Ժողովրդային Վերջին Յարգանք
Ս. Վրացեանի
Մեծանուն Հայուն Մարմինը Ժամը 8:30-էն Ի Վեր
Կը Հանգչի Իր Շատ Սիրելի Ճեմարանի Յարկին Տակ
Այսօր` շաբաթ, 24 մայիս, կէսօրէ ետք ժամը 4:00-էն սկսեալ տեղի պիտի ունենայ ընկեր Սիմոն Վրացեանի ազգային յուղարկաւորութիւնը, Ս. Նշան մայր եկեղեցիին մէջ: Այնուհետեւ հայութիւնը իր վերջին հանգստարանը պիտի փոխադրէ իր երախտաշատ զաւակը, որուն կեանքը, տասնամեակներ շարունակ, ամբողջական նուիրում եղաւ իր ժողովուրդին եւ Հայաստանի ազատութեան դատին:
Առաւօտեան ժամը 8:00-ին պատասխանատու ընկերներէ բաղկացած խումբ մը Ամերիկեան հիւանդանոցի սառնարանէն Ճեմարան փոխադրեց ընկերոջ մարմինը, որ ներկայիս կը հանգչի իր այնքան սիրելի հաստատութեան «Տէր Մելքոնեան» սրահին մէջ: Ճեմարանի արտաքին դռնէն մինչեւ գլխաւոր շէնքին մուտքը միջնակարգի եւ երկրորդական դասարաններու աշակերտութիւնը, ուսուցիչներու գլխաւորութեամբ, երկու կողմերը զոյգ շարք կազմած, երկիւղածութեամբ դիմաւորեց ընկերոջ յոգնատանջ մարմինը: Այնուհետեւ սկսաւ անվերջանալի շարքը յարգանքի իրենց վերջին այցելութիւնը տալու համար Ճեմարան փութացող ազգայիններու եւ ընկերներու տողանցքին, որ կը շարունակուի այս պահուս, երբ թերթը մամուլին յանձնուած է արդէն:
Ժամը 1:00-ին դադար պիտի տրուի: Ապա ժամը 2:00-ին ականաւոր հայուն մարմինը պիտի փոխադրուի Ս. Նշան եկեղեցի, ուր եւս, մինչեւ ժամը 4:00, յուղարկաւորութեան պահը, ազգայիններ հնարաւորութիւն պիտի ունենան այցելելու մեծ անհետացողին:
Ժամը 4:00-ին պիտի սկսին յուղարկաւորութեան կարգի արարողութիւնները, որոնք հաւանաբար տեւեն մէկ ժամ: Ըստ նախատեսութեանց, ընկերոջ եռագոյնով ծածկուած դագաղը Ս. Նշանէն ճամբայ պիտի հանուի ժամը 5:00-ին, ինքնաշարժներու թափօրով, որ պիտի անցնի Ռիատ Սոլհ հրապարակէն, Պուրճէն, Ժըմմէյզիէն, Նահրի պողոտայէն, Պուրճ Համուտի գլխաւոր ճամբէն մինչեւ Տորա, ուրկէ թեքուելով` Մար Եուսէֆէն պիտի հասնի մայրուղի` ճամբան շարունակելով մինչեւ պենզինի կայանը: Հոնկէ սկսեալ մեծ ննջեցեալին դագաղը պիտի տարուի ուսամբարձ, մինչեւ Պուրճ Համուտի ազգային գերեզմանատան մատուռը, ուր պիտի կատարուին թաղման կարգի արարողութիւնները, որոնց, ինչպէս նաեւ` դամբանականներուն, բազմութիւնը պիտի կրնայ հետեւիլ գերեզմանատան ներսը եւ մուտքին զետեղուած բարձրախօսներով:
Այնուհետեւ ընկերոջ գործակից եւ պատասխանատու ընկերները դագաղը ուսամբարձ պիտի տանին մինչեւ վերջին հանգստարանը` ՀՅ Դաշնակցութեան պանթէոնը, ուր ընկեր Վրացեան պիտի հանգչի գաղափարի իր ընկերներուն կողքին:
Ճեմարանի մէջ, ինչպէս նաեւ Ս. Նշան մայր եկեղեցիին, ճամբու ընթացքին ու գերեզմանատան մէջ կարգապահութեան պիտի հսկեն ՀՄԸՄ-ի երէց սկաուտները:
Կոմիտասի Հետ
Այսօր, այս քաղաքին մէջ, հայ ժողովուրդը հողին կը յանձնէ իր մեծանուն զաւակներէն մէկը` Հայաստանի Հանրապետութեան նախկին վարչապետը, որ իր կուսակցական ու քաղաքական ծաւալուն վաստակին առընթեր, ունեցաւ նաեւ մտաւորական բեղուն գործունէութիւն մը` ուսուցչական, հրապարակագրական ու պատմագրական մարզերուն մէջ, պատնէշին վրայ մնալով ամբողջ վաթսուն տարի, 900-ական թուականներէն մինչեւ իր շիջումը:
Մտաւորական կեանքին մէջ «Կեանքի ուղիներով» շարքի առաջին հատորին թուականը (1955) եղաւ բեղմնաւորման նոր թուական մը Ս. Վրացեանի գրիչին համար: Հեղինակին իսկ խոստովանութեամբ, «Կեանքի ուղիներով»-ը հրապարակ հանուեցաւ իբրեւ «պարապ վախտի խաղալիք», որ սակայն «պարապ վախտ» բնաւ չձգեց իրեն այնուհետեւ, մղեց զինք, որպէսզի իր ամբողջ վախտը նուիրէ այլեւս խաղալիքի հետ կապ չունեցող գրելու վսեմ արարքին: Կարճ ատենէն առաջին այդ հատորը սպառեցաւ եւ «Մամուլի եւ ընթերցողների համակրական վերաբերումը բարոյական պարտադրանք եղաւ հեղինակի համար «կեանքի ուղին» երկարելու մինչեւ վեցերորդ հատոր»:
Մատուցուած կենդանի էջերուն վկայութեամբ, մարդիկ հաստատեցին դէպքերուն շահեկանութիւնը, հաստատեցին անոնցմէ բխած ուրախութիւնը, ցնցումն ու տխրութիւնը «բովանդակ էութեամբ» ապրած ըլլալու հեղինակին իրաւութիւնը եւ սիրեցին հեղինակութիւնը, ուրախացան անոր հետ, տխրեցան, եւ շուտով սպառեցին անոր երկու հազար օրինակները: Վրացեանի այս գործին առիթով, անգամ մը եւս զգացուեցաւ այն հին ճշմարտութիւնը, ըստ որուն, երբ յաջողիս «հոգու մի կտոր» յանձնել էջերուն, մամուլն ու ընթերցողը չեն կրնար անտարբեր մնալ, կը տարուին հոգու կտորին հարկադրող ուժէն, կը խօսին այդ մասին, կը հմայուին, կը գուրգուրան ե՛ւ գրուածքին, ե՛ւ գրողին վրայ:
Պատմելու, նկարագրելու թէ փիլիսոփայելու իւրայատուկ ձեւ մը ունի Ս. Վրացեան, լայն փորձառութիւններ ապրած ու լայն մշակոյթի մը հետ իր աղերսը մատնող ոճական տարբեր հիւմըր, աշխուժութիւն եւ ընդհանրացումներու ընդունակ ուժ:
Մեր վերջին յիսուն տարիներուն կապուած դէպքերուն ու դէմքերուն մէկ համապատկերն է «Կեանքի ուղիներով»-ը, պատմութիւն ու յուշագրութիւն իրարու ընդելուզուած տեսակ մը գրականութիւն, որ իր ծալքերուն շատ բան պիտի պահէ ու տանի մեր ազգային բախտով շահագրգիռ բոլոր սերունդներուն:
Պ. Ս.
