ուսուցիչս ցեղապաշտ էր, չէր սիրեր օտարները: Երբ իմ քովէս կ՛անցնէր, չէր կենար քովս: Տարուան վերջաւորութեան ուսանողներու գործերուն գնահատականները պիտի տրուէին: Մենք` ուսանողներս, դուրս ելանք, որ մասնագէտ ուսուցիչները, արձանագործները տան իրենց գնահատականները: Երբ ներս մտայ ու տեսայ գնահատականս զարմացայ: Ներկայ եղող հոլանտացի մասնագէտը կանչեց զիս ու յայտնեց, որ ուսուցիչս համաձայն չէ գտնուած գնահատականիս, բայց միւս մասնագէտները արժեւորելով աշխատանքս` ըսած են, որ արժանի եմ յաջող գնահատականի: Եւ այսպէս շարունակեցի. երկու տարի ալ ունեցայ ուրիշ փրոֆեսէօր մը, որ Եւրոպայի մեծագոյն դիմաքանդակի վարպետներէն մէկն էր: Ան բարի եւ շնորհքով մարդ մըն էր: Իսկ երրորդ տարին ինծի դրին կոթողական արուեստի բաժինը: Երկու տարի ալ ուսանեցայ Ալֆրետ Ժանիոյին քով, որ բարձրաքանդակներուն վարպետն էր: Գիտէք, այն օրերուն ուշադրութիւնս գրաւած էր կարեւոր երեւոյթ մը, որ մեծ արուեստագէտը նաեւ շատ գէշ քննադատ է. գիտէ՞ք` ինչո՛ւ, որովհետեւ ինք որոշ մակարդակի մը հասած կ՛ըլլայ եւ չ՛ընդունիր ուրիշ մէկը, ուրիշի մը գործը. իրապէս շատ զարմանալի է: Օրինակ` Ալֆրետ Ժանիոն իր բարձրաքանդակներով պատմութիւններ կը պատմէր: Օր մը իր զայրոյթը յայտնեց, որ թերթին մէջ իր մասին ոչ դրական բան մը գրեր են եւ ըսեր, որ պատմութիւն կը պատմէ իր քանդակներով: Ինքզինք արդարացնելու փորձով մեզի ըսաւ, որ Պեթհովենն ալ իր համանուագով պատմութիւն կը պատմէր:
Կը տեսնէ՞ք, ինչի որ ինքը հաւատացած է, այդ բացարձակ արժէք է իրեն. բոլորն ալ նոյնն են: Բոլոր արձանագործները շատ սուր քննադատներ են, որովհետեւ կեդրոնացած են իրենց հաւատացած ոճին վրայ եւ կը կարծեն, թէ միայն իրենց ոճն է ճիշդը:
Ըսեմ, որ Լիբանանի մէջ ուսանողութեանս տարիներուն բան չէի հասկնար, բայց երբ Փարիզ գացի, աշխատանոց մտած առաջին վայրկեանէս հասկցայ, թէ ի՛նչ է իսկական արձանագործութիւնը: Պէյրութ ուսանած վերջին տարիս իբրեւ դասախօս ունեցանք ֆրանսացի Ժան Տորիէ անունով արձանագործ մը, որ կը բացատրէր, կը բացատրէր, բայց ոչինչ կը հասկնայինք, միայն բառերուն իմաստը գիտէինք, սակայն` ոչ խորքն ու ամբողջ գաղափարը: Օր մը Ֆրանսայի մէջ պատահմամբ հանդիպեցայ Ժան Տորիէին եւ խոստովանեցայ, որ Պէյրութի մէջ ուսանողութեան տարիներուս ոչինչ կը հասկնայի իրմէ. ժպտաց եւ ըսաւ, թէ բնական է, որովհետեւ Լիբանանի մէջ քանդակագործութիւն չկար այն ժամանակ:
Վեց տարի Ֆրանսա ուսանելէս ետք վերադարձայ Պէյրութ: Համրայի մէջ աշխատանոց մը առի, եւ այդ ատեն քանդակագործութիւնը ինծի համար իրապաշտ բան մը դարձաւ առաջին հանգրուանին, ինչ որ տեսնէի, կը քանդակէի, օրինակ` մօրս դէմքը քանդակած եմ եւ զարմացած, թէ ինչպէ՛ս կրցած եմ այդքան մօրս նմանցնել: Բայց վերջը հասկցայ, որ նմանցնելէն զատ` տարբեր բաներ ալ կան քանդակագործութեան մէջ:
36 տարի դասաւանդած եմ Պէյրութի համալսարաններուն մէջ: 25-30 տարի առաջ համալսարանի ճարտարապետութեան բաժանմունքին մէջ շատ կարեւոր ծրագիր մը յայտնագործեցի, թէ ուսանող մը ի՛նչ վարժութիւններ պէտք է ընէ, որ ճարտարապետութիւնը քանդակի պէս դուրսէն ալ գեղեցիկ երեւի. ի վերջոյ շէնքերն ալ արտաքնապէս գեղեցիկ պէտք է ըլլան: Համալսարանական այս ծրագիրը աշխարհի մէջ գոյութիւն չունէր: Համեստօրէն կ՛ըսեմ, որ ես յայտնաբերած եմ զայն: Ուրեմն ծրագիրս կ՛ընդգրկէր 14 վարժանքներ. վերջինը վերացական ճարտարապետութեան վարժութիւնն էր, որ կը թելադրէր վերացական գեղեցիկ եւ ոչ բնակելի շէնքի մը արտաքինը պատրաստել: Երբ ուսանողը այդ գեղեցիկը պատրաստէր, պարզ է, որ ուսուցիչին հետ միասին այդ գեղեցիկը կրնար նաեւ բնակելի դարձնել:
Ես մեծ յոյս ունէի իմ յայտնաբերած ծրագիրս տանիլ Հայաստան, բայց ցաւօք չիրականացաւ: Գացի Հայաստան եւ Երեւանի ճարտարապետական համալսարանի դասախօսներէն մէկուն հետ հանդիպեցայ ու ներկայացուցի ծրագիրս, բայց դժբախտաբար մերժեց ու չուզեց նայիլ ծրագիրին` յայտնելով, թէ ռուսական տարբերակը արդէն կ՛օգտագործեն, իսկ ես վստահ էի, որ ռուսական տարբերակ ընդհանրապէս գոյութիւն չունէր այն ժամանակ:
Վերադարձայ Պէյրութ ու շարունակեցի իրապաշտօրէն աշխատիլ: Բայց վերջ ի վերջոյ զգացի, որ ես պէտք է անձնական ոճ մը ունենամ: Գիտէի, որ ոճ ունենալը դիւրին բան չէ: Աշխատեցայ երկար ժամեր եւ օրեր: Օր մըն ալ զգացի, որ արձաններս ծանրութիւն չունին, արձաններս սկսան թռչիլ: Քասլիքի մէջ ցուցահանդէս մը կազմակերպած էի. ուսանողներս եկան եւ ըսին. ինչո՞ւ արձաններդ կը թռչին: Տեսայ, որ իրապէս կը թռչին: Կը կարծեմ` ասիկա արդիւնք էր երկու երեւոյթներու: Երբ փոքր էի, թռուցիկներով շատ կը հետաքրքրուէի, փոքր թռուցիկներ կը շինէինք եւ կը թռցնէինք օդին, միջոցին մէջ: Մանկութեանս նաեւ աստղերը կը դիտէի եւ կը մտածէի անոնց մասին: Կը մտածէի, թէ ինչպէ՛ս մարդիկ լուսին պիտի ելլեն: Այսպէս մտածելով` գիշերները սկսայ հոգեւին թռչիլ. վերէն վար կը դիտէի ու կը տեսնէի, թէ ինչպէ՛ս խեղճ մարդիկ կը սողան. կ՛ուզէի, որ ինծի պէս թռչի ամէն մարդ: Մանկութենէս ենթագիտակցութեանս մէջ մտած էր թռչելու եւ դէպի վեր ձգտելու տեսութիւնը, որուն հիման վրայ հետագային արձաններս սկսան ձեւաւորուիլ, թռչիլ` արտայայտելով իմ ներքին համոզումս եւ ներաշխարհս: Ուսանողներս կ՛ըսէին, որ յիսուն գործի մէջէն շուտով կը զանազանեն արձաններս: Անոնք հարց կու տային, թէ ի՛նչ ըրեր եմ անհատական ոճ ունենալու համար: Ես ալ կը պատասխանէի, որ մենք մեր քովինին չենք նմանիր ո՛չ ներաշխարհով, ո՛չ ալ արտաքինով, երբ մենք մեր ներաշխարհին հետ անկեղծ ըլլանք, արդէն շատ տարբեր կ՛ըլլանք ուրիշներէն: Եթէ մեր ներաշխարհը կրցանք դնել մեր արուեստին մէջ եւ տքնաջան աշխատեցանք, բնականաբար տարբեր կ՛ըլլանք բոլորէն. յաջողելու եւ ինքնուրոյն ըլլալու ուրիշ գաղտնիք չկայ:
Ես տարիներ շարունակ օրական տասը ժամ կ՛աշխատէի, մինչեւ որ յուշարձանին գաղափարը ունեցայ: Ուրեմն 1964-ին առտու մը սուրճ խմած պահուս սկսայ մտածել, որ յաջորդ տարին` 1965-ին, Հայոց ցեղասպանութեան յիսունամեակն է: Ամէն տարի մենք կ՛ոգեկոչենք ապրիլ 24-ի յիշատակը: Քիչ մը կը տխրինք, կը հայհոյենք, կը նեղուինք, կ՛աղօթենք ու տուն կը դառնանք: Յաջորդ օրը մեր կեանքը կը շարունակուի շատ բնական կերպով: 365 օր ետք նորէն կ՛ընենք նոյն արարողութիւնը: Կը մտածէի, որ տարին միայն մէկ օր բաւարար չէ ոգեկոչել Եղեռնի զոհերուն յիշատակը, եւ թէ պէտք է ընել բան մը, որ ամէն վայրկեան խօսի Հայկական հարցին, Հայոց ցեղասպանութեան մասին: Պէտք է յուշարձան մը շինեմ, բացօթեայ դնեմ, որ ամէն մարդ դիտէ եւ ժառանգէ… Եւ այդպէս ձեռքս թուղթ մը առի եւ 5-6 վայրկեան ետք գծագրութիւնը պատրաստ էր: Սովորաբար նման բան չի պատահիր: Յաճախ օրեր կ՛աշխատիս ու չես յաջողիր, իսկ այս գործս քանի մը վայրկեանէն երեւան եկաւ: Անմիջապէս կաւ առի եւ արմատները շինեցի` 60 սմ-ով 120 սմ: Այն ատեն քովս Գուրգէն Գասապեանը կար: Անոր յայտնեցի ծրագիրս ու ցոյց տուի արձանիկս, որ կ՛ուզէի բացօթեայ տեղ մը տեղադրել: Շատ խանդավառուեցաւ:
Նոյն ամրան Փարիզ գացի եւ մոռցայ արձանը, որովհետեւ ոչ մէկ տեղ ներկայացուցած էի ծրագիրս: Բայց վերադարձիս Գուրգէնը յայտնեց, որ Համազգայինը խանդավառուած է ծրագիրով: Ան խօսած էր ծրագիրիս մասին պատկան կողմերուն: Ես անմիջապէս սկսայ փնտռել արձանը տեղադրելու յարմար վայր մը: Նկատեցի, որ դպրեվանքին քով ժայռ մը կայ. մօտեցայ, ամէն կողմէն դիտեցի, քննեցի, չափեցի, հոյակապ վայր էր արձանիս համար եւ` շատ յարմար: Երբ յուշարձանին վայրն ալ ճշդեցի, դիմեցի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ երջանկայիշատակ Խորէն Ա. կաթողիկոսին եւ ներկայացուցի ծրագիրս: Վեհափառ հայրապետը ողջունեց ծրագիրը, տուաւ իր հայրապետական օրհնութիւնը եւ ըսաւ, որ ճարտարապետներէ բաղկացած յանձնախումբ կազմենք ու սկսինք աշխատիլ: 18 հոգինոց յանձնախումբ մը կազմուեցաւ` կարեւոր անձնաւորութիւններէ եւ ազգային դէմքերէ:
Յանձնախումբին անդամները անպայման ուզեցին, որ Իտալիոյ եւ Ֆրանսայի քանդակագործութեան աշխատանոցները այցելեմ ու ցոյց տամ արձանիս չափերը: Ես փորձեցի բացատրել, որ ճամբորդելու կարիք չկայ. հաշիւներս անսխալ են: Այնուամենայնիւ գացի Իտալիոյ եւ Փարիզի աշխատանոցները ու ներկայացուցի գործս: Անոնք երեւակայական գիներ պահանջեցին արձանը քանդակելու համար: Վերադարձիս փոխանցեցի եղելութիւնը եւ անմիջապէս անցայ աշխատանքի: Բաւական դժուար աշխատանք մըն էր: Ամէն կողմէ ծածկած էինք արձանը եւ բան չէինք տեսներ: Մէկուկէս տարի