Կոմիտասը Պոլսում էլ ունեցաւ հակառակորդներ: Ի միջի այլոց, նրա համերգների դէմ ելաւ այն օրերի պատրիարքական փոխանորդ, տխրահռչակ Ղեւոնդ եպս. Դուրեանը, բայց ժողովրդական խանդավառ ոգեւորութեան մէջ խեղդուեցին այդ թշուառականների ոտնձգութիւնները. Կոմիտասը իր փառքի գագաթնակէտին էր:
Եթէ չեմ սխալւում, նա մի անգամ էլ վերադարձաւ Էջմիածնին` չեմ իմանում ինչ ակնկալութիւններով, բայց այս անգամ էլ այնտեղ չգտաւ իր որոնածը: Եւ այնուհետեւ, թօթափելով իր ոտքերի փոշին, ընդմիշտ հեռացաւ Էջմիածնից:
1914 թ. յունիսին, Ամերիկայից դէպի Կարին անցնելիս, ես Կոմիտասին հանդիպեցի Փարիզում: Պուլվար Սեն Միշէլով բարձրանում էի վեր: Մէկ էլ, Պուլվար Մոնփառնասի մօտերը նա դիմացս ելաւ. աշխարհականի սեւ հագուստով, յարդէ գլխարկը գլխին, սիրուն գաւազանը ձեռքին: Այնքան անակնկալ էր մեր հանդիպումը, որ մի պահ երկուսս էլ շուարած ու լուռ մնացինք: Ապա բուռն թափով ողջագուրուեցինք:
– Վա՛յ, մաթռաբազ, դու Փարիզո՞ւմ, ի՞նչ ես անում այստեղ:
Եւ թեւիցս բռնած` քաշեց դէպի մօտակայ սրճարանը` «Քլոզրի տէ Լիլա» Սեն Միշէլի եւ Մոնփառնասի անկիւնում, ուր մի քանի ժամ անցկացրինք միասին: Ես պատմեցի իմ մասին: Շատ գոհ չմնաց իմ պատմութիւնից: Նա գոհ չմնաց իմ պատմութիւնից: Նա ինձ ուրիշ ասպարէզ էր ցանկանում. դաշնակցական գործիչ դառնալու համար, նրա կարծիքով, պէտք չկար Ճեմարան աւարտելու եւ համալսարանական կրթութիւն ստանալու…
Ինքը եկել էր Փարիզ երաժշտական ինչ-որ համագումարի մասնակցելու: Իր զեկուցումները մեծ հետաքրքրութիւն էին առաջ բերել համագումարում: Ուրախ էր անչափ: Կեանքով եւ աշխուժով այս մա՞րդն էր, որ ուզում էր Սեւանի մենակեաց դառնալ…
Ես յաջորդ օր պիտի մեկնէի Փարիզից եւ ուրիշ հանդիպում չէի կարող ունենալ հետը: Բաժանուեցինք Պոլսում տեսնուելու խոստումով: Եւ էլ չտեսնուեցինք:
Բայց ոչ, ես մի անգամ էլ տեսայ Կոմիտասին, իսկ նա ինձ տեսա՞ւ. չեմ կարող ասել: Մի օր այցելեցի նրան Վիլ Ժուիֆի հոգեբուժական հաստատութեան մէջ, բայց երանի թէ այցելած չլինէի, այնքան ճնշիչ եղաւ իմ տպաւորութիւնը: Եւ մինչեւ այսօր էլ, ամէն անգամ, երբ յիշում եմ նրան, Ճեմարանի շէնշող ու լուսախինդ Կոմիտասի կողքին, առջեւս է գալիս Վիլ Ժուիֆի նրա քայքայուած ու կմախքացած ստուերը, եւ սարսուռ է գալիս վրաս:
Հոգեբուժարանի պաշտօնեան դժկամութեամբ յանձն առաւ առաջնորդելու ինձ Կոմիտասի մօտ. նա, ասում էր, չի ուզում տեսնուել մարդկանց հետ. հանգիստ ձգեցէք նրան: Բայց ես պնդեցի եւ հետեւեցի պաշտօնեային: Ընդարձակ բակի մի ծայրում, ծառի տակ, կծկուած էր մի ուրուական` անշարժ, անորոշ հայեացքը յառած տարածութեան մէջ: Ծերացած, նիհար, մազերը քունքերի վրայ ճերմկած, միայն աչքերը Կոմիտասի վառվռուն աչքերն էին յիշեցնում:
Յուզումով մօտեցայ ու կանգնեցի առջեւը: Ոչ մէկ շարժում ուշադրութեան ոչ մէկ նշոյլ:
– Աստուած օգնական, հա՛յր սուրբ,- ասացի յուզուած:
Ոչ մէկ շարժում եւ ոչ մէկ պատասխան:
– Հա՛յր սուրբ, մաթռաբազն է: Ես եմ, հա՛յր սուրբ:
Կարծես մի կայծ ցոլաց աչքում, կարծես շրթունքները շարժուեցին, ժպտաց կարծես: Կամ թերեւս ինձ այդպէս թուաց: Ես եմ, հա՛յր սուրբ:
Եւ դարձեալ անտարբերութիւն: Լուռ նստած էր, հայեացքը անորոշութեան մէջ:
Մի տարօրինակ դող անցաւ մարմնովս: Հոգեկան անբացատրելի խռո՞վք արդեօք, թէ՞ սարսուռ ու վախ սիրելի անձի սարսափելի ճակատագրի առջեւ:
Մէկ էլ, առանց ինձ հաշիւ տալու, ուզեցի բռնել ձեռքը եւ համբուրել այն քնքուշ մատները, որոնք երբեմն այնպիսի ճարտարութեամբ թռչկոտում էին դաշնամուրի ստեղնաշարի վրայով:
Բայց հազիւ էի շարժուել, Կոմիտասը ընդոստ վեր թռաւ տեղից` աչքերը կատաղութեամբ լեցուն, բռունցքը ճօճելով օդի մէջ.
– Հեռացի՛ր,- պոռաց նա երեսիս սպառնական,- կորիր աչքիցս: Ի՞նչ էք ուզում… Ես չկամ, չկամ, հասկանո՞ւմ էք: Թուհ, թշուառականներ…
Եւ վազելով փախաւ-հեռացաւ:
Ես կեանքումս մղձաւանջային շատ ծանր վայրկեաններ եմ ապրել, շատ տագնապներ եմ անցկացրել, մահուան աչքերին եմ նայել, բայց ինչ որ տեսայ Վիլ Ժուիֆում, Կոմիտասի մօտ, ինչ որ զգացի այդ սարսափելի վայրկեանին, անպատմելի է…
Ամբողջ այդ տեսարանին լուռ հանդիսատես ֆրանսացի պաշտօնեան կարեկցութեամբ բռնեց թէեւս եւ առաջնորդեց դէպի հաստատութեան ելքը:
– Ես ձեզ նախազգուշացրի,- ասաց նա դրան մօտ:- Ուրիշների հետ աւելի վատ է վարւում: Հանգիստ ձգեցէք նրան:
Հանգիստ ձգեցէք… Այդ օտարականը չգիտէր, չէր կարող ըմբռնել, թէ ի՛նչ էր Կոմիտասը մեզ համար: Հայ ժողովուրդի ու մշակոյթի համար…
1935 թ. ձմեռնամուտին մի անձրեւոտ օր էր: Փարիզի եկեղեցում, Ժան Կուժոն, փողոցի վրայ, ասեղի տեղ չկար: Փողոցն էլ բերնէ բերան բռնուած էր ամէն սեռի, հասակի եւ դասակարգի հայերի բազմութեամբ. Կոմիտասի յուղարկաւորութիւնն էր:
Վերջապէս նրա տանջուած մարմինը հանգիստ էր գտել: Հոգեւոր մեղեդիներ էին երգում նրա վրայ: Ա՛հ, եթէ յանկարծ կարողանար գլուխը վերցնել դագաղից, լսել` ի՛նչ էին երգում, ինչպէ՜ս են երգում: Այդպէ՞ս կ՛երգէր ինքը: Ով լսել էր նրա «Ի վերին Երուսաղէմ»-ը, չէր կարող սարսուռ չզգալ Փարիզի հայոց եկեղեցում, Կոմիտասի դագաղի մօտ:
Մի բանում, սակայն, Կոմիտասը բախտաւոր եղաւ: Նրա տառապած մարմինը չյանձնուեց օտար հողին: Նա այսօր հանգիստ ննջում է հայրենի հողի ծոցում, Մասիսի հովանու ներքեւ, զրնգուն Զանգուի եզերքին:
Դարեր կը գան ու դարեր կ՛անցնեն, եւ քանի կանգուն է հայոց Մասիսը, քանի ապրում է հայութիւնը իր աննման հանճարով եւ պողպատէ կամքով, Կոմիտասի լուսապայծառ յիշատակը կը մնայ անթառամ Հայկի զաւակների բաբախուն սրտերում:
Ս. ՎՐԱՑԵԱՆ
(Հատուած)