աշխատեցանք անդադար ու տքնաջան: Փոթորիկ օր մը ես ու նկարիչ Յարութիւն Թորոսեանը ելանք դպրեվանք: Հովը հեռացուցեր էր արձանին վերի բաժինին ծածկոցները: Յարութիւնը հետս կը խօսէր, բայց ես չէի կրնար պատասխանել: Կը դիտէի ու չէի հաւատար: Ես ինծի հարց կու տայի, թէ այս բոլորը ե՞ս ըրած եմ: Ինձմէ մեծ էր այս արձանը: Ուղղակի վրաս կը ճնշէր: Ձեռքիս գործն էր, որ սկսած էր մեծնալ, իսկ ես` փոքրանալ: Նման զգացում չեմ ունեցած: Կոթող մը քանդակես ու առաջին անգամ տեսնես: Անբացատրելի զգացում մըն է: Բոլոր ծածկոցները հանեցիք եւ տեսանք, որ իրապէս շատ գեղեցիկ է: Չափերուն մէջ չէինք շեղած: Անթերի ու հոյակապ դուրս եկած էր գործը:
«Ա.».- Ձեր ստեղծագործական կեանքին մէջ արուեստը ի՞նչ արժէք ունեցած է:
Զ. Խ.- Նախ ըսեմ, որ արուեստին հիմը, ըստ ինծի, երաժշտութիւնն է: Ամէն արուեստի մէջ եթէ երաժշտութեան խորհուրդը չկայ, ան արուեստ ըլլալէ կը դադրի: Շատ փոքր տարիքէս դասական երաժշտութիւն մտիկ կ՛ընէի. օր մը Իկոր Սթրաւինսքի աւրուած տիսքը գտած եւ մտիկ ըրած եմ, հազիւ ձայնը կ՛ելլէր, բայց ես կը յամառէի լսել այդ նուրբ եղանակները եւ հաճոյք կ՛առնէի: Շատ սիրած եմ երաժշտութիւնը. եթէ քանդակագործութիւն չընէի, երաժշտութիւն պիտի ուսանէի: Տեսէ՛ք, երաժշտութիւնը նոթերու ներդաշնակութիւն է, նկարչութիւնը` գոյներու, արձանագործութիւնը` ծաւալներու, բանաստեղծութիւնը` բառերու: Նկարչութեան մէջ գոյն կը տեսնենք, արձանագործութեան մէջ` քար, կաւ, բայց երաժշտութեան մէջ տեսանելի բան չկայ, այլ միայն անկաշկանդ վերացական ու զգացական թրթիռներ: Իրականութեան մէջ երաժշտութեան ելեւէջները եթէ չկան արուեստի գործին մէջ, այդ գործը արուեստ չէ ըստ ինծի: Ամէն ինչին հիմքը երաժշտութիւնն է: Կը յաջողի այն մարդը, որ երաժշտութենէ կը հասկնայ, մտիկ կ՛ընէ ու անոր սկզբունքն ու ելեւէջները իր գործին մէջ կը դնէ: Փարիզ եղած ատենս ամէն շաբաթ երկու անգամ համանուագի կ՛երթայի: Օր մը քովս ծեր մարդ մը նստած էր 90-ի մօտ: Նուագուեցաւ Սթրաւինսքի «Le Sacre du Printemps» կտորը: Ժողովուրդը երկար ծափահարութիւններով քաջալերեց: Երբ ելոյթը աւարտեցաւ, քովս նստած ծերը պատմեց, որ նոյն կտորը 25 տարի առաջ նուագուած է, բայց այն ժամանակ չէ ընդունուած ու չէ հասկցուած ժողովուրդին կողմէ, որ խանգարած է նաեւ նուագը: Ան բացատրեց, թէ ինչպէ՛ս արուեստագէտը ժողովուրդէն 25 տարի առաջ եղած է:
Իմ կարծիքով, արուեստագէտը ժողովուրդը կ՛առաջնորդէ: Խորհրդային Միութեան ժամանակներուն տարածուեցաւ այն աղէտալի տեսութիւնը, թէ արուեստը ժողովրդական պէտք է ըլլայ: Կ՛ըսուի, որ արուեստի գործ մը պէտք է բոլորն ալ հասկնան, բանուորն ալ, երկաթագործն ալ, մշակն ալ: Չի կրնար ըլլալ: Ասոր համար ալ մենք չունեցանք շնորհքով արուեստի գործեր ամբողջ Խորհրդային Միութեան ժամանակ, բացի Փարաճանովէն եւ Երուանդ Քոչարէն` Սասունցի Դաւիթի արձանին քանդակագործը, որուն գործերը Փիքասոյի գործերուն հետ կը ցուցադրուին: Երբ խորհրդային համակարգը ինկաւ, արուեստագէտները շատ լաւ արդիւնք տուին:
«Ա.».- Մարդկային կեանքին եւ յատկապէս ազգային կեանքին մէջ ի՞նչ բաներ ազդեցութիւն ունեցած են ձեր վրայ եւ ատիկա ազդած է ձեր գործին:
Զ. Խ.- Կայ բան մը, որ հայ ժողովուրդի բոլոր զաւակներուն վրայ ազդած է, այդ ալ Հայոց ցեղասպանութիւնն է: Մայրս կը պատմէր, որ երբ աքսորի ելած են, երեք աղջիկ ունեցած է, երկուքը մահացած են. ճամբուն մէկ կողմը դրած ու շարունակած են իրենց ճամբան. ո՛չ թաղում, ո՛չ աղօթք: Բոլոր գաղթականներն ալ նոյն վիճակը ունեցած են քիչ թէ շատ: Հայոց ցեղասպանութիւնը մեծապէս ազդած է վրաս: Պէտք էր ինձմէ բան մը տայի, որ հանգստանայի: Մայրս ու իր խօսքերը, իր պատմութիւնը պատճառ եղան, որ ես Հայոց ցեղասպանութեան մասին պատմող կոթողական աշխատանք մը ընեմ եւ յուշարձան մը կանգնեցնեմ: Իրապէս ալ յուշարձանը հանգստացուց զիս: Կրնամ ըսել նաեւ, որ ապրիլեան յուշարձանն ալ մասամբ առիթ եղաւ, որ ես իմ անձնական ոճս ունենամ, ինքզինքս գտնեմ: Շատեր իմ արձաններս կը դիտեն ու կ՛ըսեն, որ անոնք ապրիլ 24-ի արձանին կը նմանին: Չեն նմանիր, բայց նոյն ոճը ունին: Երկուքին ոճն ալ ես եմ. ոճը, անհատականութիւնը կարեւոր են արուեստի գործին մէջ:
«Ա.».- Համամարդկային երեւոյթ մը կա՞յ, որ ազդած է ձեր վրայ:
Զ. Խ.- Վերջերս դժբախտաբար մարդկութիւնը իր կորիզէն, իր մարդկայնութենէն դուրս ելած է: Հրաշալի բնութենէն ծնած են բանաստեղծներ, երաժիշտներ, որոնք հրաշալի բաներ գրած են, բայց ներկայիս բոլոր գեղեցիկ բաները կամաց-կամաց ոտնակոխ կ՛ըլլան: Բարբարոսութիւնը առաջ կ՛երթայ եւ, կարծէք, մասնաւոր ծրագիր մը կայ բարբարոսութեան պատրաստող, որովհետեւ երբ հեռատեսիլ բանանք, կը տեսնենք զէնք, սպանդ, կռիւ ու պատերազմ: Այս բոլորը կը պատրաստեն նոր սերունդը, որ առանց կամքի կը մեծնայ: Գացէք փոքրիկներու խաղալիքի վաճառատուները եւ պիտի տեսնէք, որ խաղալիքներուն մեծ մասը զէնքեր են, օդանաւ ու զինուոր: Բնական է, որ փոքրիկները միայն զարնելով ու կռուելով խաղան: Ի՞նչ է հետեւանքը այս բոլորին. նոր սերունդը վայրենացաւ, իսկ գալիք սերունդը աւելի վատ պիտի դուրս գայ, որովհետեւ վաղ մանկութենէն կը տեսնէ ու կ՛ապրի այդ բոլորը:
Այս բոլորը ցոյց կու տան, որ մարդկութիւնը իր ծիրէն դուրս ելած է, իր կոչումէն դուրս ելած է: Եթէ օր մը քանդուի մեր մոլորակը, իմ կարծիքովս, մարդկութիւնը իր ձեռքով պիտի քանդէ զայն: Եթէ, Աստուած չընէ, պատերազմ պատահի, եւ մէկը հիւլէական ռումբ նետէ, ու միւսը պատասխանէ, վերջացաւ աշխարհը. ասիկա ահաւոր բան է: Ես գոնէ իմ աշխարհս ունիմ, անտառի մը մէջ է տունս, հանգիստ եմ, կ՛աշխատիմ, երաժշտութիւն մտիկ կ՛ընեմ, այդ բոլորէն կրցածիս չափ կ՛ուզեմ հեռու մնալ, որովհետեւ ներաշխարհ կործանող բաներ են ասոնք: Թէեւ որոշ չափով մեր կեանքին մաս կը կազմեն, բայց այդքան շա՞տ… Հեռատեսիլը վրադ միայն յուսահատութիւն կը բերէ, որովհետեւ պատերազմներէն զատ բան չի ցուցադրեր: Չեմ գիտեր, թէ մարդկութիւնը ինչի՛ վերածուած է: Ես յոռետես եմ:
Գալով Հայաստանին` շատ լաւատես եմ մեր հայրենիքին նկատմամբ: Երեք շաբաթ մնացի հոն, շատ գեղեցիկ գտայ զայն: Բացառիկ աշխարհ մը. ջուրերը, բնութիւնը, արձանները… Աշխարհի վրայ չկայ քաղաք մը, որ այդքան արձան ունենայ: Ես քառասուն քաղաք այցելած եմ եւ Երեւանի չափ արձան ունեցող քաղաք չեմ տեսած: Կը հետեւիմ Հայաստանին եւ կը տեսնեմ, որ այս պայմաններուն մէջ անպայման պիտի յառաջդիմէ: Շատեր աննշան բաներէ դիրք կը ճշդեն: Անձէ անձ կը տարբերի: Մէկը յոռետես կ՛ըլլայ եւ յոռի կը տեսնէ, մէկը լաւատես կ՛ըլլայ եւ լաւը կը տեսնէ, բայց ասիկա ճիշդ չէ, պէտք է իրատես ըլլալ: Այսօրուան Հայաստանը 20 տարուան իրագործում է. ի՞նչ կրնանք ընել ասկէ աւելի: Մենք 700 տարի անկախութիւն չենք ունեցած եւ ստրուկ ապրած ենք. ահա 20 տարուան մէջ այսքա՜ն յառաջդիմութիւն: Օրինակ տամ. ԳՈՀԱՐ-ի ելոյթները բաւարար են հայութեան ու Հայաստանի մասին կարծիք կազմելու: Փարիզի մէջ շատ ելոյթներ կը ներկայացուին, բայց ԳՈՀԱՐ-էն գերադասը չեմ տեսած: Իրօք ես լաւատես եմ Հայաստանի մասին: Մանր-մունր բաներ ամէն ընտանիքի մէջ կ՛ըլլան, բայց ո՞վ ըսաւ, որ ընտանիքը կը քանդուի: Ամէն բան դիտող անձէն կախում ունի:
«Ա.».- «60 տարուան ստեղծագործութիւն» ալպոմին հրատարակութեան առիթով ի՞նչ ունիք ըսելիք:
Զ. Խ.- Լոյս տեսաւ արդէն իմ առաջին ալպոմս, որուն մէջ ներառուած են ոչ միայն բոլոր ստեղծագործութիւններս, այլ նաեւ` իմ կեանքս, որովհետեւ կը հաւատամ, որ արուեստագէտին կեանքն ու գործը իրարմէ անբաժան են եւ ամէն տեղ զիրար կ՛ամբողջացնեն: Ալպոմը բաւական երկար աշխատանքի արդիւնք էր: Պէտք է շնորհակալութիւն յայտնեմ Յովիկ եւ Մարալ Քիւրքճեաններուն, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» հրատարակչատան, առանց որոնց` կարելի պիտի չըլլար այս գիրքը հրատարակել:
Առաջին ալպոմս է ու կը կարծեմ վերջինն ալ պիտի ըլլայ. բաւական ծաւալուն է եւ հետաքրքրական: Արուեստ ընողին համար շատ կարեւոր է նման ալպոմի մը գոյութիւնը, որ կը մնայ նաեւ իր մահէն ետք, որովհետեւ արուեստագէտը անմահութեան կը հաւատայ, ոչ թէ ֆիզիքապէս, այլ` իր անունով ու ժառանգութեամբ. ալպոմը ձեւով մը արուեստագէտին ժառանգութիւնն է ժողովուրդին ձգած: Ասոր համար ալ շատ գոհ եմ Համազգայինէն, որ յանձն առաւ նման գործի մը իրականացումը: Շատ ուրախ ու գոհ եմ հրատարակութեան համար, իրապէս ալ դիւրին բան չէր: Քիչ մը ուշ եղաւ, բայց հոգ չէ, հայկական առածը կ՛ըսէ. «Ուշ լինի` անուշ լինի